ደን + መና= ደመና

ያለነው የካቲት በወጣበት፣ በልግ በባተበት እና መጋቢት በተጋመሰበት ወቅት ነው። የካቲት መክተት መሰብሰብ ማለት ነው። ገበሬው አዝመራውን ወቅቶ ጎተራ ውስጥ የሚከትበት፣ ገለባውን ሰብስቦ የሚከምርበት ወር ነው። ሞፈርና ቀንበሩን ወልውሎ ማረሻውን ስሎ፤ ለበልግ አዝመራ መሰናዶም የሚጀምርበት። ለዚህ ነው የካቲት የመከር (በጋ) መካተቻ የበልግ መባቻ የሚባለው። በየካቲት ዜጋው ሁሉ ልዩነቱን ትቶ ለሀገሩ ከቶ፣ ዘምቶ በዓድዋ ድል አድርጎ ታሪካዊ ገድል የፈጸመበትም ነው። ጣልያን ሀገሪቱን ስትወር ‹‹ምታ ነጋሪት ክተት ሠራዊት›› ሲባል ሁሉም ለሀገሩ፣ ለድንበሩ፣ ለክብሩ በአንድነት ተዋደቀ፤ በቅኝ ለሚገዙ ሀገሮች ምሳሌ ሆነ።

ወደ መጋቢት ስንመጣ ገበሬው የመግቦት ወር ይላታል። በሬውና ገበሬው ከእርሻው የተወሰነ እረፍት ወስደው የሚመገቡባት ጊዜ ስለሆነች ነው የመግቦት ወር የሚሉት። የበልግ ወይም የጸደይ ወቅት የመጀመሪያ ወር ናት። ቀንና ሌሊቱ እኩል ሰዓት የሚሆንበትም ጊዜ ነው። መጋቢት የበልግ መግቢያ የበጋ ማብቂያ ናት። እናም በበጋ ፀሐይ ደርቃ የነበረች መሬት በጸደይ ዝናብ የምትረሰርስበት፣ የመስኖ እርሻ አትክልቶች በብዛት የሚታዩበት፣ የከብትና ጭድ መዋደድ የሚፀናበት፣ በጸደይ ዝናብ የሚበቅሉ እህሎች የሚዘሩበት ነው። ለበልግ አብቃይ አካባቢዎች የፍሬ የልምላሜ ወቅት ነው። በቆሎ ተዘርቶ ለምርት የሚደርስበትም ነው። በዕውቀቱ ስዩም በሚያዝያ በብዛት በመዲናዋ የሚታየውን በቆሎ ሲገልጸው፤ በየመንገዱ በብዛት በከሰል በቆሎ ስለሚጠበስ መዲናዋ በአንዴ ከመዲናነት ወደ ማድቤትነት ትቀየራለች ብሎ ነበር። ይህም የበቆሎ ጋጋታ የመጋቢት ውጤት መሆኑ ነው።

የከሳቴ ብርሃን የአማርኛ መዝገበ ቃላት ደን፡- ብዙ ደንን፣ ጥቅጥቅ ያለ ጫካ ዛፍ የበዛበት ዱር በሚል ይፈታዋል። ደን ለአካባቢ ጥበቃ ሁነኛ አስተዋጽኦ ያለው ነው። ሞቃታማ ቦታዎች ደን ሲተከልባቸው መልከዓ ምድሮች ለሰው ልጆች ምቹ ይሆናሉ። ዛፎች በበዙበት ንጹህ አየር ይገኛሉ። ንጹህ ውሃም ይመነጫል። በተለይ ዕድሜ ጠገብ ዛፎች ከሥራቸው ውሃ በመሳብ ምንጭ ያመነጫሉ፡ የዱር እንስሶችና ወፎች መጠለያና ምግብ ያገኛሉ፤ የአፈር መሸርሸርን መከላከል የሚቻለው ዛፎችን በመትከል ነው፤ በአጠቃላይ ስነ ምህዳሩ ተስማሚ የሚሆነው ደን ሲኖር ነው።

መና የሚለውን ቃል ደግሞ እሥራኤል አርባ ዓመት ከሰማይ እየወረደ የተመገቡት ምግብ ነው። በዕብራይስጥ መና፣ በግዕዝ መኑ፣ በአማርኛ ምን እንደሚለው ማለት ነው ይለዋል። በተጨማሪም መና፡- ኅብስተ መና ሲባል በጣም የነጣ የጥሩ ስንዴ ዳቦ ማለት ነው። በምሳሌያዊ ብሂልም ‹‹አንተ ቀውላላ መኖህ ባቄላ›› ሲባል ቀውላላ የሚለውን ትተነው መኖህ ባቄላ ሲል ምግብህ ባቄላ መሆኑ ይታወቃል። በአንፃሩ ‹መና ሆነ› ሲባል ደግሞ ባክኖ፣ መክኖ ከንቱ ሆኖ ቀረ ማለት መሆኑን መዝገበ ቃላቱ ይፈታዋል።

የከብቶች መኖ የሚለውንም ቃል እዚህ ውስጥ ብንከተው የከብቶች ምግብ መሆኑ እሙን ነው። ልዩነቱ ከብቶች ቅጠላ ቅጠል፣ ሣርና ገለባ ሲበሉ፤ የሰው ልጅ ጥራጥሬና፣ ፍራፍሬ ይበላል። ከብቶች ከሰው ልጅ የተረፈውን አልያም ሰው የማይበላውን ሣርና ገለባ ይበላሉ ለዚያ ነው ምግባቸው መኖ የተባለው። ወደ አፋን ኦሮሞ ስንሄድ መኖሪያ ቤት መና ይባላል። መና (ቤት) የምንበላት፣ የምንጠለልበት፤ የእኛንም የእንስሶችንም መኖ የምናከማችበት ነው። በፈረንጆቹም መኒ ብር ማለት ነው። ገንዘብ ደግሞ መኖ (ምግብ) ይገዛል።

ደመና የሚለውን ቃል እንደ ማግ ንድፍ አይነት ኹኖ በሕዋ ተረግርጎ እንደ ጋራም ከፍ በማለት ተስፋፍቶ የሚታይ ክምር ነው ሲል መዝገበ ቃላቱ ያስረዳል። ደመና በጣም ጠቁሮ፣ አደምድሞ ከብዶ ሲመጣ ከባድ ዝናብ ሊሆን ይችላል። በርግጥም ደመና ሲሆን ሰማዩ ሲጠቁር ዝናም ሊመጣ እንደሆነ ሰዎች ያውቃሉ።

በርዕሳችን ደን ሲደመር መና፣ ደመና ነው ያልነው፤ ደን ሲተከል ለሰዎች፣ ለቤትና ለዱር እንስሳት፣ ለአዕዋፋት ለነፍሳት፤ ምግብ መጠለያ ይሆናል። በቀጥታ መና ከሰማይ ባይወርድም ከምድር የተነነው አየር ወደ ሰማይ ወጥቶ በደመና ዝናብ ሆኖ ይወርዳል። ዝናቡ ደግሞ ዕጽዋት አዝዕርት እንዲበቅሉ ሚና አለው። የበቀለው አዝዕርት አትክልትና ዕጽዋት የተወሰኑ ፍጥረታት ይመገቡታል፣ ይጠለሉበታል፣ የሚጠጣ ውሃ ያገኙበታል። ደመናው በተዘዋዋሪ መና ሆኖ ወረደ ማለት ነው። ከደመናው በወረደ ዝናብ ደግሞ ገበሬው በሬውን ጠምዶ፣ መሬቱን አርሶ ዘሩን ይዘራበታል። ስለዚህ መና ወይም ምግብ ያገኝበታል። ‹‹በዝናብ አብቅሎ በፀሐይ አብስሎ ›› የሚመግበውን አምላክ ያመሰግንበታል።

በበልግና በክረምት ደመና የተስፋ ምልክት ነው። ገበሬዎች ደመናውን ከሰማይ ሲያዩ ዝናብ መጣልን ብለው በተስፋ ይሞላሉ። ድርቅ የነበረባቸው እንደ ቦረና የመሳሰሉ አካባቢዎች በያዝነው በዚህ በበልግ ወቅት የዘነበው ዝናብ ለቀጣዩ ጊዜ በድርቅ ለተጎዱት ወገኖችና ለዜጎች ሁሉ ብሩኅ ተስፋን ያቀዳጀ ነው። በመጠጥ ውሃና በሚጋጥ ሣር ተጎድተው ለነበሩ ከብቶች ሕይወታቸው እንዲያገግም ይረዳል። ከብቶቻቸው ውሃውን እየተጎነጩ ሣሩን እየነጩ እንዲፈነጩ ብሎም እንዲያገግሙና እንዲደልቡ የሚረዳ ተስፋ የሚያጭር ነው። ዝናብ ዘነበ ማለት መጪው ጊዜ ብሩኅ ነው እንደ ማለት ነው፡

በዱር የሚኖሩ እንስሳትና አራዊት የሚበሉትን የሚጠጡትን እንደልብ የሚያገኙት ደመና ዝናብ ሆኖ ሲወርድ ነው። በዝናብ የበቀለው ቅጠላ ቅጠልና፣ ሣር፣ እጽዋት፣ እየጋጡ የወንዝ ውሃ እየጠጡ በየዱሩና በየሜዳው ይቦርቃሉ። ሥጋ በል አራዊቶች ደግሞ እንስሳቱን አድነው ስጋቸውን ይበላሉ። እናም ደመና ለሁሉ መና ሆነ ማለት ነው።

እዚህ ላይ ለጽሁፋችን ጋር የሚጣጣም ግጥም ከደራሲ ከበደ ሚካኤል ቀንጭበን ወሰድን። ርዕሱ ጽጌረዳና-ደመና ይሰኛል።

የፀሐዩ ንዳድ ያጠቃት በብዙ

ጠውልጎ የሚታይ የቅጠልዋ ወዙ።

አንዲት ጽጌረዳ ቃልዋን አስተዛዝና፣

እንዲህ ተናገረች ለሰማይ ደመና።

ድርቀት በጣም ጎድቶኝ እየኝ ስንገላታ …

እባክህ ጣልልኝ የዝናብ ጠብታ፣

ቶሎ ከላረስከኝ ጉልበቴ እንዲጥናና

ምንም ተስፋ የለኝ መሞቴ ነውና። . . .

መጽሐፍ ቅዱስም ደመናትም ጠልን ያንጠበጥባሉ ይላል። . . . የንጉሥ ፊት ሲፈካ ሕይወት አለ፤ በጎነቱም ዝናብ እንዳዘለ የበልግ ደመና ነው። ኤፍሬም ሶሪያዊም በውዳሴ ማርያም ‹‹አንቲ ዘበአማን ደመና እንተ አስተርአየኪ ለነ ማየ ዝናም፤ የዝናብ ውኃን ያስገነሽልን እውነተኛ ደመና አንቺ ነሽ›› ይላል። የጠቀስናቸው መጽሐፎች ከሳይንሱም በፊት ደመና ከምድር ወደ ሰማይ ተኖ ዝናብን ተሸክሞ ወደ ምድር እንደሚወርድ ያስረዳሉ። በፈሊጣዊ አነጋገርም ደመናው ገፈፈ ሲባል ደመናው ጠፋ፣ ደመናው ተሾመ ሲባል ደመናው በአየሩ ላይ ተንሳፏል፤ ሊዘንብ ሳይሆን አይቀርም። ደመናው ተጠንስሷል ሲባልም ሊዘንብ ነው ማለት ነው።

ስለደመና ስናወራ በደመና ዝናብ የማዝነብ ቴክኖሎጂ በተለያዩ ሀገሮች ይተገበራል። ባለፈው ዓመትም በዚህ ወቅት ኢትዮጵያ ደመና ማዝነብን ቴክኖሎጂ ተጠቅማ ነበር። ነገሩ ተስፋ ሰጪ ይመስላል። በአረንጓዴው አሻራ የተጀመረውን የደን ሽፋን ማሳደግም ተፈጥሯዊውን ደመና የማበልጸግ አቅማችንን ያጠናክርልናል። በዚህ ደግሞ የበለጠ ደመና በደመና ሆነን ጠግበን ለማደር እንችላለን።

የግሪካዊውን ፈላስፋ ታሊስ እሳቤ ላክልበት። የፍጥረት ሁሉ መሠረት ውሃ ነው ይልና ሲያብራራ (በነገራችን ላይ በአሮሞ ዋቄፈናም የፍጥረት ሁሉ መሠረት ውሃ ነው ይባላል) ውሃ ሲፈላ እየተነነ ወደ ላይ ሄዶ ዳመና ይሆናል። ወደ ውሃ ተለውጦም ይዘንባል፤ ውሃ ሲጠጥር በረዶ ይሆናል፤ በረዶ የበለጠ ሲጠጥር አፈር ይሆናል፤ አፈር የበለጠ ሲጠጥር ድንጋይ ይሆናል፤ የሁሉ መሠረቱ ግን ውሃ ነው ይለናል።

በገጠራማ አካባቢዎች መሬት የደረሰ ደመና ማየት የተለመደ ነው። መሬት የረገጠ ደመና ጭጋግ ይባላል። ጭጋግ የሳሳ ሲሆን የተወሰነ ርቀት ማየት ያስችላል። ጭጋጉ ጥቅጥቅ ብሎ ሲገኝ አጠገቡ ያለውን ሰው በቅጡ የማያሳይበት ጊዜም ይኖራል። በዚህ ጊዜ አውሬዎችም ከጫካቸው የሚወጡበት አጋጣሚ እንዳለ ሰዎች ይናገራሉ። ስለዚህ ሰው መንገዱን ተጠንቅቆ መራመድ አለበት፤ ጭጋጉ ለጨለማ የሚቀርብ በመሆኑ ለመንገዱ ባትሪ መያዝም ሊያሻው ይችላል።

ደመና ሰማዩ ጥቁር ሆኖ ሲሸፍን ዝናቡን ከልሎ ወደ ምድር ሊወርድ እንደሆነ ሰዎች በልምድ ደመናውን አይተው ያውቃሉ። ከላይ እንደጠቀስነው አንዳንድ ጊዜ ጥቅጥቅ ያለ ጉም መሬቱን ሸፍኖ ሰዎች መንገድ ይቸገራሉ። በከተሞች ተሽከርካሪዎችም እንደልብ ለመብረር በቅርብ ርቀት ያለውን ሰው እና ቁስ እንደልብ ለማየት ይቸገራሉ።

ነጭ ደመና ጉም ይባላል። ጉም ለበሰ ሲባል ጥቅጥቅ ያለ ደመና፣ ጭጋግ ጉም አፍኖ ዋለ እንደማለት ነው። ደመናው ከሰማያት አልፎ መሬት በመድረስ ከአቅራቢያችሁ በቅርብ ርቀት ያሉ ረጃጅም ህንፃዎችን ድልድዮችን ጋራዎችን በአቅራቢያችን የሚገኙ ነገሮችን ጭምር የሌሉ እስኪመስል ሲጋርድ ታያላችሁ። በአዲስ አበባ ባለፈው ክረምት ምክንያት በደመና ከእሳትና ድንገተኛ አደጋዎች እንዲሁም ፖሊስ ኅብረተሰቡ ጥንቃቄ እንዲያደርግ አሽከርካሪዎችም ፍጥነታቸውን ቀንሰው እንዲነዱ እግረኞችም በመኪና መንገዶች አካባቢ እንዲጠነቀቁ ሲያሳስቡ ሰምቻለሁ። የኢትዮጵያ አየር መንገድም በደመና ምክንያት የውጭ በረራ የተስተጓጎለባቸው ቀናት ነበሩ።

መቼም ደመና ሲባል ደመና ሁሉ የልማት ደመና ነው፤ መኖ ሆኖ ምግብ ያወርዳል፤ መጋቢ ነው ማለት አይደለም። በደመና እህል እንደሚበቅለው ሁሉ ዝናብ በዝቶ ፍጥረታትን የሚበቀል ደመና ዝናብም አለ። ሰውን እና እጽዋቱን ያርዳል። እጽዋት ደግሞ ይታረዳል እንዴ? እንዳትሉ ለጽሁፍ እንዲመቸን ሰዋስውን ጥሰን ተጠቅመን ነው። እጽዋቱ ባይታረዱም ባይታጨዱም የጥፋት/ የስጋት ደመና ከመጣ ይወድማሉ። ቤት ንብረት ይወድማሉ፣ ሰዎች ይፈናቀላሉ፤ ምግብ ልብስ መጠለያ ያጣሉ። ሲብስም በጥፋት ደመና ሕይወታቸው የሚጠፋም አሉ። የጥፋት ደመና ሲሆን እጽዋቱ፣ አዝእርቱ፣ አታክልቱ፣ እንስሳቱ፣ አራዊቱ፣ ይጎዳሉ። መጠለያቸው የሚወድም በውሃ ጎርፍ ተወስደውም የሚሞቱ አራዊት ይገኛሉ። እንዲህ ዓይነቱን የጥፋት ደመና፣ ደመኛ ደመና ብንለው ማን ይቀየመናል? ዝናቡ በልክ ሲሆን ግን ለእጽዋቱ፣ ለእንስሳቱ፣ ለአራዊቱ፣ ለአዕዋፋቱ እና ለነፍሳቱ የተመቸ ይሆናል። እናም ደመና የበጎ ነገር ምሳሌ ስለሆነ፤ ደንና መናን፣ የጥፋት ደመናን አርቆ፤ የልማት ደመናን ያምጣልን። አሜን!

ኃይለማርያም ወንድሙ

አዲስ ዘመን መጋቢት 16/2015