በአገራቸው የማይታወቁት የኢትዮጵያ የሙዚቃ ቅኝቶች

ወቅታዊው የኮሮና ቫይረስ ወረርሽኝ ዓለም አቀፍ ጭንቀት ከሆነ ወራት ተቆጥረዋል።መገናኛ ብዙኃንም ሙሉ ሽፋናቸው ስለዚሁ አስከፊና አስጨናቂ ወረርሽኝ ከሆነ ሰነባብቷል።
ባለፈው ሳምንት በአንድ የሬዲዮ ጣቢያ ላይ አንድ የስነ ልቦና ባለሙያ ሲናገሩ ሰማሁ።ባለሙያው ከኮሮና በላይ ስጋት የሆነው ጭንቀቱ ነው።ምክንያት ያደረጉት ደግሞ የመገናኛ ብዙኃኑን ነው።በባለሙያው አስተያየት፤ የመገናኛ ብዙኃን 24 ሰዓት ስለእልቂት ብቻ ነው የሚያወሩት።ይህን የሚከታተሉ ሰዎች ሁሉ ገና በሽታው ሳይዛቸው በጭንቀት አስቀድመው ራሳቸውን ገለዋል።መገናኛ ብዙኃን ስለሌሎች መደበኛ የሕይወት እንቅስቃሴዎችና መዝናኛዎችም ማውራት አለባቸው።
ከስነ ልቦና ባለሙያው ፍጹም ተቃራኒ የሆኑት ደግሞ እንዲያውም የመገናኛ ብዙኃን እየሰጡት ያለው ሽፋን ያንሳል የሚሉ ናቸው።ምናልባት የመረጃው የጥራት ሁኔታ ካልሆነ በስተቀር በሽፋን ብዛት ግን የሚያንስ አይመስልም።የአገራችንን እንኳን ብናስተውል ሌላ ነገር ማውራት ከቀረ ቆይቷል።
ያም ሆኖ ግን ሰሞኑን የበዓል ሰሞን ነውና ስለበዓላት ብዙ ተብሏል። መደበኛ እንቅስቃሴዎችም ምንም የሌለ እስከሚመስል ድረስ ተጨናንቀው ነበር።ይሄ ድርጊት ግን ለጤና ባለሙያዎች ከፍተኛ ስጋት ፈጥሮ ነበር።በእርግጥ በዓለም አቀፍ ደረጃም የተጣሉ እገዳዎች እየተነሱ ነበር።ይህ የሆነው ግን የኢኮኖሚ አቅም እንዳይንኮታኮት እንጂ ወረርሽኙ ጠፍቶ ወይም መሻሻል አሳይቶ አይደለም።በየዕለቱ የምንሰማው ዜና የመጨመር ነው።በነገራችን ላይ በህትመት መገናኛ ብዙኃን ዕለታዊ አሃዞችን ማስቀመጥ አስቸጋሪ ነው፤ ምክንያቱም እንኳን በየዕለቱ በየሰዓቱና ደቂቃው የተለያየ አሃዝ ነው የሚመዘገበው።
በባለሙያዎች የሚታዘዙ የጥንቃቄ መልዕክቶችን ተግባራዊ እያደረግን እስኪ ዛሬ ከኮሮና ውጭ ስለሆነ ነገር እናስነብባችሁ።ከሰሞኑ የፋሲካ በዓል ነው።ፋሲካን ከሌሎች በዓላት ለየት የሚያደርገው ነገር ሳምንት ሙሉ የሚከበር መሆኑ ነው፤ ሳምንት ያልኩት ዋናውን የበዓሉን ድባብ እንጂ ፋሲካን ተከትሎ የሚመጡ ሰርጎች (በዚህ ዓመት ባይኖርም) ሌሎች ጉዳዮች ይቀጥላሉ።እስከ 40 ቀን ድረስም አርብና እሮብን ጨብሮ ፍስክ ነው (በኦርቶዶክስ አማኞች ማለት ነው)።
ታዲያ በዚህ በፋሲካ ሰሞን ስለሙዚቃ ማንሳት የግድ ይላል።በነገራችን ላይ የዘንድሮን አያድርገውና የፋሲካ በዓል አዳዲስ የሙዚቃ አልበሞች የሚወጡበት ነበር።ጥንቃቄዎችን ካደረግን እንደርስበታለን።ሰሞነኛውን የፋሲካ በዓል ምክንያት በማድረግ እስኪ ስለአገራችን የሙዚቃ ቅኝቶች ባለሙያዎች፣ የታሪክ ድርሳናት እና የተሰሩ ጥናቶችን ዋቢ አድርገን አንዳንድ ነገር እንበል።
ከአንድ ሁለት ዓመታት በፊት ነው። በአንድ የቴሌቭዥን ፕሮግራም ላይ ጋዜጠኛው ወጣቶችን እያስቆመ ይጠይቃል።ጥያቄውም ‹‹አራቱ የሙዚቃ ቅኝቶች›› የሚባሉትን እንዲነግሩት ነበር ጥያቄዎችን ሲጠይቅ ነበረው።ወጣቶቹ እንኳን የቅኝቶችን ስም ‹‹አራቱ የሙዚቃ ቅኝቶች›› የሚባሉ መኖራቸውንም የሚያውቁ አይመስሉም።ትንሽ ሞከሩ የተባሉት ደግሞ የእስክስታ ስሞችን ነው የተናገሩት።
አራቱን የሙዚቃ ቅኝቶች ‹‹አናውቃቸውም!›› ያሉት ወጣቶች ብዙ ናቸው።ወጣቶች ማለት ደግሞ ለሙዚቃ ያላቸው ፍቅር ግልጽ ነው።ግልጽ የሚሆነው ግን ለሮክ፣ ብሉስ፣ ቻቻቻ፣ ባቻቻ… ለሚባሉት የውጭ ሙዚቃዎች ነው።በታክሲ ውስጥም ይሁን በሥራ ቦታ አብዛኛው ወጣት በጆሮ ማዳመጫ ጆሮውን ደፍኖ ነው የምናየው።ኤፍ ኤም ሬዲዮ እየሰሙ አይደለም።‹‹እንዴት አወቅክ›› አይባልም።የአንዳንዶቹ እኮ በጆሮ ማዳመጫ ይሁን እንጂ እንኳን ከአጠገባቸው ላለ ሰው አልፎም እስከሚሰማ ነው የሚጮኸው።እነዚህ ወጣቶች ‹‹አራቱን የሙዚቃ ቅኝቶች ‹‹አናውቃቸውም›› ብለዋል።ጠንቀቀው የሚያውቁ ቢኖሩም እያወራን ያለነው ስለማያውቁት ነው።
በወጣቶቹ አራቱን የሙዚቃ ቅኝቶች ‹‹አናውቃቸውም›› ማለት የተገረመ ካለ ሌላ የባሰ አስገራሚ ነገር ይጨመርለታል።በያሬድ ሙዚቃ ትምህርት ቤት (ልብ በሉ የሙዚቃ ትምህርት ቤት ነው) በትልቅ ኃላፊነት ላይ የሚገኙትን አንድ ጋዜጠኛ ስለአራቱ የሙዚቃ ቅኝቶች ይጠይቃቸዋል።ሰውየው ‹‹የሙዚቃ ቅኝቶች በጣም ብዙ ናቸው›› አሉ።ጋዜጠኛው ከአራቱ የሙዚቃ ቅኝቶች ውጭ ሰምቶ ስለማያውቅ አዲስ ሆኖበት ብዛታቸውን ደጋግሞ ጠየቀ።ሰውየው ለካ አያውቋቸውም።በተደጋጋሚ ‹‹በጣም ብዙ ናቸው›› እያሉ መለሱ።እንግዲህ እርሳቸው የመሰላቸው በአገሪቱ ውስጥ ከሰማንያ ምናምን በላይ ብሄር ብሄረሰቦች ስላሉ የሙዚቃ ቅኝቶችንም ከሰማንያ በላይ ይሆናሉ ብለው የገመቱ ይመስላል።
እንግዲህ የአንድ አንጋፋ የሙዚቃ ትምህርት ቤት ኃላፊ እንዲህ ካሉ በሌሎች መፍረድ አይቻልም ማለት ነው።በዚህ ጉዳይ ላይ ጥናቶች ሲሰሩ፣ የመገናኛ ብዙኃን ፕሮግራም ሲሰሩበት እምብዛም አይስተዋልም።ሙዚቃ ቀላል ነገር ሆኖ ነው እንዳይባል በውጭው ዓለምም ሆነ በአገር ውስጥ ሰዎች ለሙዚቃ ምን እንደሚሆኑ በግልጽ እየታየ ነው።የሙዚቃ ኢንዱስትሪም ከፍተኛ የገቢ ምንጭ ነው።ይህ የሆነው ግን በውጭው ዓለም እንጂ በኢትዮጵያ ውስጥ አይደለም።ለዓለም ምሳሌ መሆን የሚችሉ አገር በቀል የሙዚቃ ቅኝቶች እያላት ከወጣት እስከ አዋቂ የውጭውን አድናቂ ሆኗል።
ለመሆኑ አራቱ የሙዚቃ ቅኝቶች እነማን ናቸው? ከአራቱ ውጭ ሌሎች የአገራችን የሙዚቃ ቅኝቶች እንዳሉ ከዚህ በፊት በዚሁ ጋዜጣ አስነብበናል።ዛሬ ስለአራቱ የሙዚቃ ቅኝቶች ነው።በእነዚህ ላይ ጥናትስ ተሰርቶ ያውቅ ይሆን? እስኪ ለዛሬ በምሁራን የተሰሩ ሁለት ጥናቶችን ዋቢ አድርገን ስለአራቱ የሙዚቃ ቅኝቶች እናውራ።
በወሎ ዩኒቨርሲቲ የባህልና ኪነ ጥበብ ዳይሬክተር ጽህፈት ቤት የወሎ ዩኒቨርሲቲ የሙዚቃና ኪሮግራፊ አስተባባሪ አቶ ፋሲል መንግስቱ ‹‹የአራቱ ቅኝቶች አሰያየም እና ከቦታው ጋር ያላቸው ተዛምዶ›› በሚል ርዕስ ጥናት ሰርተዋል።በጥናታቸውም ስለአራቱ የሙዚቃ ቅኝቶች ዳሰሳ አድርገዋል።
‹‹ቅኝት ምንድነው?›› ከሚለው እንጀምር።ቅኝት የሚለው ቃል የተገኘው ‹‹ቀነየ›› ከሚለው የግዕዝ ቃል ሲሆን ትርጉሙም አጀበ ማለት ነው።የሙዚቃ ባለሙያዎች እና ተመራማሪዎች ቅኝትን (በእንግሊዝኛው Scale ይባላል) የሙዚቃ ድምጽ ቃና አወቃቀር በሚለው ይስማማሉ።ከነዚህም ውስጥ ለምሳሌ ያህል የተወሰኑትን የሙዚቃ ባለሙያዎች የሰጡትን ትርጉም እንመልከት፣
የሙዚቃ ደራሲ እና ተመራማሪ ፕሮፊሰር አሸናፊ ከበደ ከዓለማዊ ሙዚቃ መሳሪያዎች የአቀኛኝት ሥርዓት እና ከዘፈኖች ድምጽ አወቃቀር አንጻር የሰጡት ትርጉም ከታች የተመለከተውን ይመስላል።
ቅኝት ድምጾች ባላቸው የድምጽ ቃና ስብስብ (ሬንጅ) እና ርቀት (ከአንደኛው ድምጽ እስከ ሁለተኛው ድምጽ ያለው ርቀት) ይመደባሉ።
በተከታዩ ምሳሌ እንመልከት።
ዲያቶኒክ ———- 8 የድምጽ ቃና ስብስቦች የያዘ
ሄፐታቶኒክ ———- 7 የድምጽ ቃና ስብስቦች የያዘ
ሄክሳቶኒክ ———– 6 የድምጽ ቃና ስብስቦች የያዘ
ፔንታቶኒክ ———– 5 የድምጽ ቃና ስብስቦች የያዘ
ትራ ቶኒክ ———— 4 የድምጽ ቃና ስብስቦች የያዘ
ትሪቶኒክ ———– 3 የድምጽ ቃና ስብስቦች የያዙ ናቸው።
እዚህ ላይ አንድ ግልጽ መሆን ያለበት ነገር አለ፤ ይሄውም የምት እና የዜማ አይነቶችን በጽሑፍ ማስረዳት ከባድ ነው።ይህም ብቻ ሳይሆን ሙዚቃ ስንሰማው ቀላል ይመስለናል እንጂ በውስጡ ብዙ ቀመራዊ ስሌቶች አሉት።በብዛት አጥኚዎችም የውጭ ስለሆኑ ቃሉ ራሱ የተለመደ ቃል ላይሆን ይችላል።ለማንኛውም አራቱን የሙዚቃ ቅኝቶች እንያቸው።
ትዝታ
ባባህርዳር ዩኒቨርሲቲ መምህር የሆኑት ዶክተር አስቴር ሙሉ በ2006 ዓ.ም በሰሩት ጥናት ስለ ትዝታ ቅኝት የሚከተለውን ይሉናል።
‹‹የትዝታ ቅኝት በሌላ ስሙ ወሎ ቅኝት ይባላል።ቅኝቱ ስያሜውን ያገኘው ከሚያነሳው ጉዳይ አንጻር ነው።በትዝታ ቅኝት የትናንትን (ያለፈን) ሕይወት የሚያነሱ ግጥሞች ይቀርቡበታል።ያለፈ ሕይወት ምን ይመስል እንደነበር፣ ትናንት ከዛሬ ጥሩ እንደነበር፣ ትናንት በማለፉ የተሰማን ፀፀት የሚገልጹ ግጥሞች ይቀርቡበታል››
ይህ የትዝታ ቅኝት ሌሎች ዜማዎችን በውስጡ ይይዛል።ለምሳሌ መዲና፣ ዘለሰኛ እና ሙኔ የሚባሉ ዜማዎች የሚገኙት በዚህ ቅኝት ሥር ነው።መዲና እና ዘለሰኛ ለአምላክ ምስጋና የሚቀርብባቸው ዜማዎች ናቸው።ይህ የሆነው ደግሞ ከመሰንቆ አመጣጥ ጋር ተያይዞ ነው።ዛሬ ላይ ሁኔታው ቢቀየርም የመሰንቆ አፈጣጠር አምላክን ለማመስገን ነበር።
በትዝታ ቅኝት ውስጥ የሚገኘው ሌላኛው የዜማ አይነት ሙኔ ነው።ሙኔ በትዝታ ቅኝት ውስጥ ይሁን እንጂ ፈጣንና ለውዝዋዜ የሚጋብዝ ዜማ ነው።በዚህ ዜማ የፍቅር ዘፈን ይቀርባል፣ ገጣሚው ለወደዳት ፍቅሩን ይገልጽበታል።የዜማው ዓይነት ሰቆጣ ተብሎ በሚጠራው የወሎ አካባቢ የሚዘፈኑ ዘፈኖችን ምት የያዘ ነው።
መዲና እና ዘለሰኛ ተመሳሳይ ይዘት ያላቸው ግጥሞች የሚቀርቡበት ሲሆን ልዩነቱ በዘለሰኛ ዜማ ውስጥ ‹‹ና ምነው ወዳጄ›› የሚለው አዝማች ይገባል።
ውለታው ብዙ የአግዚአብሔር
አመስጋኝማ ሰው ቢኖር
ወልድ በራስህ ኮርተህ
ከሰማያት ወርደህ
ከድንግል ማርያም ተወልደህ
አብ አይበልጥም ወይ አባትህ
ተለማኝ እናትህ
በዘለሰኛ ዜማ ውስጥ ደግሞ ‹‹እህ ና ምነው ና ምነው›› የሚለው ይገኝበታል።
አምላክ ግብር አርጎ ያበላል ይላሉ
አንድ ቀሪ የለም ሁሉም ይጠራሉ
አምላኬ ግብርህን እንዳታሳንሰው
እምቢ ብሎ አይቀርም አንተ የጠራኸው ሰው
እመቤቴ ማርያም ኧረ ተይ ኧረ ተይ
ኧረ ተይ ኧረ ተይ ልጅሽን ተቆጭው
አንቺ እንደምን አዘንሽ አንድ ቀን ብታጭው
በአቶ ፋሲል ጥናት ውስጥ ደግሞ ሁለት አይነት የትዝታ ቅኝቶች እንዳሉ እናገኛለን።እነዚህንም ዓብይ (ሜጀር) ትዝታ እና ንዑስ (ማይነር) ትዝታ ይሏቸዋል።የኢትዮጵያ ቅኝቶች የራሳቸው ወጥ ባህርይ ያላቸው ቢሆንም
በቀላሉ ለመግባባት ግን ባለ ሰባት ድምጽን እንደ መነሻ በመውሰድ እና በመገንባት በቀላሉ መግባባት ይቻላል።የዚህም ቅኝት የድምጽ ቃና አወቃቀር በ ‹‹C(do) middle C›› እንደ መነሻ በመውሰድ እንመልከት።
ከዓብይ ቅኝት ላይ አራተኛውን ድምጽ እና ሰባተኛውን ድምጽ ሳንጠቀም የምንጫወትበት የቅኝት አይነት ነው።
C ን እንደመነሻ በመውሰድ በ C ዓብይ ዲያቶኒክ ስኬል የምንጠቀምባቸው ድምጾች
C D E F G A B C
1 2 3 4 5 6 7 8
ፔንታቶኔክ ስኬል በመላው ዓለም በተለያየ ቅርጽ በጥንታዊ፣ በባህላዊ በሬንታል ሙዚቃ ውስጥ የሚገኝ ነው።ፔንታቶኔክ ስኬል በአብዛኛው መሰረቱ አንድ ሲሆን ነገር ግን የተለያየ ቅርጽ አሉት።
ባቲ
የባቲ ቅኝት ስያሜውን ያገኘው ወሎ ውስጥ ከሚገኙ አካባቢዎች በአንዱ ነው።ይህ ቅኝት ራሱን ባቲንና ሌሎች የወሎ አካባቢዎችን የሚጠቅስ ነው።
እንደ አቶ ፋሲል ጥናት ባቲ ቅኝት ባቲ የሚለውን ስያሜ ያገኘበት ሁለት ምክንያቶች አሉ።በጣም ታዋቂ ከሆነው ባህላዊ ዘፈን ባቲ የሚል ስያሜ እንዳገኘ እና ይህን ቅኝት በአብዛኛው የሚጠቀሙት ባቲ አካባቢ ወይም ወሎ አካባቢ ያሉ አዝማሪዎች ስለሆነ ነው።ለባቲ ቅኝት እነዚህ ዘፈኖች ምሳሌ ይሆኑናል።
እረ ባቲ ባቲ ባቲ ገንደ ሊዩ
ሀድራው የሚሞቀው ደራርበው ሲተኙ
ተይ ድማማ እየ ተይ ድማማ
ተይ ድማማ እየተይ ድማማ
የማትበላ ወፍ ተይዛ በጪራ
ልቤን አደማችው ቦጭራ ቦጫጭራ
አምባሰል
በወሎ ውስጥ ከሚገኙ ግዛቶች የተሰየመ ነው።በዶክተር አስቴር ጥናት ላይ እንዳገኘነው አምባሰል ‹‹አምባ›› እና ‹‹ሰል›› ከሚሉት ሁለት ቃላት የተመሰረተ ሲሆን አምባ ማለት ተራራ ሰል ማለት ደግሞ ማር ማለት ነው።እንዲህ ከሆነ የማር ተራራ ብለን ልንጠራው እንችላለን።አካባቢው ማር የሚመረትበት መሆኑ ደግሞ አፋችንን ሞልተን እንድንናገር ያደርገናል።እንዲያውም በአምባሰል ወረዳ ውስጥ ‹‹ማርዬ›› የምትባል ቀበሌ አለች።ቀበሌዋ አብዛኛው ገበሬ ማር የሚያመርትባት ናት።
ወደቅኝታችን እንመለስ።የአምባሰል ቅኝት በቦታው የተሰየመ ስለሆነ በዚህ ቅኝት ውስጥ የሚዘፈኑ ዘፈኖች የአምሳል ተራራንና ታሪካዊ ሁነቶች የሚገልጹ ናቸው።የአምባሰል መልክዓ ምድር ተራራማና ገደል የበዛበት ነው።በታሪካዊነት ደግሞ ኢየሱስ ክርስቶስ የተሰቀለበት መስቀል ግማሽ አካል (ግማደ መስቀል) የሚገኝበት የግሸን ደብረ ከርቤ ቤተክርስቲያን የሚገኝበት ነው።ከአምባሰል ቅኝት ዘፈኖች ውስጥ ምሳሌ እንውሰድ።
አምባሰል ለገደል ምን ያሽሟጥጡታል
ፈረስ ባያስጋልብ ሰው ይወጣበታል
ግማደ መስቀሉ ተቀምጦበታል
ንጉሥና ጳጳስ ይወለድበታል።
የአምባሰል ማር ቆራጭ ይወርዳል በገመድ
አደራ ቢሰጡት ይበላል ወይ ዘመድ?
አንቺ ሆየ
ለዚህ የሙዚቃ ቅኝት አንድ አፈታሪክ አለ።አንቺ ሆየ በአንድ ወታደር አማካኝነት እንደተፈጠረ ይነገራል።በአንድ ወቅት በተደረገ ዘመቻ ከሚሴ ውስጥ ርቄ በምትባል ቦታ ወታደር ሰፍሮ ነበር።ከሰፈሩት ወታደሮች አንዱ በአካባቢው ካለች አንድ ሴት ፍቅር ይይዘዋል።በልጅቷ ፍቅር ተይዞ ሳለ ጦሩ ኢንድነሳ ታዘዘ።ይህን ጊዜ ወታደሩ በጣም ተጨንቆ ፍቅሩን ለመግለጽ ‹‹መገን አንቺ ሆየ›› ብሎ አንጎራጎረ።ከዚያ በኋላ ሰዎች ፍቅራቸውን ለመግለጽ ተጠቀሙት።አንቺ ሆየ የሚለውም ቅኝት ሆነ።
‹‹አንቺ ሆየ ቅኝት ከሌሎች ቅኝቶች ለየት ያለ ፀባይ አለው።በጀመረበት የማይጨርስ፣ በጨረሰበት የማይጀምር አወናባጅ ቅኝት ነው›› ይሉታል ዶክተር አስቴር በጥናታቸው።ሌሎች ቅኝቶች በጀመሩበት የሚጨርሱ፣ በጨረሱበት የሚጀምሩ ናቸው።በአንቺ ሆየ ቅኝት እነዚህ ዘፈኖች ይዘፈናሉ።
አንች ሆየ ለኔ የሚሏት ዘፈን
ታጫውተኛለች ብቻየን ስሆን
አምና በሬ ገዛች ዘንድሮ ወይፈን።
እኔ ጠላ ወዳጅ እሷ ጠላ ወዳጅ
የዚህ ጠላ ነገር እኔስ ጠፋኝ ቅጡ
እናቲቱ ገብተው እየበጠበጡ።
ስለአራቱ የሙዚቃ ቅኝቶች ምንነት አይተናል።አንድ ነገር ግን እወቁልን።በእያንዳንዱ ቅኝት ውስጥ ብዙ ሒሳባዊ የሆኑ አሰራሮች አሉ።እንኳን ሒሳባዊ አሰራሮችን የቅኝቶችን ስም እንኳን ለማስታወስ በተቸገርንበት ጊዜ ቀመሮችን ማስቀመጥ የኒኩለር ፊዚክስ ሊሆንብን ነው ማለት ነው።እንዲህ አይነት አገራዊ ፍልስፍና እያለን ነው እንግዲህ የሙዚቃ ትምህርት ቤቶቻችን ሳይቀር በውጭው የተቃኙት።የዘርፉ ሰዎች በዚህ ላይ ሊሰሩበት ይገባል።ይህ ካልሆነ ግን እስከስማቸውም ቢረሱ አይደንቅም!