የኢትዮጵያ የምርጫ ሕግ መሰረታዊ ድንጋጌዎች

የኢትዮጵያ የምርጫ ሕግ ሦስት የተለያዩ ሕጎችን ማለትም የምርጫ ሕግ፣ የፖለቲካ ፓርቲዎች ምዝገባ ሕግና የፖለቲካ ፓርቲዎች የምርጫ ሥነ-ምግባር ሕግን በአንድ ላይ አጣምሮ የያዘ በመሆኑና ይዘቱም በጣም ሰፊ ከመሆኑ የተነሳ በዚች አጭር ጽሑፍ ሙሉውን መዳሰስ የሚቻል አይደለም። በመሆኑም ውድ አንባቢያን በዛሬው ዝግጅታችን የኢትዮጵያ የምርጫ ሕግ ዋና ዋና ድንጋጌዎችን ብቻ እንደሚከተለው ይዘንላችሁ ቀርበናል።

1.ምርጫ ምንድን ነው?

ምርጫ ማለት ምን ማለት ነው የሚለውን ፅንሰ ሀሳብ ስናይ ብላክስ ሎው የተባለ የሕግ መዝገበ ቃላት የሚከተለውን ትርጓሜ ሰጥቶታል። “ከበርካታ መብቶች ወይም መፍትሔዎች መካከል አንዱን የመምረጥና ሌላውን የመተው ሂደት ወይም አንድን ግለሰብ የፖለቲካ ስልጣን እንዲይዝ የሚደረግ የመምረጥ ሂደት ነው” ይላል። የአገራችን ሕግ ደግሞ በአዋጅ ቁጥር 1162/11 አንቀጽ 2(5) ላይ “በፌዴራልና በክልል ሕገ መንግሥታት እንዲሁም አግባብ ባላቸው ሕጎች መሰረት የሚካሄድ የጠቅላላ፣ የአካባቢ፣ የማሟያ ወይም የድጋሚ ምርጫ” መሆኑን ደንግጎ እናገኘዋለን።

ከዚህም በመነሳት በአገራችን ነባራዊ ሁኔታ ምርጫ ማለት ዜጎች ተወካዮቻቸውን፣ የሕግ አስፈፃሚውንና የሕግ ተርጓሚውን አካል በቀጥታም ይሁን በተዘዋዋሪ መንገድ የሚቆጣጠርላቸውን እንዲሁም የሚተዳደሩበትን ሕግ የሚያወጣላቸውን ከሶስቱ የመንግሥት አካላት አንዱ የሆነውን የሕግ አውጪ አካል የሚመርጡበት የዴሞክራሲ ሥርዓት መገለጫ መሆኑን መገንዘብ ይቻላል።

የአገራችን የመንግስት አወቃቀር ሥርዓት ፓርላሜንታዊ በመሆኑ (የኢፌዴሪ ሕገ-መንግሥት አን. 45) እንደሌሎቹ በፕሬዚዳንታዊ የመንግስት ሥርዓት እንደሚተዳደሩ አገራት (ለምሳሌ እንደአሜሪካ) መሪዎቻችንን በቀጥታ አንመርጥም። ሕዝቡ ተወካዮቹን ወይም የምክር ቤት አባላቱን ከመረጠ በኋላ በሕዝቡ ድምፅ መሰረት መንግሥት የሚመሰረተው አሸናፊው የፖለቲካ ድርጅት በፌደራል ደረጃ ጠቅላይ ሚኒስትሩን በክልሎች ደረጃ ደግሞ የክልሉን ርእሰ መስተዳድር ይመርጣል። የአስፈፃሚ አካሉንም ቢሆን በጠቅላይ ሚኒስቴሩና በክልል ርእሳነ መስተዳድሮች አቅራቢነት በሕዝብ ተወካዮች ሹመታቸው ይፀድቃል እንጂ ሕዝቡ በቀጥታ የሚመርጥበት ሥርዓት የለም።

2.የምርጫ ሥርዓት፣ መርሆዎችና ዓይነቶች

በዓለማችን ላይ በዋናነት የሚታወቁት የምርጫ ሥርዓቶች የአብላጫ ድምፅ ውክልና የምርጫ ሥርዓትና የተመጣጣኝ ድምፅ ውክልና የምርጫ ሥርዓቶች ናቸው። የአብላጫ ድምፅ ውክልና የምርጫ ሥርዓት በሁለት ይከፈላል። የአብላጫ ድምፅ ውክልና (Simple Major­ity or First Past the Post) የቀደመ ሁሉንም ጠራርጎ የሚወስድበት የምርጫ ሥርዓትና ፍፁም አብላጫ ድምፅ ውክልና (Absolute Majority) ለማሸነፍ ከመራጩ ውስጥ ከግማሽ በላይ ድምፅ ማግኘት የሚያስፈልግበት የምርጫ ሥርዓት ነው። የተመጣጣኝ ድምፅ ውክልና የምርጫ ሥርዓት የሚባለው ሥልጣን ወይም የምክር ቤት መቀመጫ በመቶኛ መያዝ የሚያስችል የምርጫ ሥርዓት ነው። ከዚህ አንፃር ሲታይ አገራችን የምትከተለው የምርጫ ሥርዓት አብላጫ ድምፅ ውክልና የምርጫ ሥርዓት መሆኑን በሕገ-መንግሥቱ አንቀጽ 54 (2) እና በኢትዮጵያ የምርጫ፣ የፖለቲካ ፓርቲዎች ምዝገባና የምርጫ ሥነ ምግባር አዋጅ ቁጥር 1162/2011 አን. 4(1) ሥር ተደንግጓል።

እንዲሁም መሰረታዊ የሆኑ የምርጫ መርሆዎች መረጋገጥና መከበር ለአንድ ምርጫ ስኬታማነት እጅግ አስፈላጊ ከሆኑት መለኪያዎች ቀዳሚዎቹ ናቸው። በአገራችን የሚከናወን ምርጫ እነዚህን መርሆዎች ማሟላት ያለበት መሆኑን በሕገ-መንግሥቱ አን. 54 (1) እና በምርጫ ሕጉ አንቀጽ 5 ላይ ማንኛውም ምርጫ ሁሉን አቀፍ፣ ቀጥተኛ፣ በምስጢር ድምፅ አሰጣጥ መራጩ ፈቃዱን በነፃነት የሚገልፅበት እና ያለምንም ልዩነት በሚደረግ ሕዝባዊ ተሳትፎ ላይ የተመሰረተ እንዲሁም በየአምስት ዓመቱ የሚደረግ ይሆናል በሚል ተደንግጓል።

የምርጫ ዓይነቶቹን በተመለከተ በሕግ እውቅና የተሰጣቸው የምርጫ ዓይነቶች የሚከተሉት ናቸው። አንደኛው ጠቅላላ ምርጫ ሲሆን፤ ይህም በየአምስት ዓመቱ የሚካሄድ የሕዝብ ተወካዮችና የክልል ምክር ቤቶች ምርጫ ነው። ይህ የምርጫ በመሰረታዊነት በመላ አገሪቱ በተመሳሳይ ጊዜ ይካሄዳል። ነገር ግን በልዩ ሁኔታ በሕዝብ ተወካዮች ም/ቤት ውሳኔ በተለያየ ጊዜ ሊካሄድም ይችላል። በዚህ የምርጫ ዓይነት የፌደራል የሕ/ተ/ም/ቤት ከአንድ የምርጫ ክልል አንድ ተወካይ ብቻ የሚመረጥ ሲሆን የክልል ም/ቤቶች አባላት ደግሞ እንደየክልሎቹ የም/ቤት አባላት ብዛት ከአንድ በላይም ሊመረጥ ይችላል። አንድ ክልል ለፌዴሬሽን ም/ቤት የሚልካቸው አባላት በቀጥታ በሕዝቡ እንዲመረጡለት ከፈለገም ምርጫው አንድ ላይ ይካሄድለታል።

ሁለተኛው የምርጫ አይነት የአካባቢ ምርጫ ሲሆን፤ ይህ የምርጫ ዓይነት በየደረጃው የሚካሄድ የብሔረሰብ ዞን፣ የዞን፣ የወረዳ፣ የከተማ፣ የክ/ከተማ እና የቀበሌ ም/ቤቶች አባላት ምርጫ ነው። ሶስተኛው የማሟያ ምርጫ ሲሆን፤ ከስሙ መረዳት እንደሚቻለው በየደረጃው ያሉ ም/ቤቶች በተለያየ ምክንያት የተጓደሉባቸውን አባላት እንዲሟሉላቸው ለምርጫ ቦርድ ጥያቄ ሲያቀርቡ፣ የም/ቤት አባል የይውረድልን ጥያቄ ሲቀርብ ተጣርቶ ተቀባይነት ሲያገኝ የጎደሉትን አባላት ለማሟላት የሚካሄድ ምርጫ ነው።

አራተኛው ደግሞ የድጋሚ ምርጫ ሲሆን፤ የምርጫ ቦርድ በተሰጠው ስልጣን መሰረት የምርጫ ውጤት እንዲሰረዝና ድጋሚ ምርጫ እንዲካሄድ ሲወሰን ወይም የፌ/ጠ/ፍርድ ቤት የምርጫ መደገም ውጤት የሚያስከትል ውሳኔ ሲወስን እንዲሁም ተወዳዳሪዎች እኩል ድምፅ ሲያገኙ አሸናፊውን ለመለየት ድጋሚ ምርጫ የሚከናወንበት የምርጫ ዓይነት ነው። አምስተኛው ሕዝበ ውሳኔ ሲሆን በሕግ መሰረት አግባብ ባለው አካል ሲወሰን የሕዝብን ፍላጎት ለመለካት ወይም ለመወሰን የሚደረግ የምርጫ ዓይነት ነው።

3. ስለመራጮችና ዕጩዎች ምዝገባ

የመራጮች እና የዕጩ ተወዳዳሪዎች ምዝገባ ሂደት የምርጫ አፈፃፀም ዋነኛ ተግባራት ናቸው። መምረጥና መመረጥ የሁሉም ዜጋ ዴሞክራሲያዊ መብቶች ቢሆኑም መሟላት ያለባቸው ቅድመ ሁኔታዎች ደግሞ አሉ። አንድ ሰው በመራጭነት ለመመዝገብ የሚከተሉትን መስፈርቶች ማሟላት ይጠበቅበታል። ዜግነቱ ኢትዮጵያዊ መሆን ይገባዋል፣ ዕድሜው 18 እና ከዚያ በላይ መሆን አለበት፣ በምርጫ ክልሉ ቢያንስ 6 ወር የኖረ መሆን ይገባዋል። ቢሆንም የአእምሮ ሕመም ያለባቸው ሰዎች እንዲሁም የመምረጥ መብታቸው በሕግ የታገደባቸው ሰዎች ከላይ የተዘረዘሩትን መስፈርቶች ቢያሟሉም እንኳን በመራጭነት መመዝገብ አይችሉም (አን.18)። አንድ መራጭ በአንድ ምርጫ ጣቢያ ከአንድ ጊዜ በላይ ወይም በሌላ ምርጫ ጣቢያ በድጋሚ መመዝገብ አይችልም (አን. 24)። የመራጮች ምዝገባ እንደተጠናቀቀም የመራጮች መዝገብ በምርጫ ጣቢያው ቅጥር ግቢ ውስጥ ለ10 ቀናት ይፋ ወጥቶ ሕዝብ በግልፅ እንዲያየው መደረግ አለበት።

በተመሳሳይ መልኩ ለዕጩነት የሚያበቁ መመዘኛዎችም የሚከተሉት ናቸው። ኢትዮጵያዊ ዜጋ የሆነ፣ ዕድሜው 21 ወይም ከዚያ በላይ የሆነ፣ በምርጫ ክልሉ ለ1 ዓመት በቋሚነት የኖረ ወይም የትውልድ ቦታው በዕጩነት ሊቀርብበት በፈለገበት የምርጫ ክልል ውስጥ የሆነ፣ የመምረጥ ወይም የመመረጥ መብቱ ያልታገደ፣ የአእምሮ ሕመምተኛ ያልሆነ፣ የምርጫ ሥነ-ምግባር ደንብን ተቀብሎ የፈረመ መሆን ይገባዋል።

ከዳኞች፣ ዐቃብያነ ሕግ፣ ወታደሮች፣ ፖሊሶች፣ የፀጥታ ኃይሎች፣ የደህንነት ሰራተኞችና የምርጫ ቦርድ ሰራተኞች ውጪ ያሉ የመንግሥት ሰራተኞች በግል ወይም የፖለቲካ ፓርቲ አባል በመሆን ለምርጫ መወዳደር የሚችሉ ሲሆን በምርጫ ቅስቀሳ እና ምርጫው በሚከናወንበት ጊዜ ማንኛውንም የመሥሪያ ቤቱን ንብረት ሳይገለገሉ ያለደመወዝ ፈቃድ ይሰጣቸዋል (አን. 33) ።

ምንጭ:- የኢፌዴሪ ጠቅላይ ዓቃቤ ህግአዲስ ዘመን መጋቢት 3/2013