ነገረ የኢትዮጵያ ሰነደ ሙዓለ ንዋይ ገበያ (Ethiopian Stock Exchange Market

(ክፍል አንድ)

በዓለማችን የመጀመሪያው የሰነድ ሙዓለ ንዋይ ገበያ በኔዘርላንድስ አምስተርዳም በ16ኛው መክዘ እንደተመሠረተ የታሪክ ድርሳናት ያትታሉ። የአምስተርዳም ሙዓለ ንዋይ ገበያ ወይም “Amsterdam Stock Exchange”ይሰኝ ነበር ። የተቋቋመበት ግንባር ቀደም አላማም በዓለማችን ለሽርክና ገበያ በመቅረብ የመጀመሪያ እንደሆነ የሚነገርለትን የደች ኢስት ኢንዲያ ኩባንያን ሽርክና በሙዓለ ንዋይ ገበያ ለማሻሻጥ ሲሆን፤ ከእሱ በኋላ ግን ዘግይተውም ቢሆን በርካቶች መመስረት ጀመሩ። የለንደን ሙዓለ ንዋይ ገበያ በ1801 ዓም ፣ የኒውዮርኩ በ1817 ዓ.ም ፣ የቶክዮው ደግሞ በ1878 ዓ.ም ተመሠረተ ።

በ20ኛው መክዘ መገባደጃ አካባቢ በይነ መረብ ወደስራ በመግባቱ የሙዓለ ንዋይ ገበያ አሸሻጥን ወደ አዲስ ምዕራፍ አሸጋገረው ። ዛሬ የሙዓለ ንዋይ ገበያው ሙሉ በሙሉ የሚንቀሳቀሰው እጅግ ዘመናዊና ልዩ አቅም ባላቸው ኮምፒውተሮች ሻጭና ገዥ በቀጥታ/online/በበይነ መረብ በመገናኘት ነው። የሙዓለ ንዋይ ገበያው ለዓመታት በዓለም ኢኮኖሚ ላይ የማይተካ ሚና ተጫውቷል። በመጫወት ላይም ይገኛል።

ካፒታልን በማሳደግ፣ ባለሀብቶች ግለሰቦችና ተቋማት አንቨስት በማድረግ ንግድ እንዲስፋፋና እንዲያድግ አድርጓል። ይሁንና በኢኮኖሚያዊ፣ ፖለቲካዊና ማህበራዊ ክስተቶች የተነሳ ገበያው ሊዋዥቅና በፍጥነት ሊወጣና ሊወርድ ይችላል። በዚህ መሀል ኢንቨስተሮች በአንድ ሌሊት የሀብት ማማ ላይ ሊቆናጠጡ ወይም ከስረው ያጡ የነጡ ድሀ ሊሆኑ ይችላሉ። በ1930ዎቹ መጨረሻ በተከሰተው የአሜሪካ ታላቁ የኢኮኖሚ ቀውስ፣ በ2007/8 የፋይናንስ ቀውሶችና በቢትኮይን የተነሳ ኢንቨስተሮች በሙዓለ ንዋይ ገበያ የነበራቸውን ሽርክና በአንድ ጀምበር አጥተዋል።

ወደ አኅጉራችን አፍሪካ ስንመጣ የሙዓለ ንዋይ ገበያ የተጀመረው በ20ኛው መክዘ አጋማሽ እንደሆነ ቢነገርም ቀደም ብሎም ውጥኖች ነበሩ። ሆኖም ስርጭታቸው እድገታቸውና ልማታቸው በተወሰኑ አገራት ላይ ብቻ የተንጠለጠለ ነበር ። በአፍሪካ የመጀመሪያው የሙዓለ ንዋይ ገበያ በ1883 ዓ.ም በግብጽ ካይሮ ቢጠነሰስም የመጀመሪያውን ግብይት ያስተናገደው ግን ከ40 ዓመታት በኋላ በ1920ዎቹ ነው ። የደቡብ አፍሪካው የጆሀንስበርግ የሙዓለ ንዋይ ገበያ ሁለተኛው ሲሆን በ1920 ዓ.ም ፣ የኬኔያው የናይሮቢ የሙዓለ ንዋይ ገበያ ደግሞ በ1954 ዓ.ም ፣ በ1956 ዓ.ም በኢትዮጵያ የመጀመሪያው የስቶክ ኤክስቼንጅ ማርኬት የአዲስ አበባ የአክሲዮን ንግድ ማኅበር በሚል ተቋቁሞ እንደነበር ድርሳናት ያወሳሉ። የናይጀሪያው ደግሞ በ1960 ዓ.ም ጀመረ።

የአፍሪካ አገራት በ1960ዎቹና 70ዎቹ ከቅኝ ግዛት ነጻ እንደወጡ የየራሳቸውን የሙዓለ ንዋይ ገበያ ቢያቋቁሙም በፖለቲካዊ አለመረጋጋት ፣ በኢኮኖሚያዊ ቀውስና በኢንቨስተሮች እጥረት የተነሳ የተፈለገውን ያህል ውጤታማ ሳይሆኑ ከመንገድ ቀርተዋል። ከቅርብ ዓመታት ወዲህ በአፍሪካ እየተመዘገበ ባለው የኢኮኖሚ ዕድገትና በኢንቨስተሮች ፍላጎት የተነሳ የሙዓለ ንዋይ ገበያው መነቃቃት ጀምሯል። ዛሬ ላይ ግን ከፍ ብለው የተጠቀሱትን ቀደምቶች ጨምሮ በቅርብ ወደ ስራ ይገባል ተብሎ የሚጠበቀውን የኢትዮጵያ ወይም የአዲስ አበባ የሙዓለ ንዋይ ገበያን አካተው 26 ይሆናሉ።

ሆኖም ዛሬም የተንቀሳቃሽ ገንዘብ እጥረት፣ የኢንቨስተሮች ተሳትፎ መቀዛቀዝና የቁጥጥርና ክትትል ማነስ ከፊቱ የተደቀኑበት ፈተናዎች ናቸው። ይሁንና ዘርፉ በትክክለኛ ፖሊሲ ከታገዘና ከተደገፈ እድገት ማስመዝገቡን ከመቀጠል ባሻገር ለአኅጉሩ ኢኮኖሚ የማይተካ አስተዋጾ ይኖረዋል። አሁን ላይ የጆሀንስበርግ የሙዓለ ንዋይ ገበያ /Johannesburg Stock Exchange (JSE)፣ የናይጀሪያ ሙዓለ ንዋይ ገበያ/Nigerian Stock Exchange (NSE)፣ የግብጽ ሙዓለ ንዋይ ገበያ/Egyptian Exchange (EGX)/፣ የሞሮኮው ሙዓለ ንዋይ ገበያ/Casablanca Stock Exchange (CSE)/፣ የኬንያ ሙዓለ ንዋይ ገበያ/Nairobi Securities Exchange (NSE)፣ የጋና ፣ የቱኒዝ ፣ የቦትስዋና ፣ የዚምባቡዌ ስራ ላይ ናቸው ።

“የኢትዮጵያ ሰነደ ሙዓለ ንዋይ ገበያ ወይም የኢትዮጵያ ሴኪዩሪቲስ ኤክስቼንጅ’ (ESX) የተሰኘውን የአክሲዮን ገበያ በኢትዮጵያ ለማስጀመር የሚያስችል የመግባቢያ ስምምነት በኢትዮጵያን ኢንቨስትመንት ሆልዲንግስ ፣ በገንዘብ ሚኒስቴር እና በኤፍኤስዲ አፍሪካ መካከል ከተፈረመ ወዲህ ዝግጅቱ ተጠናክሮ ቀጥሏል ። የፌርፋክስ አፍሪካ ዓለም አቀፍ ሊቀ መንበርና የኢትዮጵያን ምጣኔ ሀብታዊ ጉዳዮችንም በቅርበት በመከታተል የሚታወቁት አቶ ዘመዴነህ ንጋቱ ለቢቢሲ ሲናገሩ የስቶክ ማርኬት “የድርሻ ገበያ”የሚል አቻ የአማርኛ ትርጉም ልንሰጠው እንችላለን ይላሉ። በነገራችን ላይ ጽንሰ ሀሳቡ ወጥ የሆነ የአማርኛ መጠሪያ ሊኖረው ይገባል። አሁን እየተስተዋለ ያለው እንግሊዘኛውንና አማርኛውን እያቀያየሩ መጠቀም ነው።

ኩባንያዎች የባለቤትነት ድርሻ ለገበያ ያቀርባሉ። ሰዎችም ይህን ድርሻ ከገዙ በኋላ ኩባንያው ትርፋማ በሆነ መጠን ያላቸውን ድርሻ መልሰው በመሸጥ ወይም ከትርፍ ክፍፍል ትርፋማ የሚያደርግ አሠራር ነው። አቶ ዘመዴነህ ኢትዮጵያ የስቶክ ገበያ ለማቋቋም በዝግጅት ላይ ብትሆንም የስቶክ ገበያ ጽንሰ ሐሳብ ለአገሪቱ ገበያ አዲስ አይደለም ይላሉ። በመንግሥት እና በግሉ ዘርፍ ጥምረት የሚቋቋመው የስቶክ ገበያ በዋናነት የሚከተሉትን ጥቅሞች ለኢትዮጵያ ይዞ እንደሚመጣ ይገልጻሉ።

1ኛ . የካፒታል ገበያ ፦

በርካታ የአገር ውስጥ ባንክ እና ኢንሹራንሶች ሲመሠረቱ እና ከምሥረታቸውም በኋላ የአክሲዮን ድርሻዎችን ሲሸጡ መቆየታቸውን በማስታወስ፤ የስቶክ ገበያን ከዚህ የተለየ የሚያደርገው፤ ይፋዊ በሆነ መልኩ ተደራጅቶ ቁጥጥር እየተገደረገበት በግልጽ መገበያየት ማስቻሉ ነው ይላሉ። የኢትዮጵያን ሰነደ ሙዓለ ንዋይ ገበያ ወይም የኢትዮጵያ ሴኪዩሪቲስ ኤክስቼንጅ (ኢኤስኤክስ) እውን ሲሆን ፤ ባንኮች እና ኢንሹራንሶች ሲቋቋሙም ሆነ ማስፋፋት ሲፈልጉ አክሲዮኖቻቸውን ለመሸጥ ይከተሉት የነበረውን ረዥም መንገድ እንደሚያሳጥርላቸው ያስረዳሉ።

እነዚህ ኩባንያዎች ሲቋቋሙ ስቶክ ኤክስቼንጅ ስላልነበረ በጣም ረዥም ሂደት በማለፍ ለእያንዳንዱ ሰው እየዞሩ ነው ሼር የሚሸጡት። ይህ ረዥም ጊዜ እና ገንዘብ ይወስዳል። አዋጭም አይደለም ። ይላሉ ዘመዴነህ ። የኢትዮጵያን ሴኪዩሪቲስ ኤክስቼንጅ መመሥረት አንዱ ጥቅም አዲስ ለሚመሠረቱም ሆነ ለነባር ኩባንያዎች የካፒታል ገበያን መፍጠሩ ነው ።

ካፒታል ማሰባሰብ ለሚፈልጉም ስቶክ ገበያ መልካም አማራጭ እንደሆነ አቶ ዘመዴነህ ያብራራሉ ። ጥሩ የቢዝነስ ሐሳብ ኖሯቸው የካፒታል እጥረት ላለባቸው ሰዎች የሚኖረው ጠቀሜታም ከፍ ያለ ነው ። ዛሬ ላይ ከባንክ ብድር ማግኘትም ነገር ሆነ ለዘመድ ወይም ለጓደኛ ሼር የመሸጥ ሂደት ቀላል አይደለም ። ስቶክ ማርኬት አዲስ ለሆኑም ይሁን መስፋፋት ለሚፈልጉ ኩባንያዎች የካፒታል ገበያን ይፈጥራል ።

2ኛ . ፍትሐዊ የሀብት ክፍፍል ፦

የስቶክ ገበያ ፣ ፍትሐዊ እና ተመጣጣኝ በሆነ ሁኔታ ሀብት ማከፋፈል የሚችል ሥርዓት እንደሆነ አቶ ዘመዴነህ ይገልጻሉ ። በአሁኑ ጊዜ ግዙፍ መንግሥታዊ ኩባንያዎች ወደ ግሉ ዘርፍ እየተሸጋገሩ እንደሆነ በማስታወስ ፣ እነዚህ ከመንግሥት ወደ ግሉ የሚዘዋወሩት ግዙፍ ኩባንያዎችን ሲገዙ የቆዩት ጥቂት ግለሰቦች እና ኮርፖሬሽኖች መሆኑን ይጠቅሳሉ ። ኢኤስኤክስ ሲመጣ ግን መንግሥት የሕዝብን ሀብት ፍትሐዊ በሆነ መንገድ ማከፋፈል ይችላል።”ስቶክ ማርኬት ላይ አንድ ሼር በአምስትም ፣ በአሥርም ዶላር ሲሸጥ ሁሉም የየአቅሙን በመግዛት ኢትዮጵያ ያካበተችውን ሀብት ማከፋፈል ይቻላል” ሲሉ አቶ ዘመዴነህ ያብራራሉ። እነዚህ ወደ ግሉ ዘርፍ የሚዘዋወሩ ኩባንያዎች ወደ ስቶክ ገበያው ሲገቡ ፣ ሁሉም የአቅሙን ያህል ባለቤት እንደሚሆንና ይህም የሀብት ክፍፍልን እንደሚያመጣ ያክላሉ።

3ኛ . ቁጠባ እና የኢንቨስትመንት አማራጭን ማስፋት ፦

የኢትዮጵያን ሴኪዩሪቲስ ኤክስቼንጅ እውን ሲሆን የቁጠባ ባህልን ከፍ እንደሚያደርግ አቶ ዘመዴነህ ይናገራሉ። ሰዎች በአሁኑ ጊዜ ኪሳራ አያስከትልም ብለው በሚያስቡት ዘርፍ ላይ ብቻ መዋዕለ ንዋያቸውን እያፈሰሱ ይገኛሉ። ገንዘብ ያላቸው ሰዎች የቤት ልማት ላይ ብቻ ትኩረት ሲያደርጉ ይታያል። የማኑፋክቸሪንግ ዘርፉ ደግሞ ተጎድቷል። ይህም ኢንቨስት የሚደረግባቸው ዘርፎችን ውስን በማድረግ የቁጠባ አለመመጣጠን ይፈጥራል። ስቶክ ማርኬቱ ግን ውጤታማ በሆነ መንገድ ካፒታል በሁሉም ዘርፎች ላይ ማሰራጨት ያስችላል።

4ኛ . ግልጽነት ፦

ሌላኛው መልካም አጋጣሚ የድርሻ ገበያዎችን በቀላሉ፣ ግልጸኝነት በሰፈነበት መልኩ መግዛት እና መሸጥ ማስቻሉ ነው። ምን ያህል ሼር በምን ያህል ዋጋ ለገበያ እንደቀረበ ግልጽ ነው። ሰዎች ስልካቸው ላይ በሚጭኑት መተግበሪያ በቀላሉ የገበያ ድርሻዎችን መግዛት እና የገዙትንም መሸጥ ይችላሉ ይላሉ አቶ ዘመዴነህ። የባንክ ባለ አክሲዮኖች ዓመት ጠብቀው ትርፍ ከመከፋፈል ውጪ በቀላሉ ያላቸውን አክሲዮን መሸጥ አይችሉም ። ኢኤስኤክስ እውን ሲሆን ግን በቀላሉ አክሲዮን የመሸጥ ዕድል ይፈጥራል።

ቢቢሲ ለአቶ ዘመዴነህ የኢትዮጵያን ስቶክ ገበያ የትኞቹ ኩባንያዎች ሊቀላቀሉ ይችላሉ የሚል ጥያቄ ያነሳላቸዋል ? ከበርካታ አሥርት ዓመታት በፊት የተቋቋመው የኬንያው ናይሮቢ ሴኪዩሪቲስ ኤክስቼንጅ ወደ 60 ገደማ የአገር ውስጥ እና የውጭ ኩባንያዎችን ይዟል። የኢትዮጵያው ሴኪዩሪቲስ ኤክስቼንጅ በሁለት ዓመታት ውስጥ ከ50 ያላነሱ ኩባንያዎችን በውስጡ ይይዛል የሚል ተስፋ አለኝ ሲሉ ይመልሳሉ።

የስቶክ ገበያውን ሊቀላቀሉ የሚችሉ ኩባንያዎችን ስናስብ በብሔራዊ ባንክ ጠንካራ ቁጥጥር የሚደርግባቸውን 18 ባንኮች እና ከ18 የማያንሱ የኢንሹራንስ ኩባንያዎች መዘንጋት የለብንም ይላሉ። ሁሉም የስቶክ ገበያውን ላይቀላቀሉ ይችላሉ። . . . ቁጥሩን 30 ብለን እንያዘው። 20ው ከየት ይመጣል? ኢትዮጵያ ውስጥ በርካታ ባለቤትነታቸው በቤተሰብ ደረጃ የሆነ ግዙፍ ኩባንያዎች ስቶክ ማርኬት ላይ ለመግባት ዝግጁ የሆኑ ይኖራሉ። ከዚህ በተጨማሪ ደግሞ ዓለም አቀፍ የሆኑ የውጭ ኩባንያዎች አሉ። ኮካ ኮላ፣ ሃይኒከን፣ ዩኒሊቨር እና ቶታልን ማንሳት ይቻላል።

እንዲያውም ይላሉ አቶ ዘመዴነህ ከ40 አስከ 70 የሚሆኑ ኩባንያዎች የስቶክ ኤክስቼንጅ ገበያውን ሊቀላቀሉ ይችላሉ። ይህ ማለት ግን ሁሉም ኩባንያዎች በአንድ ቀን ይገባሉ ማለት አይደለም። ቁጥራቸው በጊዜ ሂደት የሚጨምር ይሆናል።

የእንግሊዙ ዜና ማሰራጫ ቢቢሲ ጥያቄውን ቀጥሏል። በስቶክ ገበያ ትርፍ እና ኪሳራ እንዴት ያጋጥማል? ይህንን ጥያቄ ከመመለሳችን በፊት ስቶክ ገበያ ምንድን ነው? እንዴትስ መሸጥ እና መለወጥ ይቻላል? የሚለውን እንመልከት። ስቶክ ገበያን በቀላል ቋንቋ ለመረዳት የምጣኔ ሀብት ባለሙያዎች አዘወትረው የሚጠቀሙትን ቀላል ምሳሌ እንውሰድ። ‘ሀ’፣ ‘ለ’ እና ‘ሐ’ የሚባሉ ሦስት ምናባዊ የሞባይል ስልክ አምራች ኩባንያዎችን አሉ አንበል። አንተ 6 ዶላር አውጥተህ ከእያንዳንዱ ኩባንያ የሁለት ዶላር የገበያ ድርሻ ትገዛለህ እንበል ይሉታል ጋዜጠኛውን።

‘ሀ’ ለገበያ ያቀረበው ሞባይል ስልክ ባትሪው እየፈነዳ ሰዎችን ለጉዳት እየዳረገ መሆኑን የሚያመለክት ሪፖርት መውጣት ይጀምራል። የ’ለ’ ኩባንያ የሆነው ምርት ደግሞ ባትሪው በፍጥነት እያለቀ ከተጠቃሚዎች ቅሬታ ይደርሰዋል። የ’ሐ’ ምርት የሆነው ሞባይል ስልክ ግን በአግባቡ ይሠራል። ይህ በገበያ ላይ ያጋጠመው ክስተት በሦስቱ ኩባንያዎች ስቶክ ገበያ ዋጋ ላይ ለውጥ ያመጣል። የአንድ ኩባንያ ምርት ጥራት ሲወርድ የዚያ ኩባንያ ፈላጊዎች ይቀንሳሉ።

በተቀራኒው አንድ ኩባንያ ትርፋማ የሚያደርገውን ውሳኔ ወስኖ ትርፍ ሲያጋብስ፣ የትርፉ ተቋዳሽ መሆን የሚሹ ሰዎች ቁጥር ከፍ ይላል። በዚህ መሠረት ባትሪው እየፈነዳ ሰዎችን ለአደጋ እያጋለጠ ያለው የሞባይል ኩባንያ ድርሻ በከፍተኛ መጠን ሊወርድ ይችላል። በሁለት ዶላር የገዙትን ድርሻ መልሰው መሸጥ ብትፈልግ ከግማሸ ባነሰ ዋጋ እንኳን የሚገዛህ ላታገኝ ትችላለህ። ይህ ሞባይል አምራች ኩባንያ ሲከስር አንተም የኩባንያው ባለድርሻ ስለሆንህ ኪሳራ ያጋጥምሀል።

ስለዚህ በኩባንያ ‘ሀ’ ላይ ያደረግኸው ኢንቨስትመንት ኪሳራ ያስከትልብሀል። የ ‘ሐ’ ምርት የሆነው ስልክ ግን በገበያ ተፈላጊነቱ ሲጨምር የኩባንያው ዋጋም ከፍ ይላል። ምናልባት በሁለት ዶላር የገዛኸው የኩባንያ ድርሻ ፣ አሁን ላይ በ4 ዶላር ሸጠህ ትርፍ ልታገኝ ትችላለህ ሲሉ ያስረዱታል። በቀጣዩና በመጨረሻ መጣጥፌ ፈጣሪ ቢፈቅድ ስለ የኢትዮጵያ ስቶክ ኤክስቼንጅ ታሪክና ይዞት ስለሚመጣ ጥቅም፤ በአግባቡ ካልተመራ ደግሞ ሊያስከትለው ስለሚችል አደጋ እከትባለሁ።

ሻሎም ለኢትዮጵያ ሀገራችን !

አሜን።

 በቁምላቸው አበበ ይማም (ሞሼ ዳያን)

fenote1971@gmail.com

አዲስ ዘመን ግንቦት 13/2015