ማህሌት አብዱል
የተወለዱትና ያደጉት ምዕራብ ጎጃም ጎራጎጥ በተባለ አካባቢ ሲሆን ወተት አባይ እና መርዓዊ በተባሉ የመጀመሪያ እና ሁለተኛ ደረጃ ትምህርት ቤቶች ትምህርታቸውን ተከታትለዋል።
የመጀመሪያ ዲግሪያቸውን በአዲስ አበባ ዩኒቨርሲቲ በህትመት ጋዜጠኝነት ይዘዋል።ትምህርታቸውን እንዳጠናቀቁም በትምህርት ሚኒስቴር ወለጋ ዩኒቨርሲቲ ተመድበው በመምህርነት ለሦስት ዓመታት አገልግለዋል፡ በመቀጠልም አዲስ አበባ ዩኒቨርሲቲ ተመልሰው ጆርናሊዝምና ኮምዩኒኬሽን የማስተርስ ዲግሪያቸውን ሰሩ።
በዚህም አልተወሰኑም፤ ወደ ኖርዌይ በመጓዝ ኤን.ኤል ኤ በተባለ ዩኒቨርሲቲ ሁለተኛውን የማስተርስ ዲግሪያቸውን በአዓምአቀፍ ጋዜጠኝነት ዘርፍ መስራት ችለዋል።በርካታ ጥናቶች ላይ የመሳተፍ እድሉን ያገኙት እኚሁ ወጣት ምሁር በአሁኑ ወቅት ወደ አገራቸው ተመልሰው በጎንደር ዩኒቨርሲቲ በጋዜጠኝነትና ኮምዩኒኬሽን ትምህርት ክፍል ውስጥ በመምህርነት እያገለገሉ ይገኛሉ።
ከዚሁ ጎን ለጎን ዘርፉን ለማሳደግ በሚደረጉ አገር አቀፍ ጥናቶች ላይ በመሳተፍ የበኩላቸውን ጥረት በማድረግ ላይ ይገኛሉ።የዛሬው የዘመን እንግዳችን ረዳት ፕሮፌሰር ምንይችል መሰረት ናቸው።በኢትዮጵያ የጋዜጠኝነት ዘርፍ ያለበት ሁኔታና ስለተጋረጡበት አደጋዎች ውይይት አድርገናል።እንደሚከተለው ይቀርባል።
አዲስ ዘመን፡- እንደ አጠቃላይ አገሪቱ የሚዲያ ሥራ ከዘርፍ መርሆ አንፃር ምን ይመስላል?
ረዳት ፕሮፌሰር ምንይችል፡– የኢትዮጵያ የሚዲያ ሁኔታ እንደሌሎች አገራት የተጠናና በመርህ የሚመራ ነው ለማለት አይቻልም።የኢትዮጵያ ሚዲያ በአመዛኙ በፖለቲካው ሲደረግበት በነበረው ጫና ምክንያት መንግሥታት በተለወጡ ቁጥር በእነሱ የፖለቲካ ምህዋር እንዲቃኝ አድርገውት ነው የኖሩት። እንዳው ከአፄ ኃይለሥላሴ ዘመን ጀምሮ ያለውን ሁኔታ ብናየው በአብዛኞቹ የሚዲያ ተቋማት የአፄውን ስርዓት ለመደገፍ ሲሰሩ የነበሩ ናቸው።
በደርግ ጊዜ የነበረውን ሁኔታም ስናየው ፖሊሲው አጠቃላይ ተቀይሮ የኮምዩኒስት ፓርቲውን ለማገልገል እንዲሰሩ የተገደዱበት ሁኔታ ነበር።ኢህአዴግ ከመጣ ወዲህም የመንግሥት፣ የግልና የማህበረሰብ የሚዲያ ተቋማት እንዲመሰረቱ እድል ቢሰጥም ከፖለቲካው ተፅዕኖ የተላቀቁና በነፃነት የሚሰሩ አልነበሩም።በተለይም የህትመት ሚዲያው ጫናው የሚያይልበት ከመሆኑ የተነሳ ስርጭቱና እድገቱ የሚጠበቅበትን ያህል አልሆነም።
ከህዝባችን ቁጥር አንፃር የሚታተሙት ጋዜጦች እዚህ ግባ የሚባሉ አይደሉም።ለዚህ ምንም እንኳን የተለያዩ ምክንያቶች ቢኖሩትም የፖለቲካው ጫና ዋነኛውን ድርሻ ነው የሚይዘው።በተለይም የፀረ ሽብር ህጉና የሚዲያ ህጉ ጋዜጠኛውን በአንድም ሆነ በሌላ መልኩ ለማሸማቀቅ ከፍተኛ ችግር ሲፈጥሩበት ነው የቆዩት።በእነዚህ ህጎች ምክንያት ዘረፉ ውሽልሽል ሆኖ ቆይታል።
ይሁንና ካለፉት ሶስት ዓመታት ወዲህ አንዳንድ ነገሮች በከፍተኛ ደረጃ የመሻሻል ሁኔታ ታይቶባቸዋል።በተለይም አፋኝ ባሕሪ የነበራቸው ህጎች እንዲሻሻሉ ተደርገዋል።ህጎቹን ለማሻሻል የሚደረገው ሂደት ዘርፉን ከማሳደግ አኳያ እንደአንድ በጎ ሥራ ነው የሚወሰደው።ይህም ምንአልባት ከጋዜጠኝነት ነጸነት አኳያ እንዲሁም በአጠቃላይ የሥራ እርካታ ኖሯቸው እንዲሰሩ ለማድረግ የላቀ ድርሻ እንደሚኖረው ይታመናል።
አዲስ ዘመን፡- አንዳንድ ሰዎች አገሪቱ ላለፉት 27 ዓመታት ስትመራበት የነበረው የልማታዊ ጋዜጠኝነት መርሆ ሚዲያው ሚዛናዊ ዘገባ እንዳይሰራ አድርጎል ብለው ያምናሉ።እርሶ በዚህ ሃሳብ ይስማማሉ?
ረዳት ፕሮፌሰር ምንይችል፡- በጣም ጥሩ ጥያቄ ነው፤ የሚገርምሽ ለሁለተኛ ዲግሪ የሰራሁት የማስተርስ የመመረቂያ ጽሁፍ ትኩረት ካደረጋቸው ጉዳዮች መካከል አንዱ አሁን አንቺ ያነሳሽው ጉዳይ ነው።አስቀድሜ እንደገለፅኩልሽ የኢትዮጵያ መንግሥት ሚዲያውን በተለያየ መንገድ ለመጠቀም ሙከራ ያደርግ ነበር።አንደኛው መንገድ አሁን ያልሽው የልማታዊ ጋዜጠኝነት መንገድ ነው።
የልማታዊ ጋዜጠኝነት መርሆ በደቡብ ኤሲያ አገሮች ተሞክሯል፤ የተወሰነ ያህል ሄደውበታል።ነገር ግን ወደ አፍሪካ ሲመጣ የተመዘበረ ስርዓት ነው የሆነው።ይህም ማለት ልማታዊ ጋዜጠኝነት በመርህ አንፃር ካየነው በጎ ጎን ነበረው።ነገር ግን ስለልማት ትኩረት አድርገሽ ብትሰሪም በፕሮጀክቶች ላይ ድክመት ካየሽ ደግሞ ያንንም መዘገብ አለብሽ።እኛ አገር ሲመጣ ግን ከዚህ መርሆ ያፈነገጠ አካሄድ ነበር ተግባራዊ ሲደረግ የነበረው ።
በተለይም መንግሥት በርካታ የልማት ፕሮጀክቶች ላይ ሁሉም እንዲዘገብለት ይፈልጋል።ይሄ በራሱ ችግር የለውም።በሂደቱ ላይ ያለውን ውድቀት ግን ለመቀበል ፍላጎት አልነበረም።ይህም በተለያየ መንገድ ይገለፃል።
የሚዲያው አመራርና አርታኢው በጋዜጠኛው ላይ የሚያሳርፈው ተፅዕኖ ቀላል አልነበረም።ይህም የሚዲያውን ልምድ በከፍተኛ ሁኔታ ባጠቃላይ ያዳከመ ነበር የነበረው።ጋዜጠኝነት ሙያውም በራሱ እንዳያድግ እግሩን ሸብሽቦ ይዞታል።
በጥናቴ ላይ ካናገርኳቸው ጋዜጠኞች አንዳንዶቹ እንደነገሩኝ ትዕዛዝ መኖሩን እንኳን ባያውቁም ስኬትን ብቻ የመዘገቡ ልምድ ባህል ሆኖ በተቋማቱ ስለኖረ ያንን ሂደት ተከትለው ነው የሚሰሩት።
በመሆኑም ጋዜጠኛው ተነገረውም፤ አልተነገረውም በዚያች መስመር ብቻ ነው የሚጓዘው።አብዛኞቹ አርታኢዎች ራሳቸውን ሳንሱር ማድረግ ባህል እስኪሆን ድረስ ነው ተፅዕኖ ያደረባቸው።
ሌላው ይቅርና ከለውጡም በኋላ እንኳን አብዛኞቹ ጋዜጠኞች ከዚህ አሳሪ ባህል መውጣት አልቻሉም።ምክንያቱም ለ27 ዓመታት ሲተገበር የነበረ ልምምድ ስለነበረ በቀላሉ ሊነቀል አይችልም።አሁንም ሰፊ ሥራ ይፈልጋል።
በከፍተኛ ትምህርት ተቋማትም አንዱ በእነዚህ ችግሮች ዙሪያ ውይይት በማድረግ ከዚህ ጎጂ ልምምድ የመውጣቱ አንድ አካል ተደርጎ እየተሰራበት ነው።ካልሆነ ግን ነፃነቱም ኖሮ ጋዜጠኛው ድሮ በሚያውቀው መንገድ መጓዙ የማይቀር ነው የሚሆነው።
አዲስ ዘመን፡- አሁን ላይ ደግሞ የሰላም ጋዜጠኝነት ለማስፋፋት እየተሰራ ነው።ይህስ አሁን አገሪቱ ካለችበት ነባራዊ ሁኔታ አንፃር ያለው ጠቀሜታ እንዴት ይታያል?
ረዳት ፕሮፌሰር ምንይችል፡- ልክ እንደልማታዊ ጋዜጠኝነት የሰላም ጋዜጠኝነት ተስፋ ያለው ዘርፍ ቢሆንም በአግባቡ ያልተጠቀምንበት አሰራር ነው።የሰላም ጋዜጠኝነት ሲባል ለምሳሌ አንድ ጋዜጠኛ የሚሰራው ዜና ችግርን በሚያባብስ መልኩ ሳይሆን ወደ ሰላም ሊያመጣ በሚችል መልኩ የመዘገብ ሁኔታ ላይ ነው የሚያተኩረው።
በአገራችን ላለፉት ሶስት ዓመታት በርካታ ግጭቶች ተከስተዋል፤ ከዚህ አንፃር ሚዲያው እነዚህን ግጭቶች ያስተናገደበት መንገድ ምንአልባትም የበለጠ ግጭቱ እንዲስፋፋ በሚያደርግ መንገድ ነው።የአዘጋገቡ ሁኔታ ‹‹እነሱ እና እኛ›› የሚል አስተሳሰብ ፈጥራል።ይህንን ስልሽ ሌላው ይቅርና የመንግሥት የሚዲያ ተቋማትንም ሳይቀር የሚያካትት ነው።
ጥናቱ እንደሚያሳየው የሰላም ጋዜጠኝነት አስተሳሰብ በራሱ በአብዛኛው ጋዜጠኛ ዘንድ የሰረፀ አይደለም።አብዛኛዎቹም ያላቸው እውቀት እንዲሁ በደፈናው ስለሰላም የሚዘግብ ጋዜጠኝነት እንጂ በምን መንገድ ሊዘግብ እንደሚችል፤ ዋና ዋና መርሆዎቹ ምንድን ናቸው? ሚለውን ነገር አያውቁትም።
ምዕራባውያን የሚመሩበት የጦርነት ዘገባ ስልት ግጭት መኖሩ እንጂ ሰላም መፈጠሩ ዜና ሊያስገኝላቸው እንደማይችል ነው የሚያምኑት።ግጭት ለእነዚህ አይነቶቹ ሚዲያዎች የገንዘብ ምንጫቸው ነው።
በመሆኑም ግጭት ባለበት ሁኔታ እያሸተቱ ነው የሚዘግቡት።ጦርነትን እንደ አንድ የገንዘብ ምንጭ አድርጎ የሚወስድ አሰራር ነው የሚከተሉት።ምክንያቱም ስለቀውስና ጦርነት ካልዘገቡ ተመልካች፣ ሥራ ፣ ማስታወቂያ አያገኙም።ይህንን አሰራር አብዛኞቹ እንደ ሮይተርስ፣ አልጀዚራና ሌሎችም የውጭ ሚዲያዎች ይከተሉታል።
ሰሞኑን እንኳን በአገራችን በተካሄደው ህግ የማስከበር ዘመቻ በርካታ የጠቀስኩልሽ የሚዲያ ተቋማት ወደ ሰላም ከሚወስደው መንገድ ይልቅ ግጭቱን ወደሚያባብሰው ሁኔታ ኢንቨስት አድርገው ይሰሩ ነበር።የፈጠራ ዜናንም ሳይቀር እየጨመሩ ሁኔታው እንዲባባስ ጥረት ሲያደርጉ ተስተውለዋል።
ይህንን የሚያደርጉት ነገሩ እጅግ በጣም እየጦዘ በሄደ ቁጥር ለእነሱ አንባቢ ስለሚያስገኝላቸው ነው።ይህንን አይነቱን አካሄድ እኔ ጋዜጠኝነትን የመመዝበር ወይም ባልባሌ መንገድ እንደመጠቀም አድርጌ ነው የምወስደው።
እነዚህ ተቋማት ማንኛውም ገንዘብ የሚያስገኝ ጉዳይ እንደትልቅ ዜና አድርገው ነው የሚወስዱት።በእነዚህ ተቋማት የሌሎች አገሮች ወይም ኃያላን አቅም ያሳይሻል።ለምሳሌ ከነሮይተርስ ጀርባ ያሉት የእንግሊዝ፣ የአሜሪካና
የሌሎችም አገራት ፍላጎት እንደሚንፀባረቅበት እሙን ነው።የሰላም ጋዜጠኝነት በእነዚህ አገራት እጅግ በጣም የተወገዘ ሃሳብ ነው።ምክንያቱም አስቀድሜ የጠቀስኩልሽን ጥቅም ስለማያስገኝላቸው ነው።
ሆኖም ግን እንደእኛ አገር ላለ በርካታ የብሄር ብሔረሰብና የሃይማኖት ልዩነት ባለባቸው አገራት የሰላም ጋዜጠኝነት ከፍተኛ የሆነ ጥቅም ያመጣል።በሚዲያው ምክንያት መጠፋፋት የለብንም።አሁን ባለው ነባራዊ ሁኔታ በሚወጣው የሚዲያ ነበልባል ምክንያት ሙሉ ለሙሉ አገር የመደምሰስ አደጋ ነው ያለበት።
አዲስ ዘመን፡- አንዳንድ ሰዎች ግን የሰላም ጋዜጠኝነት ባለሙያውን ሰነፍ ያደርገዋል፣ እውነተኛውን ችግር እንዳያጋልጥ ምክንያት ያደርገዋል ሲሉ ይተቻሉ።እርሶ በዚህ ሃሳብ ይስማማሉ?
ረዳት ፕሮፌሰር ምንይችል፡- በጣም ጥሩ እይታ ነው።አንደኛው የተሳሳተ ምልከታ አሁን አንቺ ያልሽው ነው።አስቀድሜ እንዳልኩሽ የሰላምም ሆነ የልማት ጋዜጠኝነት የምርመራ ዘገባ አንዱ ሥራው እንደሆነ አያውቅም።ስለፕሮጀክቶች ስኬት የምታወሪውን ያህል ያሉ ድክመቶችንም ፈልፍሎ ማውጣት ይጠበቅብሻል።
የሰላም ጋዜጠኝነትም ተመሳሳይ የአረዳድ ችግር ነው ያለበት።አንደኛው በትምህርት ቤቶች ደረጃ የጋዜጠኝነት ትምህርት ቤቶች በሰላም ጋዜጠኝነት ዙሪያ አያስተምሩም።
የትምህርት ተቋማት የተቃኙት በምራባውያን ትምህርት ቤቶች መርሆ ነው።ሚዲያ ዋና ተልዕኮው የመንግሥት ዘብ እንደሆነ ነው የሚያስቡት።መንግሥትን የመቆጣጠር ሥራ ነው እንጂ ያለው ግጭት እንዳይባባስ የእኛ ኃላፊነት አይደለም ብለው ነው የሚወስዱት።
ለምሳሌ አንድ ዜና ሰርቼ በዚያ ዜና ምክንያት ህዝብ ቢጫረስ የእኔ ኃላፊነት አይደለም ብለው ነው የሚያምኑት።የእኔ ዋና ዓላማ አንድን ኩነት እንደጋዜጠኛ በእውነታ ላይ ተመስርቼ ወይም ጥሬ ሃቁን እንደወረደ ማቅረብ ነው ብለው ነው የሚያስቡት።ይህ ግን የሚያዋጣ አካሄድ አይደለም።ምክንያቱም የሚዲያ አካላት የግጭት ምንጭ ሊሆኑ አይገባም።ይሄን የሚያግባባ ሃሳብ አድርጌ ነው የምወስደው።
ሆኖም ግን አንቺ እንዳልሽው የሰላም ጋዜጠኝነት ሲባል ያለውን ችግር ሁሉ ደባብቀን ሰላምን ብቻ ማዜምና መዘከር ብቻ ማለትም አያዋጣም።በዚህ መልኩም መንግሥትን ልናድነው አንችልም።መርሆም እንደዚያ አይደለም የሚለው።
ዩሃን ጋልተንግ የተባለው እንግሊዛዊ ምሁር ካወጣቸው መርሆዎች አንዱ የሰላም ጋዜጠኝነት ሲዘገብ ስለግጭት እናውራ፤ ግን ከሙሉ ይዘቱ ጋር ነው መወራት ያለበት የሚል ነው።
ለምሳሌ ሁለት ብሄሮች ቢጋጩ ‹‹እነሱና እኛ›› ከሚል ብቻ ሳይሆን አጠቃላይ ከጀርባ ያለው ታሪክና ነባራዊ ሁኔታ መወራት አለበት የሚል ነው።ምክንያቱም ይህንን ሁኔታ ከተረዳ ወደ ግጭት አያመራም የሚል አመለካከት ነው ያለው።ግጭቱን ብቻ በቁንፅል ብቻ የሚደረገው ዘገባ እኛና እነሱ ከሚለው አስተሳሰብ ባሻገር ህብረተሰብ ውስጥ ከፍተኛ የሆነ መቆራቆዝ እየተፈጠረ ይሄዳል ማለት ነው።
አስቀድሜ የገለፅኩልሽ አይነት አዘጋገብም በማህበረሰቡ መካከል ጥላቻ እንዲፈጠር ፣ አንዱ ባህል የሌላውን ልዩነት ለማጉላት አድርገው ነው የሚሰሩት።በመሆኑም የሰላም ጋዜጠኝነት ያልተጠቀምንበት አሰራር ነው።ጋዜጠኛው የሰላም ጋዜጠኝነትን በደንብ ቢያውቀውና ቢሰራበት ኖሮ በአገራችን አሁን ካለው መቃቃር ይልቅ ተግባብቶ የመኖር ሁኔታ ይፈጠር ነበር።
አዲስ ዘመን፡- ከለውጡ በኋላ ለሚዲያዎች ያለገደብ የተሰጠው ነፃነት ለግጭቶች መባባስ የነበረው አስተዋፅኦ እንዴት ይገለፃል?
ረዳት ፕሮፌሰር ምንይችል፡- ይህ ጉዳይ ከብሮድካስት ባለስልጣንና ከዩኒስኮ ጋር እየሰራሁት ካለኋቸው ጉዳዮች አንዱ ነው።የማህበረሰቡን የሚዲያና መረጃ እውቀት ማሳደግ በጣም አስፈላጊ ነው።እንደሌላው ዓለም ባይሆንም እኛም በከፍተኛ ደረጃ የዲጂታል ሚዲያው ተጠቃሚዎች ሆነናል።በአሁኑ ወቅት ከ46 ሚሊዮን ህዝብ በላይ የስልክ ተጠቃሚ አለን።
ከ22 ሚሊዮን ህዝብ በላይ ኢንተርኔት አገልግሎት ተጠቃሚ ሆኗል።እያንዳንዱ ህዝብ እኔና አንቺ በምንወያይባት በዚህች ደቂቃ እንኳን ጋዜጠኛ ነው።አሁን ላይ መረጃ በነፃ የማግኘት እድል አለአግባብ ጥቅም ላይ ውሏል።
አንቺ እንዳልሽውም ይህ ያለገደብ የተሰጠ መብት ሃሰተኛ መረጃን እንደልብ ለማሰራጨት ምቹ ሁኔታን ፈጥሯል።አሁን ላይ እየተስፋፉ ያሉት ሃሰተኛ መረጃ ብቻ ሣይሆኑ አወናባጅ መረጃ ጭምር ነው።
የዘርፉ ምሁራን ይህንን ሁኔታ በሶስት መንገድ ይገልፁታል።አንደኛው አወናባጅ የሆነ መረጃ ሲሆን ሆን ተብሎ ማሕበረሰቡን ለማወናበድና ውዥንብር ለመፍጠር ነው።ይህም ምንአልባትም በማህበረሰቡ መካከል ከፍተኛ የሆነ ግጭት ለመፍጠር የሚተላለፍ መረጃ ነው።
ሁለተኛው በስህተት የሚሰጥ መረጃ ነው ።ይህ ዓይነቱ መረጃ ምንም እንኳን ታስቦበት የተደረገ ባይሆንም ይህም ቢሆን ህብረተሰቡን ይጎዳል።ሶስተኛው የግለሰቦችን የግል መብትና መረጃ የሚነካ ነው።ያለ ግለሰቦቹ ፍቃድ የሚለቀቅ መረጃ ሌላኛው አዋኪ የኮምዩኒኬሽን መንገድ ነው።
ስለዚህ ማህበረሰቡ ይህንን የመረጃ መታወክ በተለያየ መንገድ ለማቅረብ በመጀመሪያ ደረጃ የማህበረሰቡና የሚዲያ መረጃ ንቃተ ሕሊና ማሳደግ ይገባል።ማህበረሰቡ መረጃ እንዴት ነው ማግኘት ያለበት? ያገኙትን መረጃ በምን መንገድ ነው መጠቀም ያለባቸው? በምንስ መንገድ ነው ለሌሎች ሰዎች ማካፈል ወይም ማሰራጨት የሚገባቸው? የሚሉትን ነገሮች ለሰፊው ማህበረሰብ ማስተማር ያስፈልጋል።
የማህበረሰቡን ንቃተ ህሊና የማሳደጉ ሥራ የበርካታ ተቋማት ተሳትፎ ያስፈልገዋል።ምክንያቱም እድሉ ተፈጠረ እንጂ እንዴት ያንን እድል ለጥሩ ነገር መጠቀም እንዳለብን ብዙዎቻችን አናውቅም።ማህበረሰቡ ስማርት ፎን ሊያመጣ የሚችለውን መዘዝ አልተረዳውም።
ከፍተኛ የሆነ የአደጋ ሥጋት እንዳለብን ነው የሚታየኝ።ለምሳሌ ሰሞኑን የተነዛውን ሃሰተኛ ወሬ መጥቀስ እንችላለን።ዶክተር አብይ በማህበራዊ ሚዲያ በተደጋጋሚ በታዩ ጊዜ ‹‹እዩኝ ባይ›› ሲሉ ከርመው ለአንድ ሰምንት ሲጠፉ ደግሞ ‹‹ታመዋል›› የሚሉና የተለያየ ነገር በሃሰት ሲወራ ሰንብቷል።ይህ አሉባልታ ምንአልባት በቀላሉ ካላስቆምነው አገሪቱን ለነውጥ መዳረጉ አይቀርም።
አሁን ላይ የኢትዮጵያ መንግሥት እንዲህ አይነቱን ችግር በህግ ማዕቀፍ ለመፍታት እየሞከረ ነው።ባለፈው ዓመት የወጣው የጥላች ንግግርና ሃሰተኛ መረጃ ድንጋጌ ካየሽው በሁለት መንገድ አቅጣጫ አስቀምጧል።አንደኛ ማህበረሰቡን ለማስተማር ሲሆን ችግር በፈጠሩ ሰዎች ላይ በሕግ ተጠያቂ ማድረግ ነው።ሆን ብለው ሐሰተኛ መረጃ በመልቀቅ በማህበረሰቡ ውስጥ ብጥብጥ የሚፈጥሩ ሰዎችን በሕግ ማዕቀፍ ውስጥ አስገብቶ ህጋዊ እርምጃ መውሰድ ተገቢ ነው።
በነገራችን ላይ በዚህ ጉዳይ ላይ ምዕራባውያን የሃሳብ ነጻነትን ይጎዳል፡፤ የአፋኝ መንግሥት ፀባይ ነው ብለው ያምናሉ።በሌላ በኩል ግን ናዚ የነበረባቸው አገራት የጥላቻ ንግግርን በወንጀል ነው ያካተቱት።
አንድ ሰው የእሱን አቅጣጫ ተከትሎ ቢሰራ ጀርመንና ሲዊዘርላንድ ሊኖር አይችልም።ይቀጣልም።ስለዚህ እኛም አገር በተመሳሳይ ሁኔታ ማህበረሰቡን የሚያወናብድ፣ ለእልቂት የሚዳርግ ሥራ የሚሰሩ ጋዜጠኞችን በህግ ተጠያቂ የሚሆኑበት አሰራር እየተዘረጋ ነው።
አዲስ ዘመን፡- ከዚህ ጋር ተያይዞ መደበኛ ሚዲያው በማህበራዊ ሚዲያው እየተዋጠ መሆኑ ምን አይነት ችግር ይፈጥራል ብለው ያምናሉ?
ረዳት ፕሮፌሰር ምንይችል፡– ትክክለኛ ስጋት ነው ያነሳሽው።የቴክኖሎጂ መስፋፋትና የማህበራዊ ሚዲያው ማደግ የራሱ የሆነ ጥቅምም ሆነ ጉዳት አምጥቷል።አንድ ኮባክ የተባለ አሜሪካዊ ፀሐፊ የወደፊቱ ጋዜጠኝነት ከፍተኛ ጥንቃቄ እንደሚያስፈልገው ይናገራል።ይህም ማለት በተለይም በውጭ ዓለም በማስታወቂያና በጋዜጣ ሽያጭ የሚገኘው ገቢም ሆነ የሰራተኛ ቁጥር በከፍተኛ ሁኔታ ወርዷል።
ይህ የሆነበት ምክንያት አብዛኛው ጋዜጦች ያገኙት የነበረው ገቢ ወደ ዩቲዩብና ፌስቡክ በመሄዱ ነው።ማህበረሰቡ ድሮ በነበረው የዜና አጠቃቀም መንገድ አይደለም እየተጠቀመ ያለው።በአሁኑ ወቅት በምንም ሁኔታና ሰዓት መረጃ የሚያገኝበት ስርዓት ተፈጥሮለታል።
አሁን ላይ እነዚህ መደበኛ ሚዲዎች አሰራራቸውን ካላዘመኑ የመጥፋት አደጋ ተጋርጦባቸዋል።በጣም ብዙ ሺ ጋዜጦች በምዕራቡ ዓለም ጠፍተዋል።ምክንያቱም በድሮ መንገድ ሄደው ገንዘብ ማግኘት ስላልቻሉ ነው።
በመሆኑም የጋዜጠኝነት ሥራ ከቴክኖሎጂው ጋር መዋሃድ አለበት።የኦን ላይን ሚዲያን ማስፋፋት ይገባቸዋል።ምክንያቱም አሁን ላይ ትልቅ ገንዘብ ኦንላይን ሚዲያው ላይ ነው።በሁለተኛ ደረጃ ፈጣን የመረጃ ምንጭ መሆን ይገባቸዋል።አሁን ላይ በየሰከንድ ሽርፍራፊው መረጃ የሚገኝበት ሁኔታ በመፈጠሩ ነው።
የዜና አቀራረባቸውን ማስተካከል ያስፈልጋቸዋል።በተጨማሪም የሚዲያ ተቋማት ያላቸውን የቢዝነስ ሞዴል መቀየር አለባቸው።ለምሳሌ ጋዜጦች ከኦን ላይን ሚዲያው በተጨማሪ ወደ መልቲ ሚዲያ መምጣት ይጠበቅባቸዋል።ይህንን ባደረጉ ጊዜ ግን አሁን ባለው ሁኔታ መዝለቅ ያዳግታቸዋል።አሁን ካለው የዓለም ነባራዊ ሁኔታ ጋር ተጣጥመው ካልሄዱ አደጋ ላይ ነው የሚወድቁት።ግን ደግሞ ትክኖሎጂውን መውቀስም አስፈላጊ አይደለም።
አዲስ ዘመን፡- መደበኛ ሚዲያው የሃሰተኛ መረጃን እውነታን ለማጣራት ተግዳሮት ሆኖ ከዘለቀባቸው ችግሮች በዋናነት የተቋማት ቢሮክራሲና ለመረጃ ክፍት ያለመሆናቸው ነው።በዚህ ረገድ ምን መሰራት አለበት ብለው ያምናሉ?
ረዳት ፕሮፌሰር ምንይችል፡– በጥናታችን ካየናቸው ችግሮች አንዱ ይኸው ጉዳይ ነው።በርካታ የአገራችን ህጎች በህግ ደረጃ ምንም የማይዋጥላቸው ናቸው።ህዝቡ በሚያወራው ደረጃ አፋኝ አይደሉም።ለምሳሌ የ2008 ቱን የማስሚዲያ አዋጅ ካየሽው መረጃ ስለማግኘት መብት በርካታ የሚጠቅሳቸው ድንጋጌዎች አሉት።
ነገርግን በየተቋሙ ስትሄጂ የህዝብ ግንኙነት ኃላፊዎችና አመራሮች ፈፅሞ መስማት አይፈልጉም።ስለዚህ ኢህአዴግ ይዞት ከመጣው መጥፎ ባህል አንዱ የመንግሥት አሰራርን ድብቅ የማድረጉ ልምድ ነው።ይህ ድብቅ የሆነው አሰራር በተለይም በምዕራቡ ዓለም ከመንግሥት ተጠያቂነት ጋር የሚያያዝ ነው።መንግሥት በማህበረሰቡ ፈቃድ የተቀመጠ ስለመሆኑ ይዘነጉታል።
አንድ ግለሰብ በግለሰብ ደረጃ የመንግሥትን መረጃ የማግኘት መብት አለው።ህጋዊ መብቱ ነው።ምክንያቱም እያንዳንዱ ግለሰብ በሚያዋጣው ታክስ ነው ያ ተቋም መቆም የቻለው።ስለዚህ ማንኛውም አካል መረጃ የማፈን መብት የለውም።ጋዜጠኛው ቢከስ ተቋሙ ወይም ኃላፊው ተጠያቂ ይሆናሉ።ወደ እኛ ስትመጪ ኢህአዴግ መጥፎ ፀባዩ መንግስት አይነኬ ነው።
መንግሥት መረጃ ሊሰጥሽ በፈለገ ቀን ብቻ ይጠራሻል።ሌላው ይቅርና በጣም የሚጠቅም መረጃ ለማውጣት ክፍት አይደሉም።ስለዚህ ይሄ የሚያሳይሽ ከእውቀት ነፃ መሆናቸውን ነው።መንግሥት ሆነው የቆዩ ሰዎች ቢሆኑም ኃላፊነታቸውንና ግዴታቸውን አያውቁም።ሁለተኛው ነገር የአምባገነን መንግሥታት ጠባይ ነው።አምባገነን መንግሥታት መረጃ የማፈን ባህሪ አላቸው።መረጃ በማህበረሰቡ ውስጥ ከተስፋፋ አደጋ ውስጥ እንወድቃለን ብለው ነው የሚያስቡት።
ምክንያቱም የመረጃን ኃይልና አቅም ያውቁታል።ስለዚህ ለማህበረሰቡ እጅግ በጣም በተመጠነ መንገድ መረጃ ይሰጣሉ።አብዛኛውን ማህበረሰብ ጨለማ ውስጥ ያስገባሉ።ይህ አካሄድ ለተወሰነ ጊዜም ቢሆን እንደሚሰራ ያውቁታል።ስለዚህ አብዛኛውን ህዝብ አደድቦ ለመግዛት የሄዱበት አንደኛው መንገድ ማህበረሰቡን መረጃ እንዳይኖረው በማድረግ ማንኛውም አቧራ ሲነሣ ለማጥፋት ይቀላቸዋል።አሁንም ቢሆን በዚህ ሁኔታ ነው የቀጠለው።ምክንያቱም በአንድ ጊዜ የሚቀየር አይደለም።
በተለይም በቀደሙት ዓመታት ከህግ አውጭው እስከ ተርጓሚው ድረስ እንደዚህ ባሉ ሰዎች የተያያዘ በመሆኑ ለማንም ልትከሺያቸው አትችይም።ብትከሺያቸውም የምታመጪው ነገር የለም።ስለዚህ ማህበረሰቡን እግር ከወርች ይዞ ለመግዛት ሲጠቀሙበት የነበረ አካሄድ ነው።
በነገራችን ላይ ይህ ጉዳይ የህግ ጥሰት ብቻ ሳይሆን የፖለቲካ ጨዋታ ነው።በተወሰነ መንገድ አስኪዶአቸዋል።ነገር ግን የሚያውቅ ማህበረሰብ በመጣ ጊዜ ያቆማል።ሊቀጥል አይችልም።ይህ የመንግሥት አካል በማህበረሰቡ ምርጫ የተቀመጠ እንደመሆኑ ግልፅነት ይፈልጋል።
አዲስ ዘመን፡- አንጋፋ ጋዜጠኞች በህዝቡ ዘንድ ከፍተኛ የሆነ ከበሬታና ተቀባይነት ነበራቸው፤ አሁን ግን ለሙያውም ሆነ ለባለሙያው ያለው ከበሬታ ወርዷል ይባላል።ይህ በምን ምክንያት የመጣ ይመስልዎታል?
ረዳት ፕሮፌሰር ምንይችል፡– ትክክል ነሽ።ከዚህ ቀደም ማህበረሰቡ ለሙያውም ሆነ ለባለሙያዎቹ የነበራቸው ከበሬታ ከፍተኛ ነበር።ጋዜጠኞች ልክ እንደ መምህራን በጣም ይወደዱ ነበር።በኋላ ላይ ነው የጋዜጠኞች ሁኔታ እየተበለሻ የመጣው።ለዚህ ደግሞ ዋነኛ ምክንያት ብዬ የማምነው በተለይም የመንግሥት ጋዜጠኞች እውነታውን እንዳይሰሩ ገደብ ስለነበረባቸው በህብረተሰቡ ዘንድ እንደውሸታም እንዲቆጠሩ አድርጓቸዋል።
ሚዲያ ላይ የሚሰራው ጋዜጠኛ ከመንግሥት የሚተላለፈውን ትዕዛዝ ብቻ እየተከተለ ስለሚሄድ ማህበረሰቡ የሚያየውን ነገር ጋዜጠኛው አይጽፈውም።ጋዜጠኛው ሲዋሽ እጅ ከፍንጅ ተይዟል ማለት ነው።
እንዳው በቅርብ ምሳሌ እንኳን ብሰጥሽ 2008 ዓ.ም እና 2009 ዓ. ም ላይ አማራ ክልል ላይ ይፈፀም የነበረውን ግፍና ግድያ የመንግሥት ሚዲያዎች በአግባቡ አይዘግቡትም ነበር።እኔ በ2008 ዓ.ም ለጥናቴ መረጃ ልሰበስብ ባህርዳር ነበርኩኝ፤ እና በመንግሥት ትዕዛዝ ማህበረሰቡ እንዲበተን ሲባል በተደረገው እርምጃ 70 የሚሆኑ ሰዎች ተገድለዋል።እኔ በቦታው ነበርኩኝ።
እነዚያ ሁሉ ሰዎች በጥይት አልቀው ኢቲቪ ሰባት ሰዎች ሞተዋል ብሎ ነው የዘገበው።ዓይናችን እያየ ኢቲቪ ሲዋሽ አይተነዋል።ይህ ማህበረሰብ ኢቲቪን ዳግመኛ ሊያምነው ቀርቶ በዓይኑ ሊያየው አይፈልግም።
ስለዚህ አንደኛው እኔ በጋዜጠኞቹ የማልፈርድበት ምክንያት በርካታ ተፅዕኖ እንዳለባቸው ስለምረዳ ነው።ግን ማህበረሰቡ ይህንን ሊረዳው አይችልም።ለጋዜጠኛው ያለው አመለካከት የመውረድ ምንጭ ጋዜጠኛው ነፃነቱ ተነፍጎ በሚወርድለት ትእዛዝ በነበረበት ጫና ምክንያት በማህበረሰቡ ተገምቷል ማለት ነው።
ሁለተኛው እንደፖለቲካ ስርዓት ለሚዲያ ሰራተኞች የነበረው አመለካከትም ዝቅተኛ ነው።እኔ ንገረኝ ካልሽኝ አንድ ካድሬ 20 እና 30 ሺ ብር በሚያገኝበት አገር ላይ ቀኑን ሙሉ ደፋ ቀና ብሎ የሚውል ጋዜጠኛ በጣም ዝቅተኛ ተከፋይ ሆኖ ነው የቆየው።
በነገራችን ላይ የጋዜጠኝነት ሥራ የሞራል ሥራ ጭምር አለበት።የጋዜጠኝነት ሥራ የነፃነት ሥራ ነው።ያንን ነፃነትሽን የምታገኝው ደግሞ በድህነት ውስጥ ሆነሽ አይደለም።መንግሥት የጋዜጠኞችን ህይወት የማስተካከል እድሉ ነበረው።ምክንያቱም ለካድሬዎች ይከፍላል።ግን ስላልፈለጉ አላደረጉትም።
ህወሓት ጋዜጠኞች ኢኮኖሚያቸው በጠነከረ ቁጥር አይጨበጡልኝም የሚል ስጋት ስለነበረው በከፍተኛ ደረጃ ይጨቁናቸው ነበር ።በመሆኑም የራሱን ጋዜጠኞች እንኳን ገቢያቸውን በማድቀቅ ባሪያ እንዲሆኑ ያደርግ ነበር።ስለዚህ ባለፉት ዓመታት ጋዜጠኛው ዝቅተኛ ተከፋይ መሆኑ ነፃነቱን ወደሚጋፉ ነገሮች እንዲገባ አድርጎታል።
ለምሳሌ ጥሩ ደመወዝ ባልተከፈለሽ ጊዜ ገንዘብ ወደሚከፍሉ አካላት ጋር ትሄጂያለሽ፤ መረጃ ማዛባትና ኢ-ሚዛናዊነት ጉዳይ ይመጣል።አንድ ጋዜጠኛ በገንዘብ ለደጎመው ተቋም ገፅታ ለመገንባት ይተጋል ማለት ነው።ስለዚህ ነፃነቱን በከፍተኛ ሁኔታ እንዲጋፋው ሊያደርገው የሚችል አሰራር ነበር።
በሌላው ዓለም ያለው ነባራዊ ሁኔታ በተቃራኒው ነው።ለምሳሌ የፊላንድ ጋዜጠኞች በዓለም ላይ ከፍተኛ ተከፋይ ናቸው፣ የዚያኑ ያህል በነፃነት የሚሰሩ በመሆናቸው በዓለም ደረጃ አውቅና ማግኘት ችለዋል።
እኛ አገር ያለው ሁኔታ በጣም የሚያሳዝን ነው።በኢኮኖሚ ጫና ምክንያት ከሙያው የሚወጡ በርካታ ሰዎች እንዳሉ አውቃለሁ።በዋናነት ግን አስቀድሜ እንዳልኩሽ ጋዜጠኛው ላይ በፖለቲከኞች የሚደረገው ጫና እውነታውን በትክክል የማይዘግብ በመሆኑ ነው በህብረተሰቡ ዘንድ ያለው ተቀባይነት እንዲቀንስ ያደረገው።
አዲስ ዘመን፡- በተመሳሳይ አንዳንድ ጋዜጠኞች በቢቢሲና በሌሎችም ዓለምአቀፍ ሚዲያዎች ላይ የምናየውን አይነት አነጋጋሪና የምርመራ ሥራዎች እንዳይሰሩ የተቋማት የህግ ድጋፍ ያለመኖሩ እንደሆነ ያነሳሉ።ይህ ሁኔታ ምንያህል ተቀባይነት አለው ብለው ያምናሉ?
ረዳት ፕሮፌሰር ምንይችል፡– የምርመራ ጋዜጠኝነት እንኳንስ እንደኛ ባለአገር ይቅርና በሰለጠኑ አገሮችም ራሱን የቻለ ተግዳሮት አለበት።በመርሁ መሰረት የጋዜጠኛው አንዱ ሥራ መንግሥትንም ሆነ አንዳንድ የግል ድርጅቶችን አሰራር መፈተሽና ለህዝብ በወገነ መልኩ የተሰሩ ጥፋቶችን ማጋለጥ ነው።
አንድ ጋዜጠኛ እንዲህ አይነት ጉዳዮችን መመርመር ሲጀምር በርካታ ነገሮች ያስፈልጉታል።አንደኛው ነገር አንቺ የጠቀስሽው የመንግሥት የህግ ከለላ ነው።ሁለተኛው የሙያ ማህበራት ጋዜጠኛው ራሱን እንዲከላከል የሚታገሉባቸው ሁኔታዎች ሊኖሩ ይገባል።
ሌላው ነገር በአጠቃላይ ያለው ማህበረሰቡ የፖለቲካ ባሕል ሊዳብር ይገባል። በኢትዮጵያ ሁሉም ነገር መመርመር የሚችል ነው። በመንግሥትም ሆነ በግል ድርጅት ብዙ ሊፈተሹ የሚገቡ ጉዳዮች አሉ።እንደ አንድ ታዳጊ አጠቃላይ ሥርዓታችን ብልሹ ነው።በዚህ ምክንያት የምርመራ ጋዜጠኝነት ሥራ የተሳተፉ ሰዎች የደረሰባቸውን እናውቃለን።ስለዚህ አስተማማኝ የሆነ የህግ ስርዓት ባልተዘረጋበትና መከታ የሚሆን ተቋም በሌለበት የምርመራ ጋዜጠኝነት ይኖራል ተብሎ አይታመንም።
ባለጉዳዩ ራሱ ባያጠቃሽ ገንዘብ ከፍሎ በዳኛው ፣ በፖሊሱ ወይም በሌላም የመንግሥት አካል ሊያጠቃሽ ይችላል።ስለዚህ ጋዜጠኛው ያለው አማራጭ ለጊዜውም ቢሆን መተው ነው።ለዚህ አንድ ምሳሌ ብሰጥሽ ደስ ይለኛል።አንድ አናስ የሚባል የጋና ጋዜጠኛ አለ።የዚህ ሰው ዘገባዎች ትልልቅና የዓለም መገናኛ ብዙሃን ላይ ወጥተዋል።ይህ ሰው ሚዲያ ላይ ሲወጣ ፊቱ ተሸፍኖ ነው የሚወጣው።
ፊቱን የሚሸፈንበት ምክንያት በርካታ የተለያዩ ዘዴዎችን በመጠቀም የመንግሥት ኃላፊዎችን እጅ ከፍንጅ ስለያዛቸው ነው።በጋዜጠኝነት መርህ ክልክል በሆኑ ዘዴዎች ሁሉ በመጠቀም የወንጀል ሴራዎችን አጋልጧል።በመሆኑም ሁሉም ሰው አናስን ሊገለው ይፈልጋል።ለዚህ ነው ፊቱን ሸፍኖ የሚሰራው።
ይሄ እንግዲህ የመጨረሻ ልትሄጂበት የምትችይበት መንገድ ነው።እኛ አገርም አናስ የወሰደውን ኃላፊነት ጋዜጠኞች እስካልወሰዱ ድረስ ባለው አስቸጋሪ ፍትህ ስርዓት፣ አስቸጋሪ በሆነ ሚዲያ አሰራር ምርመራ ጋዜጠኝነት ሊሰራ አይችልም ማለት ነው።ነገር ግን ይህ አይነቱ የዘገባ ሥራ ለአገራችን በጣም ያስፈልጋል።ለዚህ ደግሞ አስተማማኝ ምህዳር መፍጠር ይገባል።
አዲስ ዘመን፡- የሚዲያ ዘርፍ በሥርዓተ ትምህርት ውስጥ መካተት አለበት የሚል አቋም አሎዎት።ይህ ሲባል ምን ማለት እንደሆነ ያብራሩልኝ?
ረዳት ፕሮፌሰር ምንይችል፡- የሚዲያ ዘርፉ በትምህርት ስርዓት ውስጥ ሊካተት ይገባል ሲባል ማህበረሰቡ ከዲጂታል ሚዲያ ካመጣቸውም ሆነ ከመደበኛ ሚዲያውም የበለጠ ተጠቂ ነው የሚሆነው።አሁን ላይ ህፃናት በማህበራዊ ሚዲያው የሚያዩት ነገር አዕምሯቸውን እየበረዘ ነው ያለው።ምንም እንኳን ከህፃን እስከ ሽማግሌ ሚዲያ ማግኘት እድሉ ቢኖረውም እንዴት መጠቀም እንዳለበት አያውቅም።
ሁሉም በሚባል ደረጃ ሚዲያውን እንዴት መጠቀም እንደሚቻል ሳያውቀው ነው እየተጠቀመ ያለው።ሚዲያ ለማህበረሰቡ ጠቀሚ የመሆኑን ያህል ጎጂ የሆኑ ነገሮችም ሊያስከትል ይችላል።
ለምሳሌ 1960ዎቹ የተሰራው ካልቲቬሽን የተባለው ጥናት እንደሚያሳየው ህፃናት ፊልም ላይ ያዩት ሁሉ በእውኑ ዓለም ያለ ይመስላቸዋል።እኛ አገር ባለው ሁኔታ ለምሳሌ ቃና ላይ የሚታዩ ፊልሞች ባሕል ሙሉ ለሙሉ በሚባል ደረጃ ወደ ህዝባችን ሰርጿል።
ከእነዚህም መካከል በየመንገዱ ‹‹ ፈጣሪዬ ድረስ›› የሚል ቃል ትሰሚያለሽ ይህ አባባል የተወረሰው ቃና ከሚያስተላልፋቸው የቱርክ ፊልሞች ነው።በሌላ በኩል በእኛ ባህል የተቃራኒ ፆታ ግንኙነት ሚስጥር ነው።በአደባባይ ሊታይ የሚገባ ጉዳይ አይደለም።
አሁን ላይ ግን ፊልም ላይ በሚታየው የእኛ ያልሆነ ባህል ምክንያት እኛ አገርም በገሃድ ይታያል።ይህም የእኛ በሆኑ ባህላዊ እሴቶች ላይ የሚያሳድረው አሉታዊ ተፅዕኖ መገመት አያዳግትም።ስለዚህ ይህንን መቆጣጠር የምንችለው ማህበረሰቡን ስለሚዲያው በማስተማር ነው።አብዛኛው በሚዲያ ላይ የምናየው ነገር ተቀምሞ የተሰራ እንጂ እውነታን የሚያሳይ አይደለም።
በሌላ በኩል ሁሉም አይነት የሚዲያ ይዘት በሁሉም ሕብረተሰብ ክፍል መታየት የለበትም።ሕጻናት በእነሱ አቅም ሊረዱ የማይችሉትን መከልከል የምንችለው ገና ከጅምሩ ስንገድበው ነው።
ለዚህ ነው የሚዲያ ትምህርት ያስፈልጋል ብዬ የማምነው።ይህን ማድረግ ካልቻልን ሙሉ በሙሉ በሚባል ደረጃ የባህል መበረዝ ሊያጋጥመን ይችላል።
ማህበረሰቡ አንደኛ ይህንን አያውቀውም።ስለዚህ እኔ ቅድም የነገርኩሽ አሁን እየመራሁት ያለው ፕሮጀክት የማህበረሰቡን የሚዲያና ኢንፎርሜሽን ንቃተ ህሊና የሚያሳድግ ትምህርት መደበኛ ትምህርት ውስጥ ማካተት የሚል ምክረ ሃሳብ አለው።ግን መደበኛ ትምህርት ብቻውን በቂ አይደለም።ምክንያቱም አብዛኛው የኢትዮጵያ ማህበረሰብ ትምህርት እየተከታተለ አይደለም።
ኢ- መደበኛ በሆነው መንገድም ማስተማር ያስፈልጋል።ስልጠናዎችን መስጠት ያስፈልጋል።የሚዲያ ተቋማትን ፣ የወጣት ማህበራትን፣ የሲቪክ ማህበራትን በመጠቀም የግንዛቤ ማስጨበጥ ሥራውን በተደራጀ መልኩ መስጠት ይቻላል።ህብረተሰቡ መረጃውን እንዴት ማግኘት፣ እንዴት መመዘን፣ በኋላም በስነ ምግባር ለሌሎች ሰዎች እንዴት ማስተላለፍ እንዳለበት እንዲሁም የሚዲያ አሰራር ገንቢ መሆኑን፣ ከይዘቱ ጀርባ የሰዎች ፍላጎት መኖር ፤ አለመኖሩን ህብረተሰቡ እንዲረዳው የማድረግ ፕሮጀክት ነው ያለው።ጊዜ ሊወስድ ይችላል፤ ግን አስፈላጊ ነው።
አዲስ ዘመን:- ምናልባት ከዚህ ጋር አያይዘን ልናነሳው የምንችለው የትምህርት ስርዓቱ ላይ ከምደባው ጀምሮ በፍላጎት ሳይሆን በእጣ መሆኑ በሙያው ያመጣው ተጽእኖ ምንድን ነው? በሌላ በኩል ደግሞ ያለሙያቸው አየር ሰዓት ገዝተው የሚሰሩ ሰዎች መበራከት ለሙያው ዝቅጠት ምክንያት እንደሆነ ይነሳል፤ በዚህ ሃሳብ ይስማማሉ?
ረዳት ፕሮፌሰር ምንይችል:- ይሄ በጣም ጥሩ ጥያቄ ነው።ጋዜጠኛው ማነው? ብለን ብንጠይቅ አሁን በእኛ አገር ሁኔታ ለማንም ክፍት ነው።የሆነች ገንዘብ አጠራቅሞ የሆነ የውይይት መድረክ ከፍቶ የሚሰራው ሰው ለማህበረሰቡ ያ ሰው ጋዜጠኛ ነው።ያ ሰው የሚያጨማልቀውን ሁሉ አብሮ ነው የሚያደምጠው ማለት ነው።ያንን ሰው እንደ ትክክለኛ መሪ ይወስደዋል ማለት ነው።
ይሄ ቅድም ባልኩት የሚዲያ የዕውቀት ትምህርት የሚቀረፍ ይሆናል።ሁሉም ሚዲያ ላይ የምንሰማው ሰው ጋዜጠኛ አይደለም።አንዳንዱ ገንዘብ ለማትረፍ የሚገባ ሰው ነው፣ አንዳንዱ የመድረክ አስተዋዋቂ ነው፣ አንዳንዱ ኮሜዲ ነው።ስለዚህ በጋዜጠኝነትና በእነዚህ መካከል ልዩነት መኖሩን ማህበረሰቡ እንዲያውቅ አጠቃላይ የማህበረሰብ ንቃተ ህሊና ማደግ መቻል አለበት።
ሌላው የጋዜጠኝነት የትምህርት ሁኔታ ካየሽው እኔ በተለይ የውጭ አገር ልምድን አይቼ ከመጣሁ በኋላ በርካታ ነገሮችን ስመለከት እደነግጣለሁ።ለምሳሌ የኢትዮጵያ ዩኒቨርሲቲዎች ተማሪዎቻቸውን መቼ ነው ራሳቸው መርጠው እንዲገቡ የሚፈቅዱላቸው ? እኛ ዩኒቨርሲቲ ላይ ላሉ አለቆች ጠይቄ ተስፋ አስቆራጭ ምላሽ ነው ያገኘሁት።‹‹ተወው ፤አታስበው›› ነው ያሉኝ።
ለምን መሰለሽ፤ አሁን በርካታ የትምህርት ክፍሎች በየዩኒቨርሲቲዎቹ ተከፍተዋል።ስለዚህ እኛ ባለን አሰራር መሰረት እያንዳንዷ ትምህርት ክፍል ተማሪ ይመደብላታል።
ተማሪ መረጠውም አልመረጠውም ማለት ነው።ለምሳሌ ጂኦግራፊ ማጥናት የሚፈልግ ተማሪ በእጣ ምደባ ጋዜጠኝነት ዘርፍ ውስጥ መጥቶ ይቀመጣል።የጋዜጠኝነት ምንም አይነት እውቀት፣ ፍላጎት የለውም።ሚዲያም ተከታትሎ አያውቅም።ስለዚህ እኛ ተቀብለን ዜና ምንድን ነው? /what is news?/ ብለን እንጀምርለታለን።
ስለዚህ ይሄ ሁኔታ ‹‹ላም ባልዋለበት ኩበት ለቀማ›› አይነት ልምድ ነው እየገጠመን ያለው።እኔ ላለፉት ሶስት ዓመታት የማገኛቸው ተማሪዎች 70 እና 80 በመቶ ተማሪዎቼ የጋዜጠኝነት ፍላጎት የላቸውም።የሶሲዮሎጂ፣ የቋንቋና ሌሎች ፍላጎት የነበራቸው ናቸው።ለመቀየርም አልፈቀዱላቸውም።
የዩኒቨርሲቲዎቻችን የአሰራር ስርዓት ዝግ ነው ።በእኛ ምክንያት ፍላጎቱ የሌለውን ተማሪ ጋዜጠኝነት ለማጥመቅ የምናደርገው ሙከራ ከፍተኛ አደጋ ነው እያስከተለ ያለው።ምክንያቱም ፍላጎቱ ከውስጣቸው የለም፣ እውቀቱ የላቸውም፤ ውስጣቸው የሚነግራቸው ሌላ ሙያ ነው።
ይሄ ከፍተኛ ትኩረት ተሰጥቶት መቀየር ያለበት ነገር ነው።ሁለተኛው ነገር ፍላጎት ያላቸው ተማሪዎች ወደ እኛ ቢመጡ እውነተኛ ተግባር ተኮር ጋዜጠኝነትን ለማስተማር የሚያስችል ሁኔታ አለወይ? የሚለውም ሌላ ጥያቄ ነው።
አሁን የትምህርት ክፍሎቹን በየቦታው የመክፈት ሥራ እንጂ አንድ የጋዜጠኝነት ትምህርት ቤት የሚያስፈልገውን የተግባርና የንድፈ ሃሳብ ሙያ አዋቅሮ የከፈተ ዩኒቨርሲቲ ብዙ አላቅም።ትንሽ ናቸው።እነ አዲስ አበባ፣ ምናልባት ባህር ዳር ካልሆኑ በስተቀር አብዛኛው የጋዜጠኝነት ትምህርት ክፍል ከፍተዋል፤ ግን አንዳንዱ ካሜራም የሌለበት ዩኒቨርሲቲ አለ።
ለምሳሌ አንድ ወታደር ስታሰለጥኚ ውጤታማ ወታደር መሆን ካለበት መተኮስ መልመድ አለበት።የጦር መሳሪያዎችን በውጤታማነት መጠቀም መቻል አለበት፤ ምክንያቱም እነዛን መሳሪያዎች በሆነ አጋጣሚ በተገቢው መንገድ ካልተጠቀመ ያ ወታደር ይሞታል።በመሆኑም አንድ ጋዜጠኛ ጋዜጠኛ ከሆነ ጋዜጠኝነትን ማወቅ አለበት፣ ዜና መጻፍ አለበት፣ በርካታ የኤዲቲንግ፣ የቪዲዮ፣ የፎቶግራፍ የእስቱዲዩና መሰል ተግባሮችን ማወቅ ይጠበቅበታል።እነዚህን ነገሮች አንድ ተማሪ ካላወቀ ባግባቡ ተምሯል ለማለትም ያስቸግራል።
በእኛ አገር አሁን ያሉ ትምህርት ቤቶች የጠቀስኩልሽን ነገሮች ያሟላ ትምህርት እየሰጡ ናቸው ብዬም አላስብም።አንዳንዱ ከመንግሥት ፍላጎት ጋር የሚታይም ነው።በርግጥ እነዚህ ነገሮች ካሜራ የእስቱዲዩ ግብዓቶች ውድ ናቸው።እንደ ቅንጦት እቃ ነው የሚታዩት።አንድ ውስኪ ወደ አገር ውስጥ ለማስገባት የሚከፈል ታክስና አንድ ካሜራ ለማስገባት የሚከፈልን ታክስ ብታይው በጣም የተለያየ ነው።
ውስኪ የሚያስገባው ትንሽ ታክስ ነው የሚከፍለው።የቅንጦት ዕቃ መሆን የነበረበት ውስኪው ነበር።ካሜራ የቅንጦት ዕቃ አይደለም።ማንኛውም ማህበረሰብ ቤቱ ውስጥ የተለያየ እንቅስቃሴውን ለማስቀረት ሊገዛው የሚገባ እቃ ነው መሆን የነበረበት።ግን ከፖለቲካና የመንግሥት ፍቃደኝነት አለመኖር ምክንያት እንዲህ አይነት ነገሮች ከከፍተኛ ወጪ እንዲወጣባቸው ነው የተደረጉት።
በዚህም ምክንያት የጋዜጠኝነት ትምህርት ቤቶቻችን በጣም ደሃዎች ናቸው።አስፈላጊ እቃዎች የሏቸውም፣ ማሟላትም አልቻሉም።አንዳንድ ተቋማት መሰረታዊ የሆነ የጋዜጠኝነት እውቀት ይዘው የመጡ ሰዎችን ቤታቸው በማስገባት የማብቃት ሥራ ይሰራሉ።ይሄ አማራጭ የሌለው ነገር ነው።
ያለእዛ ግን አሁን ባላቸው የጋዜጠኝነት ትምህርት ቤቶች ቁመና ከ14 እና 15 በላይ የሚሆኑ ዩኒቨርሲቲዎች ጋዜጠኝነትን ያስተምራሉ።ውጤታማ የሆነ የጋዜጠኝነት ትምህርትና ሁኔታ አላቸው የሚባሉት ግን ውስን ናቸው።ይሄ በሙያው ላይም የራሱ የሆነ ከባድ ክፍተት መፍጠሩ አይቀርም።
አዲስ ዘመን:- ጋዜጠኝነት ሙያ ነው፤ አይደለም የሚለውን ወደ ጎን ትተን አሁን ባለው ሁኔታ ማንኛውንም ሶሻል ትምህርት የተማረ ሰው በተለያየ ሚዲያ ተቋማት መስራታቸው ሙያውን አያዳክመውም ወይ? ሌላ ፊልድ የተማረው ቦታውን የሚይዝ ከሆነ በዘርፉ የተማረውን ዕድል ያጠባል፤ ባለሙያውንም ከተማረው ትምህርት ጋር አያገናኝም፤ ይህንን እንዴት ያዩታል ?
ረዳት ፕሮፌሰር ምንይችል:- ይሄኛው በጣም አሻሚ ነገር ነው።ቅድም ያልሽው ጋዜጠኝነት ሙያ ነው አይደለም የሚለው የራሱ አስተምህሮ አለው።አንዳንዶች ሙያ ነው የሚሉ አሉ፣ ሌሎች ደግሞ ማንም ሰው ዝም ብሎ ገብቶ መስራት የሚችለው ነው የሚሉም የሚያነሱት የራሳቸው ነጥብ አላቸው።
ስለዚህ አንቺ እንዳልሽው ይሄንን እንተወውና የጋዜጠኝነት ትምህርት የሌላቸው ሰዎች በተለያየ ሚዲያ ተቋማት ይሰራሉ።ይሄ ሙያውን አያዳክመውም ወይ ? ለሚለው ይሄም በጣም አሻሚ ነገር ነው።ግን በእዚህ ጉዳይ ጥናት ለማድረግ የጠየቅኳቸው የሚዲያ ተቋማት የነገሩኝ አሳማኝ ሆኖ አግኝቼዋለሁ።የሚዲያ ተቋማት የተለያየ ፍላጎት ይዘው ነው የሚነሱት።አንዳንዶቹ የትርፍ ፍላጎት ይዘው የተነሱ ተቋማት አሉ።
ስለዚህ የትርፍ ፍላጎት ያለው አንድ የግል ሚዲያ የሚቀጥረው ሰው ያንን የትርፍ ፍላጎቱን ሊያሳድግልኝ ይችላል ብሎ የሚያስበውን ሰው ነው።እነዚህ ሰዎች ለእነርሱ የሚዲያ ሁኔታ ይስማማኛል ብለው ያሰቡትን ቀጥረውና አሰልጥነው የማስገባት፣ የማሰራት ሥራ የሚሰሩ ሰዎች አሉ።እነዚህን ሰዎች የግዴታ የጋዜጠኝነት ትምህርት የተማሩትን ካልቀጠራችሁ የሚል አጀንዳ ቢነሳባቸው ተገቢ ነው ብዬ አላስብም።በእኛ በኩል አንድ ክፍተት ያለ ይመስለኛል።
አሁን በአንዳንድ ሰዎች የምሰማው ነገር ምንድን የጋዜጠኝነት ተማሪዎች ዲግሪአቸው ጋዜጠኛ ይላል ግን ከእንግሊዘኛ ቋንቋ ተማሪዎች ጋር ተወዳድረው ውጤታቸው አነስ ያለ ነው።ከፖለቲካ ሳይንስ ተማሪዎችም ያነሱ ሆነዋል።እንደውም አሁን አሁን እኔ የፖለቲካ ሳይንስ፣ የቋንቋ፣ የሶሲዎሎጂና ምናምን ተማሪዎችን እመርጣለሁ ያለኝ አንድ የሚዲያ ባለቤት አግኝቻለሁ።
ስለዚህ ይሄ በአንድ በኩል ቅድም የነገርኩሽን የእኛንም የማስተማር ሁኔታ በተወሰነ መልኩ ማሻሻል እንደሚያስፈልግ የሚያሳይ ነገር ነው።በሌላ በኩል የኢንዱስትሪው ፍላጎት ምናልባትም ከሚዲያ ትምህርት ቤቶች ፍላጎት የተለያየ መሆኑንም የሚያሳይ ነገር ነው ማለት ነው።ሚዲያ ትምህርት ቤቶች ፍላጎት ከኢንዱስትሪው ፍላጎት ጋር የተለያየ መሆኑንም የሚያመላክት ነው።
ምናልባት በሚዲያ ኢንዱስትሪውና በሚዲያ ትምህርት ቤት መካከል ያለው ልዩነት ሰፊ ስለሆነ ተቀራርበን ስለማናወራ የተፈጠረ ክፍተት አድርጌም እወስደዋለሁ።ግን ዓለም አቀፍ የሆነውን ተሞክሮ ብነግርሽ የጋዜጠኝነት ትምህርትና የጋዜጠኝነት ትግበራ የሚገናኙ ነገሮች አይደሉም።ለምሳሌ በተወሰኑ ጥሩ ጥሩ ጋዜጠኝነት ባለባቸው አገሮች ጋዜጠኞች የተማሩት በጣም አጭር የሚባል ስልጠናዎችን ነው።እነዚህ ጋዜጠኞች በትላልቅ ሚዲያዎች ላይ ከፍተኛ እውቅና አግኝተው ይስተዋላሉ።
ኢትዮጵያ ላይ ባደረግነው ጥናት ከ90 በመቶ የሆነው የኢትዮጵያ ጋዜጠኝነት ዘርፍ የሚሰራ ባለሙያ ቢያንስ ዲግሪ አለው።ወደ 45 በመቶ የሚደርስ ጋዜጠኛ ማስተርስ ዲግሪ አለው።ከግማሽ በላዩ ጋዜጠኝነት ነው የተማረው።ግማሹ ከሌላ ዘርፍ ነው የመጣው።እናም ጥናቱን ስናየው ኢትዮጵያ አጭር ስልጠና ካለባቸው አገራት ትበልጣለች።እነሱ 50 እና 60 በመቶ ጋዜጠኞቻቸው ናቸው ዲግሪና ማስተርስ ያላቸው።እኛ 90 በመቶ ጋዜጠኞቻችን ዲግሪና ከእዛ በላይ አላቸው።ስለዚህ የእኛን አገር እና የእነርሱን አገር ጋዜጠኝነት ስናስተያየው የተለያየ ነው።
ትምህርት በእውነት የሚጠቅም ነገር ቢሆን የእኛ አገር አብዛኛው ዲግሪ ያለው ጋዜጠኛ የሚሰራው የጋዜጠኝነት ሥራ ከእነዚህ አገራት ቢያንስ እኩል መድረስ መቻል ነበረበት።ግን ቅድም ባወራነው ማለትም የትምህርት ሁኔታ እና ተግባር ላይ ያለው የጋዜጠኝነት አተገባበር የተለያየ ስለሆነ ጋዜጠኞችም የተማሩትን ትምህርት ባግባቡ የሚተገብሩበት ሁኔታ እንደሌለ ይስተዋላል።
የጋዜጠኞች እውነተኛ ዜናዎች በተለያየ ሁኔታ ተጽዕኖ እንደሚደረግ፤ ለምሳሌ ኤዲተሮች፣ የሚዲያ ባለቤቶች፣ የገበያውና በርካታ ሌሎች ነገሮች ተጽእኖም ስላለበት ትምህርቱና ተግባሩ አይገናኙም።ለምሳሌ በደንብ የተማረ ሰው በደንብ የጋዜጠኝነት ሥራን ሲሰራ አይታይም።ይህ ምናልባት የሚዲያ ተቋማትና የሚዲያ ኢንደስትሪው ተቀራርበው መስራት በጀመሩ ጊዜ እየተሻሻለ የሚመጣ ነገር ይመስለኛል።
አዲስ ዘመን:- የጋዜጠኝነት ትምህርት በተለይም የዲግሪ መርሐ ግብር ላይ ፕሪንት፣ ብሮድካስት እየተባለ ይከፋፈላል፤ በተቃራኒው ወደ ማስተርስና ከፍ እየተባለ ሲኬድ ግን ሁሉም ዘርፎች ተጠቃለው የሚሰጡበት ሁኔታ ነው ያለው።ይህ በራሱ የፈጠረው ተጽእኖ አለ ወይ?
ረዳት ፕሮፌሰር ምንይችል:– አዎን ከዚህም ከዚያም የምንሰማቸው ቅሬታዎች አሉ።አንዳንዶች የሚያስቡት ቢያንስ በርካታ በዲግሪ ደረጃ ተምሮ ከፍ እያለ ሲሄድ ወደ ማስተርስ፣ ወደ ዶክትሬት ዲግሪ እስፔሻላይዝድ እያደረገ መሄድ ነበረበት።ለምሳሌ በጣም መጥፎ የሆነ አካሄድ አለ ብለው የሚያስቡት የአቡነ ጴጥሮስ የጆርናሊዝም ትምህርት ቤት ፕሪንት፣ ብሮድካስት ማለቱ አንሶም ሬዲዩ ዘርፍ፣ ቴሌቪዥን ዘርፍ የሚልም ነበራቸው።አሁን ይኑር አይኑር አላውቅም።ስለዚህ አሁን አንድ ጋዜጠኛ እጅ በጣም ውስን በሆነ የጋዜጠኝነት ስልጠና አግኝቶ ብቁ ይሆናል ማለት አይቻልም።በተለይ አሁን አሁን ቴክኖሎጂው ከሚፈልገው አንጻር ማለት ነው።
ምን አለ መሰለሽ፤ በዓለም ደረጃ ሚዲያ ኮንቨርጀንስ የሚባል አለ።ሚዲያ ኮንቨርጀንስ ማለት አንድ ጋዜጣ፣ መጽሄት፣ አንድ ቴሌቪዥን ያለው ተቋም ሶስቱንም በተለያየ እስታፍ ቀጥሮ ማሰራት አይችልም።አስቀድሜ እንደነገርኩሽ ባለው የኦን ላይን ግፊት ምክንያት ማለት ነው።ስለዚህ ማድረግ የሚችሉት አንድ ጋዜጠኛ ለሬዲዮም፣ ለጋዜጣውም፣ ለኦንላይኑም ዜና መጻፍ መቻል አለበት።
አብሮ ለሚጽፈው ዜናም ፎቶ ማንሳት አለበት።ስለዚህ አሁን የምንፈልገው የጋዜጣ፣ የቴሌቪዥን ወይንም የሬዲዮ ጋዜጠኛ አይደለም።ለሁሉም ሽፋን መስጠት የሚችል ነው።እየሄድን ባለንበት የቴክኖሎጂ አቅጣጫ አያስኬድም።
ከእኛ አገር አንጻር ግን አሁን ወደ ቴክኖሎጂውም እየሄድን ስለሆነ በዲግሪ ደረጃ ያለው በከፍተኛ ደረጃ ያለው መነጣጠል የጋዜጠኞቹን የመማር ዕድል ይቀንሳል።ጋዜጠኞቹንም ብቁ አያደርጋቸውም። ምክንያቱም እንደ መልቲ ሚዲያ ጆርናሊስት ቅድም ያልኩሽን በርካታ እውቀቶች መያዝ አለባቸው ተብሎ ነው የሚታሰበው።
አዲስ ዘመን:- ለነበረን ቆይታ በዝግጅት ክፍሉ ስም ከልብ አመሰግናለሁ።
ረዳት ፕሮፌሰር ምንይችል:-እኔም ለተሰጠኝ እድል አመሰግናለሁ።
አዲስ ዘመን ጥር 22/2013
