“ጐጐት” የአንድነት ማሳያ

ባህላዊ አስተዳደር በስልጤ ብሔረሰብ ውስጥ በርካታ ማህበራዊ ቡድኖች /ጐሣዎች/ ያሉ ሲሆን ከእነዚህ መካከል ስልጤ፣ መልጋ፣ ችሮ ፣ ዲላባ/ጳ/፣ ኑግሶ /ኦግሶ/፣ አሊቶ፣ አባሮ፣ ኡራጎ፣ ጉምቢ፣ ጊዳዋ ሁሴንና አለቂሮ ለአብነት ይጠቀሳሉ፡፡ እያንዳንዳቸው በንዑሣን ጐሣዎች የተከፋፈሉ ናቸው፡፡ ከላይ የተገጹትንም ሆነ ሌሎችንም ጐሣዎች በአንድ ላይ የሚያስተሳስርና የሚያስተዳድር “ጐጐት” የሚባል ባህላዊ አስተዳደር ሥርዓት ያላቸው ሲሆን የሥርዓቱ አፈፃፀም “ሴራ” ወይንም “ዳምቡስ” በመባል ይታወቃል፡፡

ይህ ዓይነቱ ሥርዓት የሚመራው በጐሣ መሪዎች ሲሆን እያንዳንዳቸው የራሳቸው የሆነ የሥልጣን ተዋረድ እና ህጋዊ መተዳደሪያ ደንብ አላቸው፡፡ የብሔረሰቡ ባህላዊ አስተዳደር የተለያዩ የስልጣን ኃላፊነትና የሥራ ድርሻ ያላቸውን አካላት ያቀፈ ሲሆን በዚህ የሥልጣን ተዋረድ መሰረት “ገራድ” ዋና ዳኛ ሲሆን ከዚህ በታች ሙሉ ገራድ፣ ወላብ ግራድ፣ ሣረ ገራድ በመባል የሚታወቁ ረዳቶች አሉት፡፡

ከነዚህ ባህላዊ አስተዳደር አካላት በተጨማሪ የበታች አስተዳደር የሚባሉ “ሞሮ” የጐሣ ተጠሪ፣ ሙራ” የአካባቢ ተጠሪና ተላላኪ፣ እና በቤተሰብ ደረጃ የቤተሰብ ሸንጐ የሚባሉ አሉ፡፡ እያንዳንዱ ጐሣ “ሜልቾ” የሚባል ጉባኤ አለው፡፡ ከዚህም ባሻገር በብሔረሰቡ ዘንድ አራት ደረጃ ያሉት ባህላዊ የፍትህ ሥርዓት ያለ ሲሆን እነዚህም እንደ የቅደም ተከተላቸው እና የሥራ ተግባራቸው “ማገ” ፣ “ራጋ” /ህግ ተርጓሚ/፣ ፈርዛገኝ /ይግባኝ ሰጪ ክፍል/ እና ”ወገጋገኜ” በመባል ይጠራሉ፡፡ ይህ ሥርዓት በብሔረሰቡ ውስጥ የሚከሠቱ ግጭቶችንና ወንጀሎችን እንደየክብደታቸው እና ጥፋታቸው መጠን በመመዘን ተገቢውን ቅጣት በመስጠት በባህላዊ መንገድ ግጭት የሚፈታበት አካሄድ አለው፡፡ አንድ የማህበረሰቡ አባል የነፍስ ማጥፋት ወንጀል ቢፈጸም ወንጀሉን አውቆና አስቦበት አሊያም በድንገት የፈፀመ መሆን አለመሆኑን በማጣራትና በመመርመር በባህላዊ መንገድ ፍርድ ይሠጣል፡፡ ይህም በብሔረሰቡ አጋርሳ፣ ተተጋ፣ ሰበባ፣ ተልካና ተልማ በማለት እንደወንጀሎቹ ዓይነት ቅጣት ይቀጣሉ፡፡

በሥርዓቱ”ሙሊ” በሚባል የመሐላ እና የወንጀል ምርመራ ጥበብ ድብቅ ወንጀሎች ይወጣጣሉ፡፡ የተጠርጣሪው ወንጀለኛ የወንድና የሴት አያት ወገኖች አብረው መሀላ እንደፈጽሙ ይደረጋል፡፡ ይህን ለመፈፀም ፈቃደኛ ካልሆነ ተጠርጣሪው በወንጀለኛነት ይፈረጃል፡፡ በተለይ የነፍስ ማጥፋት ወንጀል የፈፀመ መሆኑ ከተረጋገጠ የወንጀለኛው ወገኖች ካሣ ይከፍላሉ፡፡

ሴቶች በባህላዊ ሥርዓቱ የመሰብሰብ መብት የላቸውም፡፡ በቤተሰብ እና ከአካባቢው ሕዝብ ጋር አለመስማማት ወይም አለመግባባት ሲፈጠር ግን ሴቶች ለሸንጎው “አቤት” ይላሉ። አቤቱታቸው ተሰሚነት ስላለው ፈጣን ምላሽ ያገኛሉ፡፡ በብሔረሰቡ ዘንድ የጎሣ መሪው ሚስት “ኢቲኮ” የሚል የማዕረግ ስም ይሰጣታል፡፡ እሱ ሥልጣኑን ሲረከብ ቤተሰቧቿ ከ50-60 ከብቶች በማምጣት ድግስ ደግሠው እሷንም ለማዕረጓ ተስማሚ የሆነ ዝግጅት ያደርጋሉ፡፡ ሴቶች በኢኮኖሚው እና በሌሎችም ሥራዎች የጎላ ሚና አላቸው፡፡ አብዛኛው ስራ በብሔረሰቡ በሴቶች ጉልበት ይከናወናል፡፡

በብሔረሰቡ ዘንድ ብዙ የጋብቻ ሥርዓት አይነቶች አሉ፡፡ ከእነዚህ መካከል የመጀመሪያው በስፋት የተለመደው የስምምነት ጋብቻ ነው፡፡ ይህ የጋብቻ አይነት የአግቢው ቤተሰብ ሽማግሌ ወደ ልጅቷ ቤተሰቦች በመላክ በተገቢዎች ቤተሰብ ስምምነት የሚፈፀም ነው፡ ፡ ሁለተኛው የጋብቻ ዓይነት “ኩል” ይባላል፡፡ በዚህ የጋብቻ ሥርዓት ልጅቱም ሆነች ቤተሰቦቿ ሣያውቁ አግቢው ፈረስ ላይ ተቀምጦ ከነፈረሱ ወደ ልጅቱ ቤት በመግባት አለንጋውን በቤቱ ምሰሶ ላይ አስሮ ልጅቱ እንድትሰጠው ቤተሰቧን የሚያስገድድበት ነው፡፡

ሶስተኛው የጋብቻ ዓይነት “ጠለፋ”፡ሲሆን ወላጅ ከላይ የተጠቀሰውን የኩል የጋብቻን ካልተቀበለ ልጅቱ ወይም ቤተሰቦቿ ልጅን ካልፈለጉ ወይም አግቢው ወጪና ጋጋታን በመፍራት የሚወስደው ሌላ አማራጭ ነው፡፡ በዚህም ልጅቱን ይዞ በመኮብለል በመጨረሻም ሽማግሌ ልኮ ጋብቻው የሚፈፀምበት ሥርዓት ነው፡፡ አራተኛው የጋብቻ ዓይነት “ኦጋ” የሚባል ሲሆን በዚህ የጋብቻ ሥርዓት ሴቷ የመረጠችው ልጅ አባት ቤት ሰተት ብላ በመግባት ምሰሶ ላይ ቅቤ ቀብታ እንዲያገባት የምትጠይቅበት ሥርዓት ነው፡፡

አምስተኛው የጋብቻ ዓይነት የውርስ ጋብቻ የሚባል ሲሆን በዚህ የጋብቻ ሥርዓት ባል ሲሞት የሟች ታላቅ ወይም ታናሽ ወንድም አለያም የቅርብ ዘመድ የሟችን ሚስት የሚያገባበት ወይም የሚወርስበት ሥርዓት ነው፡፡ በብሔረሰቡ ዘንድ ሠርግ እና የጥሎሽ ሥርዓት የሚፈፀመው እንደ ቤተሰቡ ኢኮኖሚ አቅም ነው፡፡ ብር ከሣር ጋር ተጨብጦ ለእናት፣ ለአባትና ለቅርብ ዘመዷቿ ጉልበት እየተሳመ ይሰጣል፡፡ በስልጤ ብሔረሰብ ጋብቻ አፈፃፀም ብዙ ወጪ ያለባቸው የልጅቷ ወገኖች ናቸው፡፡ ለመተዳደሪያ እና ለመቋቋሚያ የሚሆን ቁሳቁስ እና ገንዘብ ቤተሰቦቿ ይደጉሟታል፡፡ በቅሎ መውረጃና የመቀነት መፍቻ ተብሎ የልጅቷ አባትና እህቶች ከብት ወይም ገንዘብ ለሙሽራዋ ይሸልማሉ፡፡ ሠርገኛው ወደ ሙሽሪት ቤት ከመሄዱ በፊት “አታካኖ” የሚባል ባህላዊ ምግብ ይመገባሉ፡፡ ልጅቱ ቤት ሠርገኞቹ ቅቤ እንዲጠጡ ይደረጋል፡፡ በሠርጉ ዕለት የሩቅና የቅርብ ዘመድ አዝማድ ይሰበሰባል፤ ከበሮ እየተደለቀ ይዘፈናል። ሙሽሪትን በቀን ብርሃን ይዞ መውጣት በባህሉ የተከለከለ ነው፡፡ ከጋብቻ በፊት የሴትና የወንድ ልጆች ግርዛት የተለመደ ሲሆን ሴቶች በወሊድ ወቅት ልዩ እንክብካቤ ይደረግላቸዋል፡፡ ባህላዊ በዓላት በብሔረሰቡ ባህላዊ እና መንፈሳዊ በዓላት ይከበራሉ፡፡ አረፋ፣መውሊድ እና ረመዳን ፆም ፍቺ እንዲሁም “ሸዋል” በሚባሉ ወቅቶች ህዝቡ ከበሮ እየደለቀ በዓላቱን ያከብራቸዋል፡፡ ለዚህ ጽሑፍ የስልጤ ኮሚኒኬሽን ቢሮ ማህበራዊ ትስስር እና “ዊኪፒዲያን” ተጠቀምን፡፡ሰላም!

አዲስ ዘመን ሚያዝያ 13/2011

 አብርሃም ተወልደ