አዛውንቷ አዲስ አበባ

 እነሆ በያዝነው ህዳር ወር አዲስአበባ የተመሠረተችበትን 133 ኛ ዓመት የልደት ሻማ ለኩሳለች። በተለያዩ የታሪክ መዛግብት ላይ ለረዥም ዘመናት ኢትዮጵያን የገዟት ነገስታት ቋሚ መቀመጫ እንዳልነበራቸው ተጽፎ እናገኛለን። በተለያየ ዘመንም የተለያዩ ከተሞች ርዕሰ ከተማ በመሆን አገልግለዋል። ኢትዮጵያ የዛሬ መዲናዋን (አዲስ አበባን) ያገኘችው በ1879 ዓ.ም በእቴጌ ጣይቱ ምርጫና በዳግማዊ አጼ ሚኒሊክ አጽዳቂነት ነበር። ቲትር ጋረስተን የተባለ የታሪክ አጥኚ ለሦስተኛ ዲግሪ (ፒኤችዲ) ማሟያቸው “የአዲስአበባ ታሪክ ከምሥረታዋ 1879 እስከ 1902” በሚል ርዕስ ያቀረቡት ጥናት ጽሑፍ አዲስአበባን ሀገር በቀል ከተማ እንደሆነችና ሚኒሊክ በወደፊቱ ማኀበራዊ፣ ምጣኔ ሀብታዊ፣ ፖለቲካዊ፣ ባህላዊ እና ወታደራዊ ልማት ዘላቂ ተጽዕኖ ፈጣሪ ከተማ ትሆናለች ብለው እንዳላቀዱ ያትታል። ይሁንና በጥናታዊ ጹሑፉ መደምደሚያ ክፍል አዲስአበባ እንዴት በጊዜ ሒደት ለንጉሳዊው ግዛት የምጣኔ ሀብት እምብርት እየሆነች እንደመጣች በዝርዝር አስቀምጧል።

አዲስአበባ እንደሌሎች ከተሞች ሁሉ የንጉሥ ማረፊያ ሆና እንዳታልፍ ከታደጓት አጋጣሚዎች መካከል የባሕር ዛፍ ወደኢትዮጵያ መምጣት ዋንኛው መሆኑ ተነግሯል። ዕውቁ የታሪክ ተመራማሪ ሪቻርድ ፓንክረስት “ሚኒሊክ እና የአዲስአበባ መቆርቆር” በሚል ርዕስ እ.አ.አ በ1961 በጻፉት ጥናታቸው እንደሚነግሩን ዳግማዊ አጼ ሚኒሊክ በማገዶ እጥረት የተጠቃችውን አዲስአበባ በአዲስ ዓለም ሊተኳት አስበው ነበር። “አዲስ ዓለም” የሚለው ስያሜ ለከተማዋ እቴጌ ጣይቱ ያወጡላት ሲሆን የክልል መስተዳድር ኢጀሬ በማለት ይጠሯታል። በኢትዮጽያ የመጀመሪያው አስፋልት መንገድ የተገነባውም በዚሁ መስመር ነው። ሌላው ቀርቶ አጼው ቤተመንግሥታቸውን በአዲስ ዓለም ማሳነጽ ሲጀምሩ የጣሊያን መልዕክተኞች ለጋሲዮናቸው “አይቀሬ” ወደምትመስለው ዋና ከተማ አዲስ ዓለም ቸኩለው አዛውረው ነበር። የሆነ ሆኖ ለማገዶ ፍጆታ ቶሎ ቶሎ የሚበቅል የባሕር ዛፍ ወደኢትዮጵያ በመግባቱ የማገዶ ችግሩ በመቀረፉ እንዲሁም ለመጠጥ ውሃ ጉድጓድ ማውጣት እና በቧንቧ ማጓጓዝ በመቻሉ እና ሌሎች የመገናኛ ዘዴዎች ወደሀገር ውስጥ በፍጥነት በመግባታቸው ከተማይቱ ዘለቄታን አግኝታለች።

አዲስአበባ እንጦጦን ጨምሮ ከሌሎች ቀደምት ከተሞች የምትለየው በግንባታ ወቅት ዳግማዊ ሚኒሊክ የውጭ ዜጎችን በከፍተኛ ሁኔታ ስላሳተፉ እንደሆነ ፓንክረስት ይገልጻሉ። ዳግማዊ ሚኒሊክ አዲስአበባን በቆረቆሩበት ወቅት በአካባቢው የነበሩት አርሶአደሮች ጥቂት እንደነበሩ ተጠቅሷል። በ1900 ዎቹ ገደማ የአዲስአበባ ሕዝብ 65 ሺ ገደማ እንደነበር ሪቻርድ ፓንክረስት ዶክተር መረብ “ኢምፕሬሽን ደ ኢትዮጵያ” በሚል የጻፈውን መጽሐፍ ጠቅሰው ዘግበዋል።

አዲስ አበባ (ወይም ባጭሩ «አዲስ») ተብላ የተሠየመችው እቴጌ ጣይቱ ኅዳር ፲፬ ቀን ፲፰፻፸፱ (1879) ዓ.ም. ፍልውሃ ፊን-ፊን ወደሚልበት መስክ ወርደው ሳሉ ከዚህ በፊት አይተዋት የማያውቋት አንዲት ልዩ አበባ አይተው ስለማረከቻቸው ቦታውን ‹‹አዲስ አበባ!›› እንዳሉት የታሪክ ድርሳናት ያወሳሉ።

ጥቂት ነጥቦች ስለከተማዋ አመሠራረት

እቴጌ ጣይቱ ሆቴል

አጼ ምኒልክ የሸዋ ንጉሥ ሲሆኑ ደብረ እንጦጦ በደቡብ ዘመቻ ጊዜ ጠቃሚ ሆኖ ስላገኙት እዚያ ጥንታዊ የመንደር ፍርስራሽ በ1871 ዓ.ም አይተው አንድ ያልተጨረሰ ውቅር ድንጋይ ቤተክርስቲያን ደግሞ በዚያ ጎበኙ። ይህ ቤተክርስቲያን ከግራኝ አሕመድ በፊት እንደ ቆመ ያስረዳል።

ሚስታቸው እቴጌ ጣይቱ ቤተክርስቲያን በእንጦጦ ላይ በጀምሩበት ወቅት፣ የምኒሊክ ዝንባሌ ወደዚህ ስፍራ በተለይ ተሳበ፤ ሁለተኛም ቤተክርስቲያን ባቅራቢያው ሠሩ። ነገር ግን ማገዶም ሆነ ውኃ በማጣት አካባቢው መንደር ለመመሥረት አይመችም ነበር፤ ስለዚህ መስፈሪያው በውኑ የጀመረበት ከተራራው ትንሽ ወደ ደቡብ በሚገኘው ሸለቆ ውስጥ በ1878 ነበረ። በመጀመርያ ጣይቱ ፍልውሃ ምንጭ አጠገብ ለራሳቸው ቤት ሠሩ። ይህ ምንጭ ለቦታው ኦሮሞ ሕዝብ “ፊንፍኔ” ተብሎ ታወቀ፤ እዚህም እርሳቸውና የሸዋ ቤተመንግሥት ወገን መታጠብ ይወዱ ነበር። ከዚያ በኋላ ሌሎች መኳንንቶች ከነቤተሰቦቻቸው አቅራቢያውን ሠፈሩ፤ ምኒልክም የሚስታቸውን ቤት ቤተመንግሥት እንዲሆን አስፋፉትና እስከ ዛሬ ድረስ ቤተ መንግሥት ሆኖ ቆይቷል። ምኒልክ የኢትዮጵያ ንጉሠ ነገሥት በሆነበት ወቅት አዲስ አበባ የኢትዮጵያ ዋና ከተማ ሆነች። ከዚያ ጀምሮ ከተማዋ ዘልላ አደገች። ዛሬም በየመንገዱ ላይ ብዙ ባሕር ዛፎች የሚታዩበት ምክንያት አፄ ምኒልክ ስላስተከሏቸው ነው።

በ1928 ዓ.ም በጦርነት ጊዜ የፋሺስቶች ሠራዊት ከተማዋን ወርረው ዋና ከተማቸውም አደረጓት፤ እስከ 1931 ድረስ የኢጣልያ ምሽራቅ አፍሪቃ አገረ ገዥ ነበረባት። የኢጣልያ ሠራዊት በኢትዮጵያውያን አርበኞች ተደናቅፎ በእንግሊዝ ጭፍሮች ዕርዳታ በታላቅ ከተሸነፈ በኋላ፤ አፄ ኃይለ ሥላሴ በግንቦት 1933 ወደ አዲስ አበባ ተመለሱ ፤ይህም ቀን ከወጡ ልክ ከ5 ዓመቶች በኋላ ነበር። ወዲያው ከተማይቱ እንደገና ዋና ከተማቸው እንድትሆን መሠረታዊ ሥራ ጀመሩ።

በግንቦት 17 ቀን 1955 ዓ.ም የአፍሪቃ አንድነት ድርጅት (OAU) አስመሠረቱ፤ የድርጅቱም ጠቅላይ መስሪያ ቤት በአዲስ አበባ እንዲቆይ በመጋበዛቸው እውን ሆነ። ይህ ድርጅት በ1994 በአፍሪካ ኅብረት ተተካ። የተባበሩት መንግሥታት ምጣኔ ሀብት ጉባኤ ለአፍሪቃ (United Nations Economic Commission for Africa) ደግሞ ጠቅላይ መሥሪያ ቤት በአዲስ አበባ ውስጥም አለው።

ስለሠፈሮች ታሪክ

የአዲስ አበባ ከተማ ሠፈሮች ስያሜያቸውን ያገኙት በተለያዩ ምክንያቶችና አጋጣሚዎች ነው። እነዚህንም በተለያዩ ዘርፎች ከፍሎ በቅደም ተከተል ማየት ይቻላል።

በርካታዎቹ የከተማዋ ቀደምት ሠፈሮች ስያሜያቸውን ያገኙት በቤተ-መንግሥቱ ዙሪያ መሬት በጉልት መልክ በተሰጣቸው መሣፍንቶችና መኳንንቶች ስም ነው። በዚህ መልክ ስያሜያቸውን ካገኙት ሠፈሮች መካከል ራስ መኮንን ሠፈር፣ ራስ ተሰማ ሠፈር፣ ራስ ብሩ ሠፈር፣ ፊታውራሪ ሀብተ ጊዮርጊስ ሠፈር፣ ራስ ስዩም ሠፈር፣ ደጃዝማች ውቤ ሠፈር፣ ነጋድራስ ኃይለ ጊዮርጊስ ሠፈር ፣ ደጃዝማች ዘውዱ አባኮራን ሠፈር እና ሸጎሌ (የአሶሣ ገዢ በነበሩት በሼህ ሆጀሌ አል ሐሠን የተሠየመው) ሠፈር ይጠቀሳሉ።

ከእነዚህ ሠፈሮች መካከል ደጃዝማች ውቤ ሠፈር በተለይ ከጣሊያን ወረራ በፊት በሴተኛ አዳሪነት የሚተዳደሩ ነዋሪዎች በከፍተኛ ደረጃ ከሚገኙባቸው የከተማዋ ሠፈሮች አንዱ እንደነበረ ይነገራል። በዚህም ሳቢያ በስነ ቃል በርካታ ግጥሞች በዚህ ሠፈር ዙሪያ ተገጥመዋል። ከእነዚህም መካከል፣

«ደጃች ውቤ ሠፈር ምን ሠፈር ሆነች፣

ያችም ልጅ አገባች ያችም ልጅ ታጨች።

ደጃች ውቤ ሠፈር ሲጣሉ እወዳለሁ፣

ገላጋይ መስዬ እገሊትን አያለሁ።

ደጃች ውቤ ሠፈር የሚሠራው ሥራ፣

ጠይሟን በጥፊ ቀይዋን በከዘራ» የሚሉት ይገኙበታል።

በሁለተኛ ደረጃ ደግሞ ከመላው የአገሪቱ ማዕዘናት መጥተው አዲስ አበባ በሠፈሩ ብሔረሰቦች የተመሠረቱ ሠፈሮች ይጠቀሳሉ። በዚህ መልክ ከተመሠረቱት ሠፈሮች መካከል ለአብነት አደሬ ሠፈር፣ ጎፋ ሠፈር፣ ወሎ ሠፈር፣ ወርጂ ሠፈር፣ መንዜ ሠፈርና ሱማሌ ተራ ይገኙበታል። የወርጂ ሠፈርን የመሠረቱት የወርጂ ብሔረሰብ አባላት በቆዳና በበርኖስ ንግድ የተሠማሩ እንደነበሩ ይነገርላቸዋል። በተመሳሳይ መልኩ የሱማሌ ተራ ነዋሪዎች ዋነኛ መተዳደሪያ የሻይ ቤት ሥራ እንደነበር ይታመናል።

በሦስተኛ ደረጃ በተለያዩ ሙያዎች ተሠማርተው በተለይም በቤተ መንግሥቱ የተለያዩ የሥራ ድርሻዎች በነበራቸው ባለሙያዎች የተቆረቆሩ ሠፈሮችን እናገኛለን። እነዚህም ከብዙ በጥቂቱ ሠራተኛ ሠፈር፣ ዘበኛ ሠፈር፣ ሥጋ ቤት ሠፈር፣ ኩባንያ ሠፈር፣ ጠመንጃ ያዥ ሠፈር፣ ካህን ሠፈር (በኋላ ገዳም ሠፈር) ፣ ገባር ሠፈር ፣ ሠረገላ ሳቢ ሠፈርና ውሃ ስንቁ ሠፈርን ያካትታሉ። ሠራተኛ ሠፈር በአፄ ምኒልክ ቤተ-መንግሥት በዕደ ጥበባት ሙያ በተሠማሩ ነዋሪዎች የተመሠረተ ሠፈር ነው። የሠፈሩ መሥራቾች ዋነኛ ሙያ የብረታ ብረት ሥራ እንደነበረ ይነገራል። ይሄም የተለያዩ የብረታ ብረት ውጤቶችን ለምሣሌ ማረሻ፣ የፈረስ እርካብን፣ የቤት ዕቃዎችን፣ የጋሻና ጦር እና የጠመንጃ ዕድሳትን ይጨምራል። በቤተ መንግሥቱ በአናጢነት የተሠማሩ ባለሙያዎችም የሚኖሩት በሠራተኛ ሠፈር እንደነበር ይነገራል።

በከተማዋ ከሚኖሩት የውጭ ተወላጆችም መካከል ጥቂቶቹ የሚኖሩት በዚሁ ሠፈር ነበር። ከእነዚህም የውጭ ነዋሪዎች መካከል በግንባር ቀደምትነት የሚጠቀሱት አርመናዊው የግብረ ሕንፃ ባለሙያ ሙሴ ሚናስ ሔርቤጊን ነበሩ። ዘበኛ ሠፈር የቤተ-መንግሥቱ ጠባቂዎች ወይም የዕልፍኝ ዘበኞች የሠፈሩበት ሠፈር ሲሆን፣ ገባር ሠፈር ደግሞ ከተለያዩ የአገሪቱ ክፍላተ ሀገር እንደ ማር፣ እህልና ከብት በመሳሰሉት ምርቶች ዓመታዊ ግብር ለመክፈል ወደ ከተማዋ በሚመጡ ግለሰቦች የተመሠረተ ሠፈር እንደሆነ ይነገራል። የውሃ ስንቁ ሠፈር መስራቾች ደግሞ መደበኛ ክፍያ የሌላቸው እና ስንቃቸው ውሃ ብቻ የሆነ የጦሩ አባላት የሠፈሩበት ሠፈር እንደነበረ ይነገራል።

በሌላ በኩል ጥቂት የማይባሉ የአዲስ አበባ ሠፈሮች ስያሜያቸውን ያገኙት በተለያዩ አጋጣሚዎች፣ ክስተቶችና ታሪካዊ ክንዋኔዎች ነው። ሠባራ ባቡር ፣ እሪ በከንቱ ፣ ዶሮ ማነቂያ ፣ አፍንጮ በር ፣አራት ኪሎ ፣ ስድስት ኪሎ ፣ አምስት ኪሎ ፣ ጣሊያን ሠፈር፣ ሃያ ሁለት ማዞሪያ፣ ሽሮ ሜዳ እና ነፋስ ስልክ ተብለው የሚጠሩትን ሠፈሮች በዚሁ ዘርፍ መፈረጅ ይቻላል። ሰባራ ባቡር ሠፈር ስያሜውን ያገኘው ሙሴ ሰርኪስ ተርዚያን በሚባሉ አርመናዊ ነጋዴ አማካኝነት ከውጭ አገር መጥቶ አሁን ስያሜውን ባገኘበት ቦታ ተበላሽቶ በቀረው የመንገድ መሥሪያ ተሽከርካሪ (ሮለር) ምክንያት ሠፈሩ ሰባራ ባቡር እንደተባለ ይነገራል። አገሬው “የሠርኪስ ባቡር” እያለ የሚጠራው መሣሪያ አዲስ አበባ በደረሰ ጊዜ የሚከተለው ግጥም ተገጥሞለት ነበር።

«ባቡሩ ሰገረ ስልኩም ተናገረ፣

ምኒልክ መልአክ ነው ልቤ ጠረጠረ።»

በሌላ በኩል ከዐድዋ ጦርነት በኋላ በድል አድራጊው የኢትዮጵያ ሠራዊት የጦር ምርኮኞች የሆኑት የጣሊያን ተወላጆች በማረፊያነት የተመረጠው ቦታ ጣሊያን ሠፈር የሚለውን ስያሜ ማግኘቱ ይታወቃል። እንደዚሁም የስድስት ኪሎ ሠፈር ፣ አራት መንገዶች መገናኛ የሆነው አካባቢ አራት ኪሎ ሠፈር በሁለቱ ሠፈሮች መካከል ያለው አካባቢ ቆይቶ አምስት ኪሎ ሠፈር የሚለውን ስያሜ ማግኘቱም የሚታወቅ ነው።

ሌላው በከተማው ከሚገኙ ዋና ዋና ሠፈሮች መካከል በከተማዋ ቀደምት ነዋሪዎች በሆኑት የኦሮሞ ተወላጆችና የቦታ ስሞች የተሰየሙ ሠፈሮችን እናገኛለን። ከእነዚህም መካከል ጉለሌ ፣ ጎርዶሜ ፣ ቀበና ፣ ኮተቤ ፣የካ ፣ እንዲሁም ገርጂ እና ላፍቶ የተባሉት ሠፈሮች ለአብነት ይጠቀሳሉ። ከእነዚህም ሠፈሮች መካከል በቀበና ወንዝ ስም በተሰየመው ቀበና ሠፈር ከተገጠሙት ግጥሞች አንዱን እንመልከት።

«ቀበና ለዋለ አራዳ ብርቁ ነው፣

አራዳም ለዋለ ቀበና ብርቁ ነው፣

እሱስ ላገናኘው ሴት ወይዘሮም ደግ ነው።»

በሌላ ዘርፍ ከ1928 የጣሊያን ወረራ እና የአምስት ዓመት ቆይታ ጊዜ አንዳንድ የአዲስ አበባ ቦታዎች እና ሠፈሮች የጣሊያንኛ ስያሜ አግኝተዋል። ከእነዚህም መካከል መርካቶ (የአገሬው ገበያ)፣ ፒያሣ (የቀድሞው አራዳ)፣ ካዛንቺስ፣ ካዛ ፖፖላሬ እና ካምቦሎጆ ዋና ዋናዎቹ ናቸው። ካዛንቺስ ስያሜውን ያገኘው አዲስ አበባ በጣሊያን ይዞታ ስር በነበረችበት ጊዜ ለከፍተኛ የጣሊያን ሹማምንት መኖሪያ ቤቶች በሠራው የጣሊያን ኩባንያ ምህፃረ ቃል ሲሆን ካዛ ፖፖላሬ ደግሞ በዝቅተኛ ደረጃ ለሚገኙ ጣሊያናዊያን ቤቶች በሠራው በካዛ ፖፖላሬ ኩባንያ ስም ነው ስያሜውን ያገኘው። በሌላ በኩል ካምቦሎጆ ሠፈር መጠሪያውን ያገኘው ካምፖ አሎጅዬ ኦፔራ (Campo Allogio Opera) ከሚለው ስም ሲሆን ይሄም ማለት የሠራተኞች ካምፕ ማለት ነው።

እንዲሁም በከተማዋ በሚገኙ አብያተ ክርስቲያን እና አጥቢያዎች የተሰየሙ ሠፈሮች ሌላው ዋነኛ ዘርፍ ነው። በዚህ ዘርፍ ከሚገኙ ሠፈሮች መካከል ተቀዳሚውን ሥፍራ የሚይዘው አራዳ ጊዮርጊስ ሠፈር ነው። አራዳ በተለይም ከጣሊያን ወረራ ቀደም ባለው ጊዜ የአዲስ አበባ የኢኮኖሚ ማዕከል ከመሆኑ አኳያና በርካታ ማሕበራዊ ክንዋኔዎችን ያስተናግድ የነበረ ሠፈር እንደመሆኑ በስነቃል ብዙ ተብሎለታል። ለአብነት፡-

“ሱሪ ያለቀበት አይገዛም አዲስ፣

ወይ አዲስ አበባ ወይ አራዳ ጊዮርጊስ።

እስኪ አራዳ ልውጣ ብርቱካን ባገኝ፣

ትናንት ኮሶ ጠጣሁ ዛሬ መረረኝ።

ምነው በአደረገኝ ከአራዳ ልጅ መሣ፣

እንኳን ለገንዘቡ ለነፍሱ የማይሣሣ።

የአራዳ ዘበኛ ክብሬ ነው ሞገሴ፣

በቸገረኝ ጊዜ የሚደርስ ለነፍሴ”

የሚሉት ይገኙባቸዋል።

በዚህ ዘርፍ የሚመደቡ ሌሎች ሠፈሮች ደግሞ አማኑኤል ፣ ዮሴፍ ፣ ኪዳነ ምሕረት ፣ ቀራኒዮ መድኃኔ ዓለም፣ እና ቀጨኔ መድኃኔ ዓለምን ያካትታሉ። እ.ኤ.አ. ከ 1888 ዓ.ም የዐድዋ ጦርነት ድል እና ከአዲስ አበባው ስምምነት በኋላ ጣሊያን፣ ሌሎች የአውሮፓ መንግሥታት እና አሜሪካ የአገራችንን ሉዓላዊነት በመቀበል ከኢትዮጵያ ጋር ዲፕሎማሲያዊ ግንኙነት መስርተዋል። በዚህ ሂደት በርካታ አገሮች የእነዚህን አገሮች ፈለግ በመከተል ኤምባሲዎቻቸውን በአዲስ አበባ ከፍተዋል። ከአዲስ አበባ በርካታ ሠፈሮች መካከል አንዳንዶቹ ስያሜያቸውን ያገኙት ከእነዚህ ኤምባሲዎችና ቀደም ሲል ደግሞ ከሌጋሲዮኖች ነው። ፈረንሣይ ሌጋሲዮንና ሩዋንዳ ሠፈሮች ለዚህ ጥሩ ምሳሌ ናቸው። በመጨረሻም ከአዲስ አበባ ሠፈሮች መካከል አንዳንዶቹ በታዋቂ የውጭ አገር ዜጎች ስም የተሰየሙ ናቸው። ከእነዚህም መካከል ቤኒን ሠፈር እና ተረት ሠፈር ይገኙበታል። ቤኒን ሠፈር ስያሜውን ያገኘው ከጣሊያን ወረራ በፊት ተዋቂ ነጋዴ በሆኑት የአይሁድ ተወላጅ ቤኑን ሲሆን ተረት ሠፈር ደግሞ ስያሜውን ያገኘው በአዲስ አበባ ከተከፈቱት ከመጀመሪያዎቹ ሆቴሎች አንዱ በነበረው በሆቴል ዳፍራንስ ባለቤት በሆኑት ፈረንሣዊው ሙሤ ቴረስ ስም ነው። (ማጣቀሻዎች፡- የአዲስ አበባ ከተማ አስተዳደር ይፋዊ ድረገጽ፣ አዲስ ማለዳ ጋዜጣ፣ ዊኪፒዲያ…)

አዲስ ዘመን ቅዳሜ ህዳር 27/2012

 ፍሬው አበበ