እርቅ የበደልና የግፍ ልጓም

እኔና አንድ የማላውቀው ሰው ረጅም የበረሀ ጉዞ ላይ ተገናኘን። በረሀው ውሃ የማይገኝበት ምድረ በዳ ነው። ከብዙ ጉዞ በኋላ አንዲት ጥላ ያላት ቦታ ላይ ደረስን። እዚያች ቦታ የሚኖር አንድ መልካም ሰው በበረሀው የደረሰብንን እንግልትና መጠማታችንን ተመልክቶ አንድ አንድ ብርጭቆ ውሃ ለገሰን። የተሸከምኩትን እቃ አውርጄ ውሃውን ለመጠጣት ዘወር ስል አብሮኝ የሚጓዘው ሰው የእኔንም ድርሻ ጨምሮ ጠጥቶት አገኘሁት። በዚህ የተለመደ አይነት አጋጣሚ ከእኔ የሚጠበቀው ምላሽ ሰውዬው ራስ ወዳድና የእኔን ፍላጎት ያላከበረ በመሆኑ ጠብና ግጭት ውስጥ መግባታችን አይቀሬ ነው። ነገር ግን የእኔን አንድ ብርጭቆ ውሃ የጠጣችው በጉዞው ክብደትና ሐሩር የተሰቃየች ልጄ ብትሆን ከእርሷ ጋር ልጣላና ሁከት ልፈጥር ቀርቶ ሌላ ተጨማሪ ውሃ ፈልጌ ባጠጣት ደስታውን አልችለውም። ልብ በሉ በሁለቱም ሁኔታዎች ውስጥ የተሰጠኝን ውሃ፤ አጥቼዋለሁ። ነገር ግን በዚህ አጋጣሚ ሁለት ፍፁም የተለያዩ ስሜቶችን አስተናግዳለሁ። በመጀመሪያው ሁኔታ ወደ ከባድ ግጭትና ጉዳት የሚገፋፋ ስሜት እጣደፋለሁ፤ በሁለተኛው ግን ጠብ ቀርቶ ልጄን ይበልጥ እንድረዳትና ራሴን ለሌላ መስዋዕት ለማዘጋጀት የሚገፋፋ ስሜት ውስጥ እገባለሁ። ልዩነቱ ምንድነው? ብሎ መመልከት ደግሞ የዚህች አጭር ታሪክ ጭብጥ ይሆናል። በሁለተኛው ሁኔታ ውስጥ ልጅቱን የ«እኔ» አካል ናት ብዬ ስለማምን ለእርሷ የማደርገውን ሁሉ ለራሴ እንደማደርገው በማሰብ የሚፈጠር ችግር አይኖርም። በመጀመሪያው ሁኔታ ውስጥ ግን ሰውዬውና እኔ እንደ «ባዕድ» ስለምንተያይና የአንዱ ደህንነት የሌላው ሆኖ ስለማይታየን ለግጭት የቀረብን እንሆናለን።

 የሚፈርሱ የጥላቻ «ድንበሮች» ከዚህ አጭር ታሪክ መረዳት የምንችለው የግጭት፣የጠብ፣የመጠላላት፣የመተላለቅ… መነሾው በራሳችን እና በሌላው መካከል የምንፈጥረው ልዩነት «ድንበር/አጥር» ነው። የሰላም መንገዱም ይህንን አጥር ማፍረስና እኔና ሌላው አንድ እንድንሆን መገንዘብ ይኖርብናል ማለት ነው። ይህ የሚለያየን «ድንበር» ሰው ሰራሽ ነው። በመሆኑም ማነው ዘመዴ? ማነው ባዕድ? ማነው ጠላቴ? የሚለው ድንበር የተፈጥሮ ሳይሆን የራሳችን ሰዎች በአስተሳሰባችን አሊያም በአስተያየታችንና በባህላችን ወይም በአሰራራችን የፈጠርነው ነው። ይህን ድንበር ሰው እንደሰራው ሁሉ ሰውም ሊያፈርሰው ይችላል። እርግጥ ይህንን አጥር ማፍረስ ቀላል አይደለም፤የሚያስገርመውም ለማፍረስ መክበዱ ነው።

ራሳችን የሰራነው አጥር ወጥመድ ሲሆንብን እስረኛ ሲያደርገን ችሎታው እያለን ለማፍረስ እንዴት ይከብደናል? የሚለው በብዙ መልኩ አግራሞትን ያጭራል። በመሆኑም የችግሩ መፍትሄ በእጃችን ለያውም በእያንዳንዳችን መዳፍ ላይ ነው። መሳሪያውም እርቅ ነው፤ ይቅር መባባል። እነዚህን ድንበሮች ለማፍረስ እርቅ ወሳኝ ቢሆንም ሁኔታው አስቸጋሪ የሚመስለን አልጠፋንም። እርቅ የስነ ልቦና ብስለትንና የመንፈስ ንቃትን ይጠይቃል። ቀድሞ «ባዕድ» እና «ሌላ» በመባባል ሲጋደሉና ሲተላለቁ የነበሩ የህብረተሰብ ክፍሎች በመካከላቸው ፈጥረውት የነበረው ድንበር ትርጉም የለሽ መሆኑን ተገንዝበው የአንድነት ስሜት በመፍጠር የጋራ ደኅንነታቸውን ያራመዱባቸው ብዙ ምሳሌዎችን መጥቀስ ይቻላል። ከሁለተኛው የዓለም ጦርነት በኋላ ጠላቶች በነበሩት የፈረንሳይና የጀርመን ህዝቦች መካከል የ«ድንበር መደምሰስ» ጥረቶች በሁለቱ አገራት ብቻ ሳይወሰን በጠቅላላ አውሮፓ ውስጥ ያመጣው ውህደትና አንድነት በሰዎች የተፈጠሩና የተገነቡ የጥላቻ ድንበሮች በሰዎች መፍረስ እንደሚችሉ ያስረዳ አንድ ታላቅ ታሪክ ነው። ፕሮፌሰር ሕዝቅያስ አሰፋ «የሰላምና ዕርቅ ትርጉምና መንገዶች» በሚለው መጽሐፋቸው እንዳመለከቱት እርቅ ከሰጥቶ መቀበል ጋር ይቆራኛል። «ለማግኘት መስጠት» የሚለው መርህ «ሰጥቶ መቀበል፤ ጠቅሞ መጠቀም፤ አስችሎ መቻል፤ አክብሮ መከበር፤ አፍቅሮ መፈቀር» በሚሉ ርዕሶች ይገለፃል ባይ ናቸው። የተለመደው አስተሳሰባችን እና ኑሯችን ብዙ ጊዜ «ለማግኘት መንጠቅን» ወይም «ከወሰዱ በኋላ መስጠትን» እንጂ ሁኔታው ካላስገደደን በስተቀር «ለማግኘት መስጠትን» አናስብም። እንዲያውም አሁን አሁን ይህን ማድረግ «ስሜት የማይሰጥና መበለጥ የሚመስለን ብዙዎች አለን» ሲሉም አፅንኦት ይሰጡታል። ነገር ግን ይህ መርህ የሰላም እንዲያውም በአጠቃላይ የህይወት አንዱ ታላቅ ምስጢር ነው። የዕለት ተዕለት ግንኙነታቸውን በዚህ ጥበብ ላይ የሚመሰርቱ ሰዎች በሰላም ስራ ስልቶች ላይ ጥልቅ እውቀት ባይኖራቸውም ሰላም ግን ትከተላቸዋል። እርቅ ውስጥ የምናገኘው ይህ መርህ በተለምዶ ከምናስበው ጋር ተቃራኒ ቢሆንም የሰጥቶ መቀበል ክፍያዋ በረቀቀ መንገድ በጣም ሰፊ ነው። ምላሹ የሰጡትን ጥቅም፣ አገልግሎት ወይም ቁስ መልሶ ማግኘት ብቻ ሳይሆን የተቀባዩን ጓደኝነት፣ አክብሮትና ፍቅር ማፍራት ያስችላል። በመሆኑም እነዚህ ዝምድናዎች ጊዜያዊ ሳይሆኑ ለወደፊትም በጎ ምላሾችን ያጎናፅፋሉ። የእርቅ ፍሬው በጎነትን ማፍራትና ይህንንም ማስፋፋት ነው። በእስራኤል ቴልአቪቭ ዩኒቨርሲቲ የስነ ልቦና ሳይንስ ተመራማሪና መምህሩ ፕሮፌሰር ዳንኤል ባርቴል “እርቅ ዘላቂ ሰላምን የምንገነባበት የስነልቦና ሂደት ነው” ሲሉ ይገልፁታል። በዚህ መንገድ የሚፈጠረው ወዳጅነት ከቁስ ጥቅም ከፍ ያለ ዋጋ ያለውና ለህይወታችንም የበለጠ ደስታና ትርጉም የሚሰጥ ሆኖ እናገኘዋለን ይላሉ።

 የራስን ፍላጎት በትንሹም ቢሆን ጋብ አድርጎ ለሌሎች በንፁህ መንፈስ መስጠት ስለሚያመጣው ውስጣዊ ደስታ የአንዳንድ ለጋስ ሰዎችን ህይወት በመመልከት ጥቂት ፍንጮችን ማግኘት እንችላለን። «ሰጥቶ መቀበል» የራሳችሁን ጥቅም እርሱ ማለትም አይደለም ሲሉ ፕሮፌሰር ሕዝቅያስ ይከራከራሉ። የሌላው ሰው ጥቅም የራሳችሁም ጥቅም ሊሆን እንደሚችል ተገንዘቡ ማለት እንጂ ሲሉም ያስረዳሉ። የራሳችንን ጥቅም ስንሻ የሌላውንም ጥቅም በማዳበር ላይ ተመስርተን ሊሆን ይገባል። ይህ ብዙውን ጊዜ መጥፎ መልክ ይዞ በተለይ አንዳንዶቻችን ከሌላው ግለሰብ የተለየንና የራሳችን ፍላጎትና ዓላማ ከሌላው የተለየ፤እንዲያውም ሁልጊዜ የሚሻማና የሚቃረን አድርገን ስለምንስለው የእርቅን ትርጓሜ ሊስትብን ይችላል ሲሉ ይመክራሉ።

ማርቲን ሉተር ኪንግ በአንድ ወቅት እንደገለፀው «እያንዳንዳችንን በቀጥታ የሚጎዳ ሁላችንንም በተዘዋዋሪ ይጎዳል» የሰላምና የዕርቅ ዓላማ ህይወታችንን በእነደዚህ አይነት መንገድ ማስተሳሰርና የሌላውን ጥቅም የእኔ፣የእኔንም ጥቅም የሌላው ማድረግ ነው። በዚህ አይነት መንገድ ነው ሰላምና እርቅ የደስታና የብልፅግና ጎዳና የሚሆኑት ሲል ሀሳቡን አስረድቷል። በእንደዚህ አይነት ፍልስፍና የሚገነባ የፖለቲካ፣የኢኮኖሚና የማህበራዊ ኑሮ ስርዓት ምን ያህል የእያንዳንዳችንን ህይወትና የምንኖርበትን ሀገር ብሎም ዓለም እንደሚለውጧቸው ለመገመት አያዳግትም። ይህም ነው እውነተኛ ስልጣኔና ብልፅግና ማለት። ይህ ሲሆን የሰው ልጅ ምን ያህል በመንፈስና በስነ ልቦና የጎልመሰና ያደገ መሆኑ ማሳያ ይሆናሉ የሚል አምነት መኖሩን ፕሮፌሰር ዳንኤል ያስገነዝባል።

የእርቀ-ሰላም ምንነትና አስፈላጊነት

በአንድ ማህበረሰብ ውስጥ ጉልበትን መሰረት ያደረጉ የቅራኔ አፈታት ሂደቶች ከግለሰብ ጀምሮ ከሚያስከትሏቸው ፖለቲካዊ፣ ኢኮኖሚያዊና ማህበራዊ ቀውሶች በተጨማሪ ውድ የሆነውን የሰው ልጆች ህይወት መጥፋትን፣ በሰዎች ልቦናና ህሊና ውስጥ የበቀልና የጥላቻ ስሜትን ያስከትላሉ:: ዕርቀ-ሰላም በሰው ልጆች ልብና አእምሮ ውስጥ የሰረጹትን የበቀልና የጥላቻ ስሜት የሚሻርበትና በምትኩ በሰላምና ፍቅር ላይ የተመሰረቱ ማህበረሰባዊ ግንኙነቶች እንዲያብቡ መንገድ የሚከፍት መሆኑ ላይ ምሁራን የጋራ አረዳድ አላቸው:: የእርቀ ሰላም ትርጉምን በሚመለከት ያገላበጥናቸው መረጃዎች እንደሚጠቁሙት መቀራረብ የሚል ትርጓሜ ይዞ «ሪኮንሲላሪ»- make friendly» ከሚለው የላቲን ቃል የመጣ ነው።

ይህን ተከትሎም የሲውዲኑ ብሄራዊ Encyclopedia /አውደ ጥበብ/ “the re-establishment of peace and solidarity between divided peoples, in religion between deity and mankind.” «ተከፋፍለው ወይም ተለያይተው የቆዩ ህዝቦች ዳግም ሰላምና አንድነታቸውን የሚገነቡበት ነው» ሲል ፍቺውን አስቀምጧል። እርቀ ሰላም ማለት በከባድ ጠብና ይህም ባስከተለው መጎዳዳት፣ጥላቻና መፈራራት ምክንያት ተለያይተውና ተራርቀው፣ተቆራርጠው /alienated/ የነበሩ ሰዎች የፈረሰውን የጋራ ኑሯቸውን እንደገና ለመገንባት የሚጓዙበት ሂደት ነው ሲሉ ፕሮፌሰር ሕዝቅያስ ይበይኑታል። እርቅ የጥልቅ ሰላም ግንባታ ዘዴና ዓላማ ነው ሲሉም አፅንኦት ይሰጣሉ። እርቀ ሰላም በጽንሰ ሃሳብ ደረጃ በርካታ አገላለፆች እና ትርጓሜዎችን ይዞ እናገኘዋለን። ይህም እንደ አገሩ ተጨባጭ ችግር ትርጓሜውም ከእነ ይዘቱና መልኩ የየአገሩን ገፅታ ይመስላል። በመሆኑም በአገራችንም እርቀ ሰላም ምን ማለት እንደሆነ ልንበይን እንደሚገባ ምሁራን ይመክራሉ።

እርቀ ሰላም በዓለማችን ታሪክ ውስጥ በብዙ አገሮች የተፈጸመ ሲሆን የእርቁ ትርጓሜና አፈጻጸምም እንዲሁም ስኬቶቹ ጉራማይሌ ናቸው። እኛ ኢትዮጵያዊያን ወደ እርቅ ለመግባት መጀመሪያ የቃሉ ትርጓሜ በኢትዮጵያ አውድ ምን ማለት እንደሆነ በሚገባ ካልተረዳን የምናከናውነው እርቅ ውጤታማነት ጥያቄ ውስጥ ይገባል። በመሆኑም ብሔራዊ እርቅ ለኢትዮጵያ ምን ያህል አስፈላጊ ነው የሚለውን በሶስት መሰረታዊ ነጥቦች ከፍለን ለመቃኘት እንሞክር።

ሀ) የተዛቡ ግንኙነቶችን ለማረም የዘመናዊት ኢትዮጵያ ምስረታ ሂደት ፖለቲካዊ እንደምታው ያልተማከለና በጣም ጠንካራ ማዕከላዊ መንግስት መመስረት ሲሆን፣ኢኮኖሚያዊው እንደምታው ደግሞ በጦር

አሸናፊ ሆነው የማዕከላዊ መንግስት ምስረታን ሂደት የተቆጣጠሩትን ኃይሎች የኢኮኖሚ ጥቅሞችን የማስከበር ሂደት ነበር:: የኢትዮጵያ የአገር ምስረታ ፕሮጀክት ሲያልቅ የተተከለው የመንግስት ስርአት ግን ሄዶ ሄዶ ፍጹም ግለሰባዊ የበላይነትንና ሁሉን አካታች ያልሆነ ማህበረሰባዊ፣ ባህላዊና ኢኮኖሚያዊ ስርአቶችን ወልዷል:: ስለዚህም የአገር ምስረታ ሂደት በኢትዮጵያ ውስጥ ባሉ ብሔረሰቦች (ethnic groups) መካከል የተዛባ ግንኙነትን ሲፈጥር በተለያዩ ልሂቃን መሀከል ደግሞ ቁርሾ ፤ባስ ሲልም ጥላቻ ላይ የተመሰረተ ግንኙነት እንዲኖር አስችሏል:: ይህ «እኛ-እነርሱ» አስተሳሰብ ዛሬም ቢሆን በፖለቲካ ልሂቃኖቻችን ውስጥ በስፋት የሚታይ ነው:: ስለዚህም ይህንን ጥላቻ ላይ የተመሰረተ ግንኙነት በብሔራዊ እርቅ ሂደት አድሶ የጋራ የሆነች አገርን ለመገንባት በሚደረገው ሂደት ውስጥ ሁሉም የማኅበረሰቦች ክፍሎች አስተዋጽኦ እስካላደረጉ ድረስ የተሻለ ብሩህ ቀንና ዴሞክራሲያዊት የሆነች ኢትዮጵያ ሊፈጠሩ አይችሉም:: ለዚህም ዓላማ ሲባል ብሔራዊ እርቅ በጣም አስፈላጊ ይሆናል::

 ለ) ታሪካዊ ኢ-ፍትሃዊነትና በደሎችን ለማስተካከል ኢትዮጵያ የአሁኗን ቅርጽ እንድትይዝ ካደረጋት የአገር ግንባታ ሂደት አንስቶ አሁን እስከምንገኝበት ዘመን ውስጥ የተፈጠሩትን ታሪካዊ ኢ-ፍትሃዊነቶችና በደሎችን ለማስተካከል የእርቅ አስፈላጊነት አከራካሪ አይደለም። እነዚህን ሁሉ በደሎች አንድ ሰው ወይም አንድ ስርዓት ሳይሆን የፈጸመው፣ በየወቅቱ በአገራችን የሰፈኑት ስርዓቶች የመሰረቱት መንግስት እና ለስርዓቱ ቅርበት ባላቸው ጥቂት ልሂቃን ነው:: ታሪካዊ ኢ-ፍትሃዊነት የጎደላቸው ነገሮች ተፈፅመዋል። የበደሉ አይነትና መጠን ቢለያይም፤ሁሉም ኢትዮጵያዊ በስርዓቶቹ ተበድሏል:: ስለዚህም የተፈጸሙት በደሎች ያስከተሏቸው ውጤቶች በደንብ ተመርምረው ለታሪክ መማሪያነት መቀመጥ ቢኖርባቸውም ዛሬ ግን መስተካከል ግድ ይላቸዋል። ለዚህም የእርቅ አስፈላጊነት ወሳኝ ይሆናል። በአገራችን የነበሩ መንግስታት/ስርዓቶች ምንም እንኳን ማኅበረሰባዊ መሰረታቸውን በስነ-ልቦና ደረጃ ተጠቃሚ ያደረጉ ቢመስልም እና የበደላቸው መጠንና የበደላቸው አይነት ቢለያዩም፤ህዝቦች ግን ከፍተኛ በደል ደርሶባቸዋል። ያለፉትን በደሎች ዕውቅና መስጠት ማለት ይህ ህዝብ በዚህ ህዝብ ተበድሏል፤ እከሌ የሚባል ህዝብ በዳይ እከሌ የሚባል ህዝብ ተጎጂ በሚል መንፈስ መሆን የለበትም::

ሁሉም ታሪካዊ ኢ-ፍትሃዊነቶችም ሆነ በደሎች መታየት ያለባቸው በደሎቹን የፈጸሙት መንግስታትና ስርዓቶች ከተመሰረቱበት ፓለቲካዊ፣ ማህበራዊና ኢኮኖሚያዊ መሰረቶች ሊሆን ይገባል። ይህ አካሄድ በአንድ በኩል በህዝቦች መካከል ሊፈጠር የሚችለውን በቂም በቀል የታጀለ ማኅበረሰባዊ ግንኙነት መሰረት እንዳይዝ ያደርጋል። በሌላ በኩል ደግሞ ከባለፈው ታሪካችን ተምረን የተሻለ ነገን ለመፍጠር ለምናደርገው ሂደት ማኅበረሰባዊ መነቃቃትን ይፈጥርልናል:: ስለዚህም፣ በዚህ አካሄድ ላለፉት በደሎች ዕውቅና በመስጠት ሊከሰት የሚችለው የፖለቲካ ኃይሎች ያለፉትን በደሎች ፖለቲካዊ ትርጉም በመስጠት ለፖለቲካ ጥቅም የሚያውሉበትን እድል ማጥበብ ያስችላል። በመሆኑም፣ የብሄራዊ እርቅ ጉዳይ አስፈላጊነት መታየት ያለበት የባለፈውን ጠበሳ በመነካከት ቅራኔን በማባባስ ፖለቲካዊ ትርፍ ለማስገኘት ሳይሆን ከባለፈው ታሪክ በመማርና ታሪካዊ ኢ-ፍትሃዊነትን በማረም የተሻለ ነገንና ብሩህ-ተስፋን ከመፍጠር አንጻር መሆን ይገባዋል::

 ሐ) የፖለቲካ ኃይሎችን ለማስታረቅ በኢትዮጵያ የመጀመሪያዎቹ ፖለቲካ ፓርቲዎች መካከል ከነበረው እርስ በእርስ የመጠፋፋት ፖለቲካ አንስቶ እስከ ዛሬ ድረስ ልዩነቶችን በሰላማዊ መንገድ የፈቱ የሉንም:: ጫካ የነበሩት ልዩነታቸውን የፈቱት በተለመደው በጠበንጃ ነው፤ ከተማ ውስጥ ያሉትም ቢሆን ስም በመጠፋፋት፣ እርስ በእርስ እቅውና በመንፈግ እና በመናቆር ነው፡፡ የፖለቲካ ፓርቲዎቻችን ሌላ ገፅታ እንደሚያመለክተን ከዚህ ቀደም የተሞከሩት ጥምረቶች፣ መድረኮች፣… ውጤታማ ያልሆኑበት የተለያዩ ምክንያቶች ቢኖሩም፤ በዋናነት ግን እነዚህ ስብስቦች የተመሰረቱበት መሪ መርህ «ፓርቲዎቹ ለየብቻ ገዢውን ፓርቲ መቋቋምና መገዳደር ስለማንችል ተሰባስበን ከስልጣን እናውረደው» የሚል ነው:: ይህ መርህ በመሰረቱ ፖለቲካ ፓርቲዎች ያሏቸውን ልዩነቶች በማጥበብ የተሻለ ብሩህ ቀን ለመፍጠር የሚያደርጉት አካል ሳይሆን «ትልቁ ጠላት» የሚሉትን ገዢውን ፓርቲ በጋራ ከስልጣን በማውረድ ከዚያም በኋላ እርስ በእርስ በመጠላለፍ አሸናፊ ሆኖ ለመውጣት የሚቆምሩት ፖለቲካዊ ቁማር ነው:: በዚህ ሂደት ውስጥ የተፈጠሩ ስብስቦች ሲፈርሱ የፈጠሩት ትልቁ ፖለቲካዊ ጠባሳ በፖለቲካ ኃይሎች መካከል የጥላቻና እርስ በእርስ የመጠራጠር ባህል ይበልጥ ስር እንዲሰድ ማድረጋቸው ነው:: በመሆኑም እርቅ ይህን ለማስታረቅ ሁነኛ ሆኖ እናገኘዋለን። ፍትህ- ተበዳይን መካስ እና በዳይን መቅጣት በአንድ አገር በታሪክ ለተፈፀሙ በደሎችና ግፍ ይቅር ለመባባል ዋናው ጉዳይ የተፈጠረው ግፍ እና መከራ ሀቅ /እውነታ መሆኑን መተማመን ቅድሚያውን ይይዛል። የበደሉን እውነታ ተከትሎ ኃላፊነት የመውሰድና ያለመውሰድ፤እውቅና በመስጠትና በመንፈግ ላይ ይወሰናል ሲሉ ዓለም አቀፍ ድርጅቶችም ሆኑ ምሁራን ይገልፃሉ። መጨረሻ ሊመጣ የሚችለው የፍትህ ስራ ነው።

 እዚህ ርዕሰ ጉዳይ ላይ ልናነሳው የሚገባው በታሪክ አጋጣሚም ሆነ በተለያዩ ምክንያቶች ከኢትዮጵያ ጋር ተመሳሳይ ባህሪ ያላቸው አገራት እርቀሰላም በሚያደርጉበት ጊዜ እውነታን ከማፈላለግ ጀምሮ፤ ለበደሉ እውቅና የመስጠትና የወሰዱት የፍትህ እርምጃ እንዴት አከናወኑ? ከእነርሱስ ምን እንማራለን? የሚለው ቁልፍ ጉዳይ ነው። በበርካታ ፀሀፍት የሚነሳው የአውስትራሊያው እርቀሰላም በባህሪውም በይዘቱም አፍሪካ ውስጥ ከተከናወኑት የተለየ በመሆኑ ቅድሚያ ሰጥተን እንመልከተው። ሲዳ Reconciliation–Theory and Practice for Development Cooperation በሚል የተለያዩ አገራትን የእርቀሰላም ተሞክሮ በጥናት መልክ አቅርቧል።

አውስትራሊያ

ከታላቋ ብሪታኒያ የ18ኛው ክፍለ ዘመን ሰፈራ ፕሮግራም በፊት አውስትራሊያ በነባር (indiginious) ህዝቦች ተይዛ ነበር። በሰፈራው ወቅት በነባሮቹ ህዝቦች ላይ የመፈናቀልና የመንገላታት ወንጀሎች ተፈጽሟል። ዛሬ የአውስትራሊያ መንግስት ያን የተፈጸመ ታሪካዊ ስህተት አመርቅዞ እንዳይቆይ የወሰደው ዕርምጃ ብሄራዊ እርቅ ማድረግ ነው። በዚህም እርቀሰላም ተደርጎ መንግስት (National sorry day) አውጆ በየዓመቱ እየታሰበ ይገኛል።

 የዚህ የይቅርታ ቀን አዋጅ የሚያሳየው ነገር ላለፉት ስህተቶች ኃላፊነት የሚወስድ አካል መገኘቱንና የነበረውን ግፍ እውቅና መስጠት መቻላቸው ነው። ይህም ለወደፊቱ እንደዚያ አይነት ግፍ እንዳይፈጸም ዋስትና መስጠታቸውን ያስታውሰናል። ዋናው ነጥብ በነባሩ ህዝብ ዘንድ የነፍስ ጽዳት ለማምጣት የታሰበ በመሆኑ ብሄራዊ እርቁ ለአውስትራሊያውያን ከፍተኛ ጠቀሜታ አለው። የነበረውን ታሪካዊ ችግር እውቅና ሰጥቶ ይቅርታ ማወጁ የአውስትራሊያን ህዝብና መንግስት ልበሰፊነትና አርቆ ሀሳቢነት አሳይቷል። ነባር ህዝቦችም በዚህ የሚረኩ ይመስላል። ይሁን እንጂ አፈታሪክ እንደሚናገረው ራሳቸው ነባር ህዝቦችም ከሌላ ክፍለ ዓለም መጥተው የሰፈሩ ናቸው። ዋናው ጥያቄያቸው በሰፈራው ወቅት የነበረው ግፍና በደል ሲሆን እነሆ ዛሬ ተባብረው ዴሞክራሲያዊ መንግስት በመመስረታቸው ታሪክን ወደኋላ አይቶ ለችግሮች እውቅና ለመስጠት ችለዋል፤በዚህም ለዓለም ምሳሌ እስከመሆን በቅተዋል። እዚህ ርዕሰ ጉዳይ ላይ ልናነሳው የሚገባው ጉዳይ በታሪክ አጋጣሚም ሆነ በተለያዩ ምክንያቶች ከኢትዮጵያ ጋር ተመሳሳይ ባህሪ ያላቸው አገራት እርቀሰላምን እንዴት አከናወኑ? ምንስ እንማራለን? የሚለው ቁልፍ ማጠንጠኛችን ነው።

 ደቡብ አፍሪካ

 ደቡብ አፍሪካ ከአፓርታይድ አገዛዝ ለመላቀቅም ሆነ ከተላቀቀች በኋላ አገሪቱን በከፍተኛ የመንፈስ ልእልና ሲመራ የነበረው የብሄራዊ እርቅ ስሜት ነው። በኔልሰን ማንዴላ የተመራው የወቅቱ ዴሞክራሲያዊ መንግስት አገሪቱ እኤአ በ1995 ያቋቋመችው የሀቅና የእርቀሰላም ኮሚሽን ስኬታማ እንዲሆን የአንበሳውን ድርሻ እንደወሰዱ ታሪክ ምስክር ነው። ለዓመታት ከዘለቀ ዘርን መሠረት ካደረገ የግፍ አገዛዝ በኋላ እንዴት ተኩኖ ነው በጋራ በሰላም ወደ መኖር የሚመጣው? የሚለው ደቡብ አፍሪካ የተጋፈጠችው ትልቅ ፈተና ነበር።

 አገሪቱ ያለፈችበትን መራራ ችግር ለመፍታትና እንደገና የማነጽ ስራ ለመስራት የተጠቀመችው ዘዴ በደል ፈፃሚውን በመቅጣት ላይ ሳይሆን ተበዳዩን በመካስ ላይ ያተኮረ የፍትህና የእርቅ ማውረጃ ዘዴ (Restorative justice) ነው። ከዚህ ዘዴ በተጨማሪ ቀስ እያለ በሚያድግ ዴሞክራሲ ችግሩን ለመፍታት ፈቃደኛ በመሆናቸው የጥፋትና የሞት መላእክን ከደቡብ አፍሪካ ሊያስቀሩ ችለዋል። በደቡብ አፍሪካው የእርቀ ሰላም ሂደት ውስጥ ትልቅ ሚና እንደተጫወቱ የሚነገርላቸው ጳጳስ ዴዝሞን ቱቱ ናቸው። በእርሳቸው መሪነት ግቡን ከሞላ ጎደል እንደመታ የሚነገርለት የሃቅ እና እርቀ ሰላም ኮሚሽን ዋነኛ ተግባሩ በሕዝቦች መካከል ሰላም ማውረድ ነበር። ሩዋንዳ የዓለምን ህዝብ ያስደነገጠ ወንጀልን ካስተናገደች በኋላ ወንጀሉ ጋብ ሲል የወደፊት አቅጣጫዋ ግራ ያጋባት ሩዋንዳ አንዷ ናት። ለአንድ መቶ ቀናት በየቀኑ ስምንት ሺህ ሰዎች፣ በየሰዓቱ ከ330 ሰዎች በላይ ያለቁባት አገር የወደፊት እጣ ፈንታዋን ለማሰብ በርግጥም ወቅቱ ለሩዋንዳ እጅግ ከባድ ነበር። ብሄራዊ እርቁ በሩዋንዳ ሁኔታ ምን መልክ ይያዝ? በምን መልኩ ይፈጸም? የሚሉት ጥያቄዎች ግን በጣም ከብደዋት ነበር። በአንዳንዶች ዘንድ አጥብቆ ይቀነቀን የነበረው ጉዳይ የሩዋንዳ ብሄራዊ እርቅ የሚጠቀመው ፍትህ በዳይን በመቅጣት (Retributive juctice) ይመሰረታል የሚል ሲሆን፤ ይህ ለወንጀለኛው ተገቢውን ቅጣት በመስጠት የተበዳይን ነፍስ ማጽዳት ወይም ማርካት ነው። በተቃራኒው በዳይን ይቅር በማለት (Restorative justice) የሚያተኩረው ወንጀለኛውን በመቅጣት ላይ ሳይሆን ተበዳዩን በመካስ ላይ ያተኮረ የፍትህና የእርቅ ዘዴ ላይ ነው።

ሩዋንዳ

 በዚያን ወቅት ላለቁት ስምንት መቶ ሺህ ቱትሲዎችና ለዘብተኞች ወደ አንድ መቶ ሺህ ወንጀለኞችን ለፍርድ አቅርባ መቅጣት ከፈለገች አጠቃላይ የፍርዱ ሂደት ወደ አንድ መቶ ዓመት ይፈጅባት ነበር የሚሉ ወገኖች አሉ። ሩዋንዳ የነበረችበት መስቀለኛ መንገድ አስቸጋሪ ሁኔታ ውስጥ የጣላት በመሆኑ ሁለቱንም የፍትህ አሰጣጥ ዘዴዎች አደባልቃ እንድትሄድ ሳያስገድዳት አልቀረም። በመሆኑም ባህላዊ የጋካካ ፍርድ ቤቶችን በማቋቋም የተወሰነውን ችግር በዚህ “በሪትሪቢዩቲቭ ጀስቲስ” የተወሰነውን ደግሞ ዝግ እያለ በሚያድግ ዴሞክራሲና “በሪስቶሬቲቭ ጀስቲስ” ይፈታል እያለች ችግሩን ማርገብ ችላለች። ከሁሉ በላይ ግን ሩዋንዳ ወደ ዘጠና በመቶ የሚሆነው ህዝብ ክርስቲያን በመሆኑና አብያተ ክርስቲያናት የሚሰብኩት የይቅርታና የምህረት ትምህርት የሩዋንዳን ችግር “በሪስቶሬቲቭ ፍትህ” ለመፍታት ከፍተኛ አስተዋፅኦ ሳያደርግ አልቀረም። በአጠቃላይ የሩዋንዳ ችግር ውስብስብና አስቸጋሪ በመሆኑ ሁለቱም የፍትህ አሰጣጥ ዘዴዎች ተግባር ላይ የዋሉ ይመስላሉ። ምን እንማር? ከላይ ለአብነት በየአገሩ የተፈጸሙ በደሎች በምን ዓይነት እርቀሰላም ተከናወኑ? ብለን ያነሳነው ችግሩ እንደየአገሩ ይፈታል የሚለውን ብሂል ለማመላከት ነው። ይሁን እንጂ ሁሉም አገር ችግሩን ለመፍታት ባደረገው ጥረት ልክ ነው የእርቀ ሰላሙ ስኬታማነት የተመዘነው። ወደ አገራችን ኢትዮጵያ ስንመለስ እርቀ ሰላም ለማድረግ አዋጁ ፀድቋል፤ አስፈላጊው ዝግጅት እና ቁልፍ ስራው ደግሞ ገና አልተነካም። በመሆኑም ከሌሎች አገራት ልንወስድ የሚገባን እና ከራሳችን ተጨባጭ ሁኔታ አኳያ እንዴት ማከናወን ይገባናል የሚለውን ለመዳሰስ እንሞክር። በአገራችን የብሄራዊ እርቅ ይዘት ለማየት መጀመሪያ ስለአለፈው ታሪካዊ ግድፈቶች ማንሳት ተገቢ ነው። ከፍ ሲል እንደጠቆምነው በአውስትራሊያ ውስጥ ለነበረው ግፍ ኃላፊነት የሚወስድና እውቅና የሚሰጥ አካል ተገኝቷል። በመሆኑም በአገራችን ላለፉት በደሎች እውቅና ለመስጠትም ሆነ ለጥፋቱ ኃላፊነት ለመውሰድ የሚችል አካል መፍጠር ግድ ይላል። በአገራችን ግን አስከአሁን ዝግ ሆኖ የቆየ ነው። ይህ በእርግጥም ከአገራቱ ልንወስደው የሚገባ ቁልፍ ተሞክሮ ነው። ያለፉ ታሪካዊ ችግሮችን አጥንተን መፍትሄ ለመስጠት የታሪክ ተዓማኒነት ችግር በስፋት ተስተውሏል። በተለይ በፈጠራ የሚጻፉ ታሪኮች ያለፈውን እውነተኛ ታሪካችንን በሚገባ አይተን ብሄራዊ እርቅ ለማድረግ እንቅፋት እንዳይሆኑ መጠንቀቅና ትምህርት መውሰድ ይገባናል። በዚህ ረገድ የኢትዮጵያ ምሁራን በኢትዮጵያ ውስጥ ብሄራዊ እርቅ ማለት ምን ማለት እንደሆነና ሁላችንን የሚያስታርቅ እውነታን በጥናት ማቅረብ ይጠበቅባቸዋል። እዚህ ላይ «ዋሽቶ ማስታረቅ» አይሰራም። የኢትዮጵያ ብሄራዊ እርቅ ዋናው መሰረት እርስ በርስ መረዳዳት ነው። ያለፈውን ህመማችንን በመደማመጥ ነው ልንፈታው የምንችለው። ችግራችንን ስንገልጥ «የለም ያንተ ቁስል ትንሽ ነው፤የኔ ነው ትልቁና አንተ ስለ ብሶትህ አታንሳ» አይባልም። ቢሆን ቢሆን ራስን ከውጭ ወደ ውስጥ፤ ከውስጥ ወደ ውጭ የማየት ልብ ቢኖረን

እሱ ነው ያለፈውንና አሁን ድረስ የቀጠለውን ችግራችንን የሚፈታው። ኢትዮጵያዊያን አዳዲስ በሚወለዱ ታሪኮች ሳንደነብር ከስሜት በላይ ሆነን እርስ በርስ በመረዳዳትና አለ ለተባለው ችግር እውቅና በመስጠት ነገሩን ማርገብ ይጠበቅብናል። ቡድኖች እንደ ቡድን ሁሉም ተበድለዋልና ብሄራዊ እርቁ ሁሉንም ሊክስ የሚችልና ግንኙነታችንን የሚያዳብር መሆን አለበት። ያለፈውን ችግራችንን ለመፍታት ችግሩ ከግንኙነትና ከስሜት ሃያልነት ጋር የተያያዘ በመሆኑ በረጋና በሰከነ መንፈስ ዜጎች ያለፈውን ችግራቸውን በጋራ እውቅና ሊሰጡ ይገባል። ሲንከባለል ለመጣው ችግር የመካካሻ ዘዴ ተጠቅመው ፈውስን ማውረድ አማራጭ የሌለው ጉዳይ ነው። ከዚህ ቀጥሎ የሚመጣው ትልቁ ጉዳይ ደግሞ አዲሲቷን ኢትዮጵያ እንደገና ለማነጽ እንዴት አብረን እንስራ? እንዴት የጋራ ራዕያችንን እንሰንቅ? የሚለው ነው። ይህ ጉዳይ ቀላልም ከባድም ነው። ቀላል የሚሆነው በአብዛኛው ፖለቲከኛና ሊሂቅ ዘንድ ቅንነቱ ካለ ቀላል ይሆናል፤ ጠማምነቱ ከነገሰ ደግሞ ፈተና ነው። ኢትዮጵያ ሪስቶሬቲቭ ጀስቲስ ላይ እንድታተኩር የሚያደርጋት ለዘላቂ ሰላም፣ልማትና አንድነት የሚረዳት ስለሆነ ብቻ ሳይሆን ከዘጠና በመቶ በላይ የሚሆነው ህዝቧ በእምነት ጥላ ስር በመሆኑ እርቀ ሰላም ለማድረግ ምቹ ሁኔታ አለ። ይህ የፍትህ አሰጣጥ ዘዴ በኢትዮጵያውያን ዘንድ የተባረከና የሚበረታታ ነው። ለአብነት የኦሮሞ ስርዓትን ብናይ ለሪስቶሬቲቭ ጀስቲስ ትልቅ ቦታ አለው። ይቅር ማለትን፣ በዳዩን ከመቅጣት ይልቅ ተበዳዩን መካስን ያበረታታል። አማራው አካባቢ ያለውን የሽምግልና ስርዓት ስናይ በአብዛኛው ሪስቶሬቲቭ ጀስቲስ የሚበረታታበት ሁኔታ ሰፊ ነው።

በደቡብ፣ በምስራቅ በተለይም በሶማሌ ክልል ይህ የፍትህ ስርዓት ከፍተኛ ተጽእኖ አለው። በቅራኔ እየከረረ ያለው ፓለቲካዊ ውጥረታችንን ማርገብ የምንችለው የቅራኔው መንስኤዎች ላይ በማተኮር እንዲሁም ተግባራዊና አስታራቂ መፍትሄ በመወጠን ነው። ይሄንን ለማድረግ የሌሎች አገሮችን ተሞከሮ በአርአያነት በመጠቀም የኢትዮጵያን ፖለቲካዊ ቅራኔና የችግሮቹን ምንጮች ማድረቅ እንችላለን፤ ይገባልም። ይሄን ለመተግበር የኔልሰን ማንዴላ መንግስት የወሰደውን ቀመር/ፎርሙላ መጠቀሙ አማራጭ የሌለው ሆኖ እናገኘዋለን። ማንዴላ የደቡብ አፍሪካ ነጮች መንግስት በጥቁሮችና በሌሎች ዘሮች ላይ ያደረገውን ግፍና እልቂት በጥበብና አርቆ አስተዋይነት አርግቦታል። ምንም እንኳን ኢትዮጵያና ደቡብ አፍሪካ በእጅጉ የተለያዬ ፓለቲካዊ ሁኔታዎች ላይ ያሉ ቢሆንም ኔልሰን ማንዴላ የተጠቀሙትን ቀመር ብንወስድ የኢትዮጵያን ፖለቲካዊ ውጥረት ለማርገብ ፍቱን መድሃኒት መሆኑ በተግባር ተፈትኗል። ማጠቃለያ የማንዴላ መንግስት የውጥረት ማርገብ ስራውን የጀመረው እውነታን በማፈላለግ ስራ ነው። ቀጥሎም በተሰበሰበው መረጃ ላይ እውቅና የመስጠት ስራ ተካሄደ። በመጨረሻም እውነታ ማፈላለጉና እውቅና የመስጠቱ ስራ ወደ ፍትህ አመራ። አገራችን ኢትዮጵያም የተፈፀሙ በደሎችንና ግፎችን በሀቅ/እውነታውን በጥናት ማቅረብ ይገባል። ይህን ተከትሎም ጥናቱ የበደሉን ፈፃሚዎች እያመላከተ እውቅና እንዲሰጠው በማድረግ ለእርቀሰላም ማብቃት ይጠበቃል።

በአገሪቱ ለውጦች ሲመጡ ብሄራዊ እርቅ ሳይደረግ አሸናፊው ተሸናፊውን እየረገመ «የተሻልኩ ነኝ» እያለ ስለመጣን ብሄራዊ ችግሮቻችን እየባሱ መጥተዋል። አሁን ግን በየትኛውም ሁኔታ ቢሆን ኢትዮጵያ በዚህ የእርቅ ሀሳብ ውስጥ ማለፍ አለባት። ይሄ የግድ ነው። ብሄራዊ እርቁን የሚመራውና የእርቅ ሀሳቦችን የሚያመጣውን ኮሚሽን አገር ወዳድ የሆኑ የፖለቲካ ፓርቲዎችና ሲቪክ ማህበራት እንዲሁም ሚዲያዎችና ኮሚዩኒቲዎች ከፊታቸው ያለውን ልዩነት በማቆየት መላ የሚፈጥሩ ሊሆኑ ይገባል። ይህን ለማሳካት መንግስት ለእርቀሰላሙ የሚያስፈልጉ ሁኔታዎችን ማመቻቸትና አብሮ መሳተፉ ታሪክ ይዘክረዋል። በእርቀ ሰላሙ ተዋንያን ሊሆኑ የሚገባቸው ሁሉም የኢትዮጵያ ባለድርሻ አካላት ናቸው፤ የተለያዩ ፓርቲዎች፣ የሃይማኖት ተቋማት፣ ሲቪክ ማህበራት፣ባህላዊ ቡድኖች እንዲሁም ብሄር ብሄረሰቦችና መላው ዜጋ ሊሆኑ ግድ ይላል። በዚህም ዓለምአቀፍ ታዛቢ አስቀምጠን እርቀሰላም ማውረድ አለብን። እነዚህ ሁኔታዎች ከተሟሉ የተሳካ እርቀሰላም አድርገን የኢትዮጵያን ዳግም ምስረታ ቀን በየዓመቱ እናከብራለን የሚል እምነት አለ።

ዘመን ጥር 2011 ዓ.ም

ሀብታሙ ስጦታው