ኪነ ጥበብ እና መልዕክት

ኪነ ጥበብና መልዕክቱን በተመለከተ በኪነ ጥበብ ሰዎች እና በፖለቲከኞች፣ በኪነ ጥበብ ሰዎችና በተራው ተመልካች፣ በራሳቸው በኪነ ጥበብ ሰዎችና በኪነ ጥበብ ሰዎች መካከል ክርክሮች አሉ። ከኪነ ጥበብ በተለይም በስነ ጽሑፍ ውስጥ ያሉ ምሁራን ኪነ ጥበብ መልዕክት ለማስተላለፍ ተብሎ አይጻፍም ይላሉ። በተለይም የግጥም ሰዎች ይሄን ነገር አጥብቀውና ደጋግመው ይናገራሉ። አንድ ሰው መጻፍ የሚችለው ስሜቱ ሲያዝዘው፤ ያስተዋለው ነገር ውስጡን ሲበረብረው እንጂ በትዕዛዝ ወይም ደግሞ ይሄን ነገር በግጥም እንዲህ ብዬ ላስተምር ብሎ አይደለም።
ወደ ድራማዎችና ፊልሞች ሲመጣ ግን ከዚህ ለየት ይላል። አስቀድሞ የሚታሰበው መልዕክቱ ነው። ምን ለማስተላለፍ ታስቦ እንደሆነ ታሪኩ ቀድሞ መዘጋጀት አለበት። ያም ሆኖ ግን ኪነ ጥበባዊ ባህሪውን መልቀቅ የለበትም። ኪነ ጥበባዊ ባህሪው ማለት ከመደበኛ አገላለጾች በተለየ ስነ ጽሑፋዊና ኪናዊ ባህሪና ወዘና ያለው ማለት ነው።
ለመልዕክት ተብለው የሚዘጋጁ ኪነ ጥበባዊ ዝግጅቶች የሚበዙት በመንግስት በሚዘጋጁ መድረኮች ነው። ለምሳሌ እንደ ግንቦት 20 እና ህዳር 29 በመሳሰሉ መንግስታዊ ዝግጅቶች ላይ የሚታየው ተመሳሳይ መልዕክት ነው።
በተከሰተው የኮሮና ቫይረስ ወረርሽኝ ምክንያት በርካታ ሙዚቃዎች ተለቀዋል። ታዳሚ አልባ የኪነ ጥበብ መድረኮች ተካሂደዋል። አጫጭር ድራማዎችና ጭውውቶች እየተሰሩ ነው። ከእነዚህ የኪነ ጥበብ ሥራዎች ውስጥ በተለይም ዘፈኖችና መድረኮች ትችት ሲገጥማቸው ነበር። ዘፈኖቹ ምንም አዲስ ነገር ሳይጨመርባቸው የነበሩ ዘፈኖች ላይ ግጥሙን ብቻ መቀየር ነው የሚል ሲሆን፤ መድረኮችም ባለሥልጣናትና የህክምና ባለሙያዎች ከሚያስተላልፉት የተለየ አይደለም፤ ጥበባዊ ባህሪ የለውም የሚል ነው።
በነገራችን ላይ በዚህ በኮሮና ወቅት ያሉ የኪነ ጥበብ ሥራዎችን በጥበባዊ ሚዛን ባንለካቸው የተሻለ ነው። ምክንያቱም በተረጋጋው ጊዜ ይታማ የነበረ የፈጠራ ነገር በዚህ አጣዳፊ ወቅት ሊመጣ አይችልም። በዚያ ላይ ተረጋግቶ አዲስ ፈጠራ የሚታሰብበት፤ ሥራውንም ደጋግመው የሚገመግሙበት አይደለም። የተለመዱ የኪነ ጥበብ ሰዎች የጤና ባለሙያዎችና ባለሥልጣናት የሚነገሩትንም ቢሆን ደግመው ይናገሩ በሚል ነው። ለዚህም ነው መንግስት ከፍተኛ ወጪ አውጥቶ የሚያስራቸው። በኪነ ጥበብ ሚዛን ይታዩ ከተባለ ግን እንደተባለው ነው።
ከዚህ ይልቅ በተረጋጋ ወቅት ለመልዕክት ብቻ ተብለው የሚሰሩ የኪነ ጥበብ ሥራዎችን እንመልከት። በተለይም ደግሞ ሙዚቃዊ ቴአትሮች ይበዛሉ።
ሙዚቃዊ ቴአትር በተለይም ከቅርብ ጊዜ ወዲህ በየመድረኩ እየተለመደ ነው። የሚቀርበው ደግሞ ለሙዚቃዊ ቴአትር ተብሎ በተዘጋጀ መድረክ አይደለም። የተዘጋጀው መድረክ ሌላ ይሆንና ግን እንደ ማጣፈጫ(ወይም እንደ መዝናኛ አይተውት ይሆናል) ነው። ምናልባትም ሙዚቃዊ ቴአትር ራሱን ችሎ ለመድረክ የሚበቃ የማይመስለውም ይኖር ይሆናል። ምክንያቱም ይሄ ነገር እየተደጋገመና እየተለመደ ሲሄድ ሙዚቃዊ ቴአትር ማለት ራሱ እንደ ሙዚቃ የስብሰባ መዳረሻ እንዳይመስል።
ሙዚቃዊ ቴአትር እና ሙዚቃዊ ድራማ ልዩነታቸው ልብ አይባልም፤ የአንዱን ስም አንዱ እየተካ እንጠቀምባቸዋለን። መድረክ ላይ የሚቀርብን ሙዚቃዊ ቴአትር ሙዚቃዊ ድራማ ሲባልም ይሰማል። ቴአትር ዋና መገለጫው ቀጥታ መሆኑ ነው(የመድረክ መሆኑ ማለት ነው)። ድራማ ግን በቀረጻ መልክ የሚሰራና በሬዲዮ ወይም በቴሌቭዥን የሚተላለፈው ነው። እንዲያውም ይሄ የጠቀስኩት ከላይ ያለው ልዩነቱ እንጂ ጠለቅ ካልን ደግሞ ብዙ ልዩነት አለው። ለማንኛውም መድረክ ላይ የሚቀርቡ ሙዚቃዊ ቴአትሮችን ‹‹ሙዚቃዊ ቴአትር›› ብለን ነው ምንጠራቸው።
ሙዚቃዊ ቴአትር ምናልባት መዚቃ ስለተጨመረበት መዝናኛም ሊመስል ይችላል፤ ግን ለመዝናኛ አይደለም። እርግጥ ነው በደረቁ ከሚቀርበው በተሻለ የማዝናናት ባህሪ ይኖረዋል። ግን በሙዚቃው ውስጥም ራሱን የቻለ መልዕክትና አስፈላጊነት አለው። ትዕይንቶችም አጫጭር ስለሚሆኑ በየመሃሉ በሙዚቃ መሸፈን አለበት።
አሁን ወደ ሙዚቃዊ ቴአትሮች እንግባ። ቀደም ሲል እንዳልኩት ሙዚቃዊ ቴአትሮች ራሱን የቻለ መድረክ ተዘጋጅቶላቸው የሚቀርቡበት አጋጣሚ እጅግ በጣም ትንሽ ነው(በአገራችን ማለቴ ነው)። የሚቀርቡት ለስብሰባ ማስጀመሪያ ነው።
እነዚህ ሙዚቃዊ ቴአትሮች የሚዘጋጁት በታዋቂዎቹ ከያኒያን አይደለም። በየቀበሌውና በየክፍለ ከተማው የባህል ማዕከላትና የኪነ ቡድን ነው። በእነርሱ መዘጋጀታቸው አይደለም ችግሩ፤ ይዘታቸው ተመሳሳይ ነው። እስኪ ለስብሰባ ማስጀመሪያ ወይም እንደ ብሄር ብሄረሰቦችና ግንቦት 20 ዓይነት በዓላት ሰሞን የሚቀርቡ ቴአትሮችን ልብ ብላችሁ እዩዋቸው። ኢትዮጵያን ወክላ የምትቆም አንዲት ሴት ትኖራለች፤ የሆነ ጥቁር ነገር ወይም የተቀዳደደ ልብስ ለብሶ የሚረብሽ፣ የሚበጠብጥ ገጸ ባህሪ ይኖራል። ያንን ሰው ተባብረው ይጥሉታል፤ ያባርሩታል። መልዕክቱም ተባብረን ድህነትን ወይም ለዕድገትና ብልጽግና እንቅፋት የሚሆንን ነገር እንጣለው ማለት ነው። መልዕክቱ ችግር አልነበረውም፤ ዳሩ ግን ኪነ ጥበብ እንዲህ ቀድሞ ጭብጡ የሚታወቅ መሆን የለበትም። ልክ ገና ሲጀምሩ በምን እንደሚጨርሱት ይታወቃል። ሁለትና ሦስት ሆነው ስለአንድ ነገር እያወሩ የሆነ ረባሽ ወይም እብድ ነገር ከመጣ የሙዚቃዊ ቴአትሩ መጨረሻ ይታወቃል።
በአገሪቱ ውስጥ ያለው ችግር የኢኮኖሚ ድህነት ብቻ ነው? ሌሎች ማህበራዊና ፖለቲካዊ ጉዳዮች ላይ እኮ መሥራት ይቻል ነበር። ራሱ የህብረተሰቡንም፤ የመንግስትንም ችግር ማሳየት ይገባል።
ሌላው በሚቀርቡ ሙዚቃዊ ቴአትሮች ላይ የሚስተዋለው ነገር ብሄር ብሄረሰቦችን ለማካተት ሲባል የሚደረገው ተመሳሳይነት ነው። ይሄ በፌዴራል ደረጃ የተዘጋጀ መድረክ ላይ የሚቀርቡት ላይ ብቻ አይደለም። የአማራ፣ የኦሮሚያም ይሁን የትግራይ ክልል ውስጥ በክልል ወይም በዞን ደረጃ ይዘጋጅ የሁሉም ብሄር ብሄረሰቦች ይካተትበታል። እንደ ኪነ ጥበብ ካየነው ይሄ የግድ አይሆንም። የትግራይን ብቻ፣ የአፋርን ብቻ፣ የአማራን ወይም የኦሮሞን ብቻ ማሳየት ይቻላል። እንዲያውም እንደዚያ ሲሆን ነው ገላጭ ሚሆነው። ገና ወደ መድረክ ሲወጡ የብዙ ብሄር ብሄረሰብ አልባሳት የለበሱ ተዋናዮችን እናያለን። ከዚያ ታዳሚው በሙሉ ምን ሊባል እንደተፈለገ ይገባዋል።
አብሮነትን፣ መተባበርን፣ ተከባብሮና ተቻችሎ መኖርን እኮ በአንድ አይነት ሙዚቃዊ ቴአትርም ማቅረብ ይቻላል። በአፋርኛ ወይም በሶማሊኛ የተዘጋጀ ሙዚቃዊ ቴአትር አማራን ወይም ኦሮሞን ያገለለ ነው ማለት ነው? ይሄ በኪነ ጥበብ አይሰራም። በዚህ ልማድ ከተሄደ እነዚያ ልጆች ሌላ አይነት የኪነ ጥበብ ሥራ መስራት ይቸገራሉ። አሁንም እኮ እያስቸገረ ነው። ለምሳሌ የህዳር 29 አከባበር ያልሆነ ሌላ መድረክ ላይ እንኳን ሙዚቃዊ ቴአትር ሲቀርብ የብሄር ብሄረሰቦችን ቀን ነው የሚመስል። ሁሉንም ያካተተ ነው የሚሆን። እንግዲህ ይሄ ነገር ተለመደና በአንድ አይነት አለባበስ ቢቀርብ ‹‹ብዝሃነትን የጣሰ!›› ሊባል እኮ ነው። ይሄ ደግሞ ከኪነ ጥበብ ጋር አይሄድም! በኪነ ጥበብ ላይ ጣልቃ የገባው ደግሞ ፖለቲካዊ ሁኔታው ነው። አንድ አይነት ኪነ ጥበብ ቢቀርብ ሌሎችን ያገለለ ነው ስለሚባል ነው። ለጥበቡም ሆነ ለባህሉ በሚገባ የሚገልጸው ግን የኦሮሞን ባህል ለማሳየት በኦሮሞ ባህላዊ መገለጫዎች ቢሆን ነው።
የብሄር ብሄረሰቦች በዓል ላይ ራሱ የአንድን ታሪካዊ ቦታ ወይም የአንድን አካባቢ ባህል የሚያሳይ ሙዚቃዊ ቴአትር ማቅረብ ይቻላል። ይሄን ነገር ያነሳሁት በ2009 ዓ.ም የኪነ ጥበብ ባለሙያዎች ያመሰገኑት አንድ ሙዚቃዊ ቴአትር ቀርቦ ስለነበር ነው። ወደ ኋላ መለስ ብለን እናስታውሰው።
በ2009 ዓ.ም 11ኛው የኢትዮጵያ ብሄር ብሄረሰቦችና ህዝቦች በዓል በሐረር ከተማ ሲከበር ሙዚቃዊ ቴአትር ቀርቦ ነበር። ሙዚቃዊ ቴአትሩ የሐረር ከተማን ታሪክ ቁልጭ አድርጎ አሳይቶናል። ያ ሙዚቃዊ ቴአትር የፋሲል ግንብን፣ የሶፍ ዑመር ዋሻን፣ የጢያ ትክል ድንጋይን፣ የአክሱም ሀውልትን፣ ላሊበላን… ሁሉ ለማካተት ቢሞክር ኖሮ አንዱንም በሚገባ አያሳየንም ነበር። ዳሩ ግን ሐረር ላይ ብቻ ስላተኮረ የሺህ ዘመናትን የሐረር ታሪክ ቁልጭ አድርጎ አሳየን።
ሙዚቃዊ ቴአትሩ ከቀድሞው የሐረር ከተማ ግንባታ አንስቶ የዕለቱ በዓል ባለቤትነቷን ጨምሮ የሚያሳይ ነበር። በተለያየ ወቅት ያስተዳደሩት አሚሮች ከተማዋን እንዴት በፖለቲካ፣ በባህልና በንግድ ያስተዳድሯት እንደነበር አሳይቷል። ይሄ የኪነ ጥበብም የባህልም ባህሪ ነው። አንድን ነገር በጥልቀት ማሳየት።
‹‹አዛን›› በማለት የጀመረው ሙዚቃዊ ቴአትር ሐረር በ13ኛው ክፍለ ዘመን ምን እንደምትመስል፣ ከዛም በ16ኛው ክፍለ ዘመን እንዴት የምሥራቅ አፍሪካ የንግድ ማዕከል እንደነበረች ቀረበ። ነጭ በነጭ የለበሱ በርካታ ወጣቶች የተሳተፉበት ቴአትሩ፣ የሐረርን በሮች ማለትም በድሪ በሪ፣ አስመዲን በሪ፣ ስጉዳጥ በሪ፣ አሱስም በሪና አሮብ በሪ ታይተውበታል። እነዚህ ነጫጭ የለበሱ ተዋንያን እንደ አጥር በመደርደር፣ የበር ድምፅ በማስመሰል በመካከላቸው ክፍተት እየፈጠሩ በወቅቱ የነበረውን የነጋዴዎች መውጣትና መግባት ለማሳየት ሲሞክሩ ከተመልካቹ ከፍተኛ አድናቆት ተችሯቸዋል።
‹‹ሐረር ተሞሸረች›› የሚለው የቴአትሩ ክፍል ሐረር አሁን ያለችበትን የሚያሳይ ነበር። በንዋይ ደበበ ሙዚቃ ‹‹ቆንጅት ከሐረር ናት›› ታጅቦ ተመልካቹን በሐሴት ቁጭ ብድግ ያስባለ ነበር። ታዋቂ ድምፃውያን የሐረር አምስት በሮቿን ሲጠሩ ነጫጭ የለበሱ ወጣቶች ደግሞ በበሮቹ ቅርጽ ተደርድረው ወደ ስታዲየሙ ሲገቡ የክልሉን ፕሬዚዳንት ጨምሮ ብዙዎች በጭብጨባ አጅበዋል።
ለአሥራ አንደኛው የብሔር ብሔረሰቦች ክብረ በዓል የተዘጋጀው ሙዚቃዊ ቴአትሩ ሐረር የተቆረቆረችበትን ታሪካዊ ዳራ በማስቃኘት ይጀምራል። ለቴአትሩ መነሻ የተደረጉት በአገር ውስጥና በውጭ ጸሐፍት የተዘጋጁ የታሪክ መጻሕፍትን ሲሆኑ፣ ሐረር አሁን ከምትገኝበት አስተዳደር ሥርዓት በፊት የነበረውን የአሚሮች አስተዳደር የሚያንፀባረቅ ክፍል በቴአትሩ ይገኛል።
ወደ አንድ ሰዓት ከሠላሳ ደቂቃ ገደማ የሚወስደው ‹‹ሐረር ኢትዮጵያ››፣ ሐረርን ካስተዳደሯት 72 አሚሮች መካከል 42ኛው አስተዳዳሪ የነበሩትን አሚር ኑር እንደ አንድ ገፀ ባሕሪ ወስዷል።
እንግዲህ ይህ በ11ኛው የብሄር ብሄረሰቦች በላይ ላይ የታየው ሙዚቃዊ ቴአትር ለታዳሚው ሁሉ የሐረርን ምንነት አሳይቷል ማለት ነው። ኪነ ጥበብ እንዲህ ሲሆን ግልጽ የሆነ ጭብጥ ይኖረዋል። አለበለዚያ ሁሉንም ነገር ለማካተት ሲል አንዱንም በግልጽ ሳያሳይ ይቀራል። እንዲህ አይነት ሙዚቃዊ ቴአትሮች እንዲቀርቡ የኪነ
ጥበብ ባለሙያዎች ሙያዊ ድጋፍ ማድረግ አለባቸው!
የብሄር ብሄረሰቦችን ቀን ምሳሌ አነሳሁ እንጂ በሌሎች ዝግጅቶች ላይም እዚያም እዚያም መርገጥ የተለመደ ነው። በዚህ ዓመት ባህርዳር የቀረበ አንድ ሙዚቃዊ ቴአትርም ጥሩ ምሳሌ የሚሆን ነበር። ከተለመዱት አቀራረቦች በተለየ መንገድ ታዳሚው ቀጥሎስ ምን ይፈጠር ይሆን እያለ በጉጉት እንዲጠበቅ ያደረገ ነበር።
የቴአትሩ ርዕስ ‹‹ማነው?›› ይሰኛል። ይዘቱ በአገሪቱ ወቅታዊ ጉዳይ ላይ ነበር። በወቅቱ በአንዳንድ አካባቢዎች የብሄር መልክ ያላቸው ግጭቶች እየተፈፀሙ ነበር። የቴአትሩ ዋና መልዕክት፤ እነዚህን ግጭቶች የሚፈጥሯቸው ፖለቲከኞች ለራሳቸው አጀንዳ ሲሆን የሚማግዱት ግን ምንም የማያውቀውን የዋህ ህዝብ ነው። እነርሱን (ግጭት አስቀስቃሾችን ማለት ነው) ፍንጣሪው እንኳን አይነካቸውም። የቴአትሩ አቀራረብ ቀልብ አንጠልጣይ ነበር።
ከሙዚቃዊ አቀራረቡ በኋላ፤ አንድ መሶብ በጋራ ተሸክመው ይመጣሉ። መሶቡ ኢትዮጵያ መሆኑ ነው። መሶቡንም በጋራ ሆነው ከፍታ ቦታ ላይ ያስቀምጡታል። ግልጽ ተምሳሌት ነው። ኢትዮጵያ የጥንታዊ ሥልጣኔ ባለቤት ገናና አገር ናት፤ ከፍ ያለ ስም ያላት ናት። ይችን የጥንታዊ ሥልጣኔ ባለቤት የሆነች አገር ከፍታ ቦታ ላይ የሰቀሏት መላው የአገራችን ህዝቦች በአንድነትና በፍቅር ሆነው ነው።
እዚህ ላይ ነው የቴአትሩ እንቆቅልሽ የተጀመረው። በጋራ ሆነው ከፍታ ቦታ ላይ ያስቀመጡትን መሶብ አንዱ መጥቶ አወረደው፤ አሁንም ሌላው መጥቶ ከፍታ ቦታው ላይ አስቀመጠው። እንዲህ እንዲህ እያሉ አንዱ ሲያወጣ አንዱ ሲያወርድ ቆዩ። የሚገርመው የሚያወጣው ሰውዬ ማን እንደሚያወርድበት አያውቀውም፤ የሚያወርደው ሰውዬም ማን እንዳወጣበት አያውቅም። ሁለቱም ማን እንዳደረገው እየተገረሙ ያወጣሉ ያወርዳሉ። የመሶቡ ዕጣ ፋንታ መውጣትና መውረድ ሆነ፤ የኢትዮጵያ ዕጣ ፋንታ መሆኑ ነው።
ሁለቱ ሰዎች እንዲህ ሲያደርጉ ቆይተው በኋላ መሶቡን ፍለጋ ብዙዎች መጡ (የኢትዮጵያ ህዝቦች መሆናቸው ነው)። መሶቡን ሲፈልጉ አጡት! መሶቡን ያጡት ከፍታ ቦታ ላይ ተቀምጦ ነው። የተቀመጠበት ቦታ ከታች ሆኖ ለሚመለከት ታዳሚ ሁሉ በግልጽ ይታያል፤ አጠገቡ ላሉት ፈላጊዎቹ ግን ሊገኝላቸው አልቻለም። የኢትዮጵያ ነባራዊ ሁኔታ ይሄው ነው! ፈረንጅ ብዙ ነገር ሲያገኝባት ለእኛ ግን አይታየንም። በተለይ በቴአትሩ የልጆች የገመድ ጨዋታ ውስጥ ደግሞ የአገሪቱ የፖለቲካ ውስብስብነት ተገልጾ ነበር።
እንዲህ አይነት ቴአትሮች ኪነ ጥበባዊ ለዛቸውን ሳይለቁ ጥልቅ መልዕክት ያስተላልፋሉ። አይረሴ መልዕክት የሚያስተላልፉትም እንዲህ ሲሆን ነው። ወደ ሰዎች ልብ ውስጥ የሚሰርጸው አዳዲስ አቀራረቦች ሲታዩበት ነው። አለበለዚያ ከመድረክ ላይ ንግግር የማይሻል ከሆነ ታዳሚው እየወጣ ነው የሚሄድ። የቀረውም ቢሆን እያፋሸከና እየተንጠራራ ማለቂያውን ብቻ ነው የሚጠባበቅ።
በዚህ በኮሮና ወረርሽኝ ወቅት መድረኮች የሉም። መልዕክት ለማስተላለፍ ደግሞ ኪነ ጥበብ ትልቅ ኃይል አለው። ለዚህም ነው የሲት ኮም ድራማዎችና አጫጭር ኪነ ጥበባዊ ሥራዎች እየተሰሩ ያሉት። በተቻለ መጠን ግን ጥበባዊ ይሁኑ።

አዲስ ዘመን ግንቦት 1/2012
ዋለልኝ አየለ