የፌዴራል ዋና ኦዲተር የመንግሥት ሀብት በአግባቡ ሥራ ላይ እንዲውልና የታለመውን ውጤት እንዲያስገኝ የሚሰራ ተቋም ነው። በተለይም የመንግሥት መስሪያ ቤቶች አፈጻጸማቸው እንዲጎለብት ብሎም ግልፅነትና ተጠያቂነት እንዲጠናከር እንዲሁም መልካም አስተዳደር እንዲሰፍን የበኩሉን አስተዋጽኦ ማበርከት የሚጠበቅበት ነው። ከዚህ ጋር ተያይዞ መስሪያ ቤቱ ስላከናወናቸው ተግባራትና ስላጋጠሙት ተግዳሮቶች ከዋና ኦዲተሯ ወይዘሮ መሰረት ዳምጤ ጋር ያደረግነውን ቃለ ምልልስ እንደሚከተለው አጠናቅረን አቅርበነዋል።
አዲስ ዘመን፡- የኦዲት ክፍተት ያለባቸውን ተቋማት ይፋ በማድረጉ በኩል ተቋሙ ምን ያህል ሰርቷል?
ወይዘሮ መሰረት፡– እንደ ዋና ኦዲተር ስራችንን የምንሰራው በግልጽ ነው። ለምሳሌ ተቋማችን ሪፖርት ሲያቀርብ ችግር አለባቸው የሚላቸውን መስሪያ ቤቶች ስም በመጥራት ነው። በዚህ በኩል ድብብቆሽ የለም። ችግር አለባቸው የሚላቸውን ተቋማት ስም የሚጠራ ተቋም አለ ከተባለ የእኛ ተቋም ነው። የኦዲት ክፍተት ያለባቸው ተቋማትን ስም በግልጽ በሪፖርታችን አካትተን እናቀርባለን። በተለይ ሁሉንም ማካተት ስለማይቻል ጎላ ጎላ ያለ ችግር ያለባቸውን ተቋማት በአግባቡ ስማቸውን ጠቅሰን ሪፖርት እናደርጋለን። ከዚህ ጎን ለጎን ዓመታዊ የኦዲት ሪፖርታችንን በድረ ገጻችን ላይ እናስቀምጣለን። ስራችንን የምንሰራው ግልጽነትን የተላበሰ እንዲሆን በማድረግ ነው።
አዲስ ዘመን፡- በየተቋማቱ የሚታየው ገቢና ወጪ ምን ያህል የፋይናንስ መመሪያን የተከተለ ነው?
ወይዘሮ መሰረት፡- የወጪ ሂሳብ ግኝቶች ሲባል በውስጡ በርከት ያሉ አርስቶች የሚጠቃለሉበት ነው። የተሟላ የወጪ ማስረጃ ሳይቀርብ በወጪ ተመዝግቦ የተገኘ ሒሳብ፣ ደንብና መመሪያን ሳይከተሉ የተፈጸሙ ግዥዎች፣ ቅድሚያ ክፍያ በተሰብሳቢ መመዝገብ ሲገባው በወጪ ተመዝግቦ ሲገኝ፣ በሌላ በኩል ማስረጃ ሳይኖር በወጪ የተመዘገበና ትክክለኛነቱን ለማረጋገጥ ያልተቻለ የወጪ ሂሳብ ሲገኝ እነኚህ ጠቅለል ብለው ሲታዩ የወጪ ሂሳብ ግኝቶች እንላቸዋለን።
እነዚህን የወጪ ሒሳብ ስናይ ከጊዜ ወደጊዜ እየጨመረ እንጂ እየቀነሰ የመሄድ አዝማሚያ አይታይበትም። እንደዋና ኦዲተር ለውጥ አለ የምንለው በሰጠነው ማሻሻያ ሐሳብ ላይ ተቋማት እርምጃ ሲወስዱና በየደረጃው መጠየቅ የሚገባቸው ሲጠየቁ ነው። ይበልጥ ለመረዳት ከ2008 እስከ 2013 ዓ.ም ድረስ ያለውን በንጽጽር ስናየው በ2008 ዓ.ም ያለአግባብ የወጣው ወጪ ከላይ በዘረዘርኳቸው የወጪ አርስቶች ላይ 826 ነጥብ 4 ሚሊዮን ብር ነበር። አሁን ከስድስት ዓመት በኋላ ስናየው 4 ነጥብ 9 ቢሊዮን ብር ደርሷል።
ይህ ሁኔታ ሲታይ ያለአግባብ የሚወጣው ወጪ እየጨመረ እንጂ እየቀነሰ የሄደበት ሁኔታ የለም። የወጪ ግኝት መጨመር የሚያስከትለው ችግር ምንድን ነው? የሚለውን ስናይ የመንግስት በአግባቡ ለታለመለት ዓላማ እንዳይውል የሚያደርግ ሲሆን፣ ይህን ለመፍታት በየጊዜው በኦዲቱ የሚሰጣቸውን የማሻሻያ ሃሳቦች መነሻ በማድረግ እርምጃዎችን ከስር ከስር መውሰድ ያለባቸው ተቋማትን የሚመሩ የበላይ ኃላፊዎች ናቸው። ይህ ወደ አቃቤ ሕግም፣ ወደ ስነ ምግባርና ጸረ ሙስና ኮሚሽንም፣ ወደኦዲትም፣ ወደገንዘብ ሚኒስቴርም ሆነ ወደየትም ሳይሄድ በመጀመሪያ መስሪያ ቤቱን የሚመራው ተቋም የባለፈው የአፈጻጸም የኦዲት ግኝቴ ምን ይመስላል? ብሎ ያንን የኦዲት ግኝት ማስተካከል ነው ያለበት እንጂ መልሶ ያንኑ ችግር መድገም አይኖርበትም። አሁን እያየን ያለነው ከጊዜ ወደጊዜ ከማስተካከል ይልቅ በተለይ እነዚህ የሕግ ጥሰቶች የምንላቸው የግዥ ስርዓቱን ተከትሎ አለመሄድ
ሁኔታ እየጨመረ ይገኛል። በተጨባጭም ሪፖርታችን የሚያሳየው ይህንኑ ነው። ይህ ለወደፊቱም የሚመለከተው የትኛውም አካል ትኩረት ሰጥቶ ሊሰራበት የሚገባው መሆኑን ነው። በመሰረታዊነት በመመሪያዎችና በተዘረጉ በአሰራር ስርዓቶች ዙሪያ ችግር ካለም የችግሩ መንስዔ ተጠንቶ መፍትሄ መሰጠት አለበት ብዬ አስባለሁ። ከምንም በላይ እኔ መፍትሄ ነው ብዬ የማስበው የመጀመሪያው መስሪያ ቤቶቹ በተሰጣቸው የማሻሻያ ሃሳቦች መሰረት ማስተካከያ መውሰድ እንዲሁም በየደረጃው አስተማሪ የሆነ እርምጃ መወሰድ አለበት የሚለውን ነው።
አዲስ ዘመን፡- ወደ አምስት ቢሊዮን ብር የሚጠጋ ገንዘብ ያለአግባብ ወጪ መሆኑ መንስዔው ምን ይሆን?
ወይዘሮ መሰረት፡– በነገራችን ላይ አጠቃላይ 4 ነጥብ 9 ቢሊዮን ብሩ ጠፋ ብለን የምንለው አይደለም። ምክንያቱም ሰነድ መቅረብ እያለበት ሳይወራረድ የቀረ ይኖራል፤ ለምሳሌ በቅድመ ክፍያ ተሰጥቶ ማስረጃ ቀርቦለት መወራረድ ሲገባው ማስረጃ ሳይቀርብ በወጪ የሚመዘገብ አለ። ይህ በቅድመ ክፍያ የሚሰጥ ማስረጃ ሳይቀርብለት በወጪ መመዝገብ የለበትም። ምክንያቱም እንደወጪ የሚመዘገበው እቃው በትክክል ተገዝቶ ሲገባ ወይም አገልግሎቱ ሲሰጥ ነው። ይህን ሳናረጋግጥ ግን በወጪ መያዙ በትክክል ለታለመለት ዓላማ ውሏል ወይ ብለን ለማረጋገጥ እንቸገራለን።
በጥቅሉ የዚህ ችግሩ አንዱ መሰረታዊው ነገር የመንግስት መስሪያ ቤት አሰራርን ባለማወቅና ከብቃት እንዲሁም ክህሎት ማነስ ጉድለት የሚታዩ፣ የተዘረጋውን የመንግስት የአሰራር ስርዓትን ባለመከተል፣ በቸልተኝነት እና በድፍረት እየተፈጸሙ ያሉ የአሰራና የሕግ ጥሰቶች ናቸው።
አዲስ ዘመን፡- ይህ ሁኔታ ታዲያ በአገር ላይ የሚያሳድረው ተጽዕኖ አይኖርም ?
ወይዘሮ መሰረት፡– በአገር ላይ የሚያሳድረው ተጽዕኖ ቀላል የሚባል አይደለም። ምክንያቱም እንደ አገር የምናየው ድምር ውጤቱን እንደመሆኑ ከፍተኛ የሆነ ተጽዕኖ አለው። ምናልባትም ይህ ገንዘብ በትክክለኛው የግዥ ሒደት ቢገዛ ኖሮ ከዚህ ከተጠቀሰው ሊያንስ ይችል ነበር ብለን እናስባለን። ሕግና ስርዓትም የተቀመጠው ለዚህ ነው። ሕግና ስርዓት በተጣሰ ቁጥር መንግስት የሚያጣው ገንዘብ አለ። ምክንያቱም ለሌላ ልማት ሊውል የነበረው ከዚህ ላይ የዋለው ያለአግባብ ነው ማለት ነው።
እንዲሁም ማስረጃ ሳይቀርብላቸው በወጪ የሚያዘውንም ገንዘብ እና ከደንብና መመሪያ ውጪ ያለአግባብ የተከፈሉ ክፍያዎችንም ብንመለከት ገንዘቡ ለታለመለት ዓላማ ስለመዋሉ ለማረጋገጥ የሚያስቸግር በመሆኑ እንደ አገር የሚያሳድረው ተጽዕኖ ከፍተኛ ነው ብዬ አስባለሁ።
አዲስ ዘመን፡- ይህን ተጽዕኖ ለማሸነፍ ምን መደረግ አለበት ይላሉ? ከማን ምንስ ይጠበቃል? የተጠያቂነት ስርዓቱስ በተፈለገው ልክ እየሄደ ነው ተብሎ ይታሰባል?
ወይዘሮ መሰረት፡- በመጀመሪያ ይህን ኃላፊነት መውሰድ አለበት ብዬ የማስበው እያንዳንዱን መስሪያ ቤት የሚመራው ኃላፊ ነው። የኦዲቱ ሪፖርት ከደረሰው በኋላ ሳይሆን መጀመሪያ የሚሰጠውን በጀት የግዥ እቅድን ከማውጣት ይጀምራል። በእቅድም መመራት አለበት። እያንዳንዱ ተግባር በእቅድና በጥናት የተመሰረተ መሆን ይጠበቅበታል።
በእቅድ ከተመራ የዚያን ያህል ክፍተት ላይታይ ይችላል። ከዚህ የተነሳ እያንዳንዱ ተቋም ስራውን በእቅድ መምራት አለበት። እንዲሁም የፋይናንስን ጉዳይ እንዲያው ዝም ብሎ ለፋይናንስ ኃላፊ ብቻ መሰጠት የለበትም፤ የመስሪያ ቤቱ ኃላፊም ከእቅድ ጀምሮ በጋራ በማቀድ ስራው ላይ ተሳትፎ በማድረግ በአግባቡ ተግባራዊ መደረጋቸውን ማረጋገጥ አለበት። ሁለተኛው ደግሞ እቅዱ በአግባቡ ወረቀት ላይ ከሰፈረ በኋላ ወደተግባር ሲቀየር የተቀመጡ የክፍያ ስርዓቶች፣ የፋይናንስ መመሪያዎች እንዲሁም የግዥ መመሪያዎች እና ሌሎች ሕጎችና የአሰራር ስርዓቶችን ተከትሎ ተግባራዊ መደረጋቸውን ማረጋገጥ ይኖርበታል።
ከአቅም በላይ የሆነ ችግር በሚያጋጥምበት ጊዜ በመመሪያዎቹ የተቀመጡ ስልቶችን በደንብ መቃኘት ይኖርባቸዋል። እንደገና ከኦዲት ተደራጊ መስሪያ ቤቶች አቅም በላይ ሲሆን፣ በመመሪያዎቹ ላይ በተጠቀሰው መሰረት ፈቃድ መስጠት የሚችሉ ተቋማትን እያስፈቀዱ ተግባራዊ ማድረግ ይኖርባቸዋል። ይህን ማድረግ የመጀመሪያው የመስሪያ ቤቱ ኃላፊ ስራ ነው፤ ይህን ያላደረገውን ሰራተኛ ደግሞ አስተዳደራዊ እርምጃ በመውሰድ መቅጣት ይጠበቅበታል። ሌላው የአሰራር ስርዓት ባለመዘርጋቱ የተገኙ ግኝቶች ላይ መስሪያ ቤቶች ስርዓት በመዘርጋት ሊተገብሩ ይገባል።
ከዚህ ባለፈ የኦዲት ሪፖርት የደረሳቸው አካላት በተሰጠው የኦዲት አስተያየት መሰረት በተሰጠው ሕግና ስርዓት ያልመራ ኃላፊ ደግሞ የእኛን የኦዲት ማሻሻያ ሐሳብ መሰረት በማድረግ ጉዳዩ የሚመለከታቸው አካላት እንደ ዓቃቤ ሕግ፣ ከበጀት አጠቃቀም ጋር በተያያዘ ደግሞ ገንዘብ ሚኒስቴር ሊሆን ይችላል፣ እነዚህ አካላት እንደየጥፋት ደረጃው እንደየኦዲት ግኝቱ ባህሪ እየተከታተሉ ሕጋዊና አስተዳደራዊ እርምጃ ሊወስዱ ይገባል። ይህ ቢሆን ኖሮ እዚህ ደረጃ አይደርስም ብለን እናስባለን።
በዚህ ዓመት ግን አንድ የሚያበረታታ ነገር ያየሁት ይመለስ ያልነው ጥሬ ገንዘብ እስካሁን ከነበረው በዚህ ዓመት የተለየ መሻሻል እንዳለው ነው። ቀደም ሲል በ2010 ዓ.ም ላይ ይሰብሰብ ያልነው ብር ነበር፤ ከዚያ ውስጥ የተሰበሰበው ወደ አምስት ነጥብ አራት በመቶ ነበር። በ2013 ዓ.ም ግን ለመጀመሪያ ጊዜ 41 ነጥብ 64 በመቶ ተሰብስቧል። ይህ በቂ ነው ባይባልም ለውጦች ግን አሉ። ይህ በገንዘብ ሲሰላ አንድ ቢሊዮን 29 ሚሊዮን ብር መሰብሰብ ተችሏል ማለት ነው። በ2010 ላይ ተመላሽ የተደረገው 12 ሚሊዮን ብር ነበር።
የዚህ ውጤት ነው ብለን ከምናስበው ውስጥ ሶስት ነጥቦችን ማስቀመጥ እፈልጋለሁ። አንዱ ክቡር ጠቅላይ ሚኒስትርም እና ክብርት ፕሬዚዳንቷም በመጀመሪያ ዓመት ፓርላማውን በንግግር በከፈቱበት ወቅት በንግግራቸው ላይ ሌብነትን አጥብቀው እንደሚታገሉ በግልጽ አስቀምጠዋል። ይህ ለፓርላማው የቀረበው ንግግር ያስተላለፈው መልዕክት ቀላል ግምት የሚሰጠው አይደለም። (በነገራችን ላይ ይህ ውጤት የአዲሱ አመራር ውጤት ነው፤ ምክንያቱም ከዛ በፊት የጠፉ ነገሮች ቢሆኑም በዚህ ዓመት የተሰበሰበ ነው)።
ሁለተኛው ገንዘብ ሚኒስቴር እስካሁን እኔ እስከገባሁ ድረስ የማላውቀው ለ39 ተቋማት በተለይ ተቀባይነት የሚያሳጣ አስተያየት የተሰጣቸውን፣ እና ኦዲታቸውን ማየት ያልተቻለ አስተያየት የተሰጣቸውን ተቋማት ለፋይናንስ ኃላፊውና ተቋሙን ለሚመራው ኃላፊ የመጀመሪያ ማስጠንቀቂያ እና የገንዘብ መቀጮን ገንዘብ ሚኒስቴር በደብዳቤ አሳውቋቸዋል። ይህም በራሱ ያመጣው ለውጥ አለ ብለን እናስባለን።
ሶስተኛው ደግሞ የመንግስት ወጪ አስተዳደርና ቁጥጥር ጉዳዮች ቋሚ ኮሚቴ የሚያደርገው ግልጽ የሆነ ህዝባዊ ውይይት የፈጠረው አዎንታዊ ጫና ቀላል አይደለምና የእነዚህ ድምር ውጤት ያመጣው ለውጥ ነው ብዬ አስቀምጣለሁ።
አዲስ ዘመን፡- የጠፋው የተቋሙና የአገር ገንዘብ እንደመሆኑ ተቋሙ ግለሰብ ያጠፋውን ገንዘብ ከካዝናው ተመላሽ ቢያደርግ ለአገር የሚያመጣው ለውጥ ምኑ ላይ ነው?
ወይዘሮ መሰረት፡- እንደርሱ አይደለም፤ ተመላሽ የተደረገው ገንዘብ ከግለሰቦች ኪስ እንጂ ከተቋሙ ካዝና አይደለም። እንዲመልሱ ያልናቸው ገንዘብ ባህሪያቸው የተለያየ ሲሆን፣ ለምሳሌ የደመወዝ ግብር በወቅቱ አለመክፈል፣ የቫት ክፍያ በወቅቱ አለመክፈል፣ ዊዝሁልዲንግ ክፍያ ወይም ቅድመ ግብር ክፍያ እና የመኪና ቦሎ ክፍያና ሌሎችም ናቸው። ነገር ግን እነዚህን ክፍያዎች ባለመክፈሉ ምክንያት የሚያስከትለውን የገንዘብ ቅጣት አንዳንድ ተቋማት ቅጣቱ ኃላፊነታቸውን ካልተወጡት ሰራተኞች ማስከፈል ሲገባቸው ከመንግስት ካዝና ወጪ ሆኖ ይከፈላል። በኦዲት ወቅት በተሰጠው አስተያየት መሰረት ያስመለሱ ተቋማት አሉ።
በሌላ በኩል ደግሞ ትርፍ አበል የወሰደ አለ። ወይ ደግሞ የሆነ ንብረት አጥፍቶ መመለስ ያለበት አለ። የጎደለ ገንዘብ አለና ይመልሱ ያልናቸው ገንዘቦች በጥቅሉ ምክንያታቸው ብዙ ነው። እንደዚህ ያሉትም የተመለሱት ከግለሰብ ኪስ ነው። በሌላ በኩል ደግሞ በኮቪድ ወቅት የማይገባቸውን አበል የወሰዱ አሉ። ይመልሱ ካልናቸው ውስጥ እነዚህ ሁሉ የሚጠቃለሉ ናቸው። የተለያየ ርዕስ ይኑራቸው እንጂ ተመላሽ የተደረገው ገንዘብ ከግለሰብ ኪስ እንጂ ከመንግስት ካዝና አይደለም።
አዲስ ዘመን፡- እነዚህ ያልተገባቸውን ወሰዱ የተባሉ አካላት ገንዘቡን ከማስመለስ ባሻገር የተወሰደባቸው የህግ ተጠያቂነት ይኖር ይሆን? ለወደፊቱ ችግሩ እንዳይፈጠር ምን መደረግ አለበት?
ወይዘሮ መሰረት፡- አንዳንድ ኃላፊዎች ሰራተኞችን ቀጥተናል ሲሉ እሰማለሁ። ነገር ግን ይህንን የምናረጋግጠው በቀጣይ በምናደርገው የክትትል ኦዲት ነው። በቀጣይ ችግሩ እንዳይፈጠር የክትትልና የቁጥጥር ስራው ተጠናክሮ ከቀጠለ ለውጥ ይመጣል ብዬ አስባለሁ።
አዲስ ዘመን፡- ቀደም ሲል እርስዎ እንደጠቀሱት ገንዘቡ ተመላሽ እየሆነ ያለው ከመንግስት ካዝና ሳይሆን ከግለሰቦች ኪስ ነው፤ ነገር ግን እየተባለ ያለው አንድን አካል ተጠያቂ እንዲሆን የሚያደርገው ከፖለቲካ ጋር በተያያዘ በኦዲት ግኝት ተጠያቂ የሚያደርገው ነጥብ ይወጣና እንዲጠየቅ ይደረጋል የሚል ነው፤ እዚህ ላይ ምን አስተያየት አለዎት?
ወይዘሮ መሰረት፡– በዚህ ጉዳይ መረጃ የለኝም፤ እኛ የምንሰራው የሙያ ስራ ነው። እና ይህ የሚባለው ምናልባት በአባባል ደረጃ ሊሆን ይችላል። ነገር ግን በዚህ ዓመት አስተውላችሁ ከሆነ የተሾሙ አብዛኛዎቹ አዲሶች ናቸው። በቀጥታ ባይነገርም የኦዲት ሪፖርት የራሱ የሆነ ሚና አለው ብዬ አስባለሁ። ምንም እንኳን የአስፈጻሚው አካል ባንሆንም ከሁኔታዎች ስንረዳ እነዛ ሰዎች በተለያየ ሁኔታ አልቀጠሉም። ስለዚህ የእኛ ግብዓቶች የራሳቸውን ሚና ተጫውተዋል ብዬ አስባለሁ።
ተቋሙን ማንም ይምራው ማን ችግር ካለበት የምናቀርበው ችግሩ አልተወገደም ብለን ነው። እንደ ኦዲተር ባለፈው ዓመት ክፍተት ነው ብለን ያቀረብነው ጉዳይ ተስተካክሎ ማየት እንፈልጋለን። በጉዳዩም ላይ እርምጃ መወሰድ አለበት ባዮች ነን። እነርሱ ሕግና ስርዓት ባልተከተለ መልኩ የሚወጣው ገንዘብ ከእያንዳንዷ እናት መቀነትና ከእያንዳንዱ ግብር ከፋይ የተሰበሰበ ገንዘብ ነው።
ስለዚህ የእኛ አተያይ ለታለመለት ዓላማ ማዋል በተቀመጠው ሕግና ስርዓት መሰረት ተግባራዊ መደረግ አለበት የሚል ነው። ለፌዴራል ዋና ኦዲተር ኃላፊነት የተሰጠው እያንዳንዱ መስሪያ ቤት የተበጀተለትን በጀት በአግባቡ ለታለመለት ዓላማ ማዋሉን እና በተቀመጡ አዋጆች፣ ደንቦችና መመሪያዎች መሰረት ሕግና ስርዓትን ተከትሎ መተግበሩን አረጋገጦ የምስክርነት ቃል ወይም ሪፖርት ለፓርላማው ማቅረብ ነው።
ይህን በምናደርግበት ጊዜ ለፓርላማ ባቀረብኩት ንግግሬ ላይ ያካተትኳቸውን ችግሮች ግን በጉልህ አሉ፤ ችግሮቹ አልተቀረፉም። እንዲህ ሲባል ግን ሁሉም ባሉበት ቀጥለዋል ማለት አይደለም። የተሻሻሉ መስሪያ ቤቶችም መኖራቸው መዘንጋት የለበትም። ለውጥ ያሳዩ መስሪያ ቤቶችም አሉ። ተቀባይነት የሚያሳጣ አስተያየት ተሰጥቶዋቸው ሥማቸውን በመቀየር ወደ ተሻሻለ የኦዲት አስተያየት የመጡ ተቋማት ያሉ ቢሆንም ምንም ለውጥ ሳያሳዩ ባሉበት የቀጠሉና ከነበሩበት የተሻለ አሰራር የወረዱም አሉ።
በተለይ ዩኒቨርሲቲዎች የተለያዩ የምርምር ሥራን እንዲሁም ጊዜ የማይሰጡ የተማሪ ጉዳዮችን የሚፈጽሙ በመሆኑ ባህሪያቸውን ታሳቢ ያደረገ ጥናት መደረግ አለበት ብዬ አምናለሁ። ይህም ችግሩን በመሰረታዊነት ለመፍታት የእነርሱን የስራ ባህሪ ታሳቢ ያደረገ መመሪያ ሊወጣላቸው ይገባል። ምክንያቱም ከዚህ በፊት ብዙ ግኝቶች ነበሩ፤ እኛ ባገኘነው የኦዲት ግኝት ምክንያት መመሪያ ያልወጣላቸው አስራሮች መመሪያ እየወጣላቸው ነው። ለምሳሌ ከገቢ አሰባሰብ ጋር ተያይዞ ከዚህ በፊት የውስጥ ገቢ አሰባሰብና የአጠቃቀም ስርዓት አልነበረም። አሁን ግን እኛ በሰጠነው የማሻሻያ ሃሳብ መሰረት የውስጥ ገቢ መመሪያ ወጥቶለት በዛ አግባብ እየተሰራ ነው።
ሌላው በዩኒቨርሲቲዎች አካባቢ እንደፈለጉ የሚከፈሉ ተመን የሌላቸው ክፍያዎች ነበሩ። በአሁኑ ወቅት እነርሱ ተመን ወጥቶላቸዋል። እንዲያም ሆኖ ደግሞ ተመን ከወጣላቸው በላይ ክፍያ ይፈጽማሉ። በዚህ የተነሳ ዲሲፕሊኑን ያለማክበር ሁኔታ አለ፤ በሌላ በኩል ደግሞ ውስብስብ የሆኑ ነገሮች ከመኖራቸው የተነሳ በትክክልም ተቸግረው የሚገቡበት ሁኔታ አለ። እኛ ይህ ሲሆን ያለው ነባራዊ ሁኔታ ታይቶ በኦዲታችን ወቅት ከግንዛቤ የምናስገባቸው ነገሮች ይኖራሉ።
ነገር ግን አሁንም አሰራሮች እየተጣሱ ያለበት ሁኔታ ስላለ ችግሩን ሊፈታ በሚችል መልኩ አስተማሪ የሆነ እርምጃ ቢወሰድ ችግሩ በዚህ ደረጃ ላይቀጥል ይችላል የሚል አስተያየት አለኝ። ሌላው የፋይናንሱም ሆነ የግዥ መመሪያው የሚጣሰው ለምንድን ነው የሚለው ጥያቄ የሚመልስ የእነርሱን ባህሪ ታሳቢ ያደረገ ቢጠና ችግሩን በዘለቄታ መፍታት ይቻል ይሆናል የሚል አስተያየት አለኝ። ነገር ግን የተቀመጠው መመሪያ እስካልተቀየረ ድረስ በዛ ሕግ መሰረት መገዛት ግዴታቸው ነው።
አዲስ ዘመን፡- የከፋ የኦዲት ክፍተት አለባቸው የተባሉ ተቋማት ላይ የገንዘብ ሚኒስቴር እርምጃ እንደወሰደባቸው ይታወቃል፤ ከዚህ ጎን ለጎን ደግሞ የህግ ተጠያቂነት ጉዳይ በምን ደረጃ ላይ ይገኛል?
ወይዘሮ መሰረት፡- እንቅስቃሴዎች አሉ፤ የበለጠ ግን የፍትህ ሚኒስቴር በዝርዝር ምን እየሰሩ እንደሆነ ብትጠይቁ የምትፈልጉትን ማብራሪያ ልታገኙ ትችላላችሁ። እኛ ግን የኦዲት ሪፖርቶቹን ለሚመለከታቸው አካላት ለመስጠት ዝግጁ ከመሆናችን በላይ እያንዳንዱ የኦዲት ሪፖርት በድህረ ገፆችን ላይ ያሉ በመሆኑ እርምጃ መውሰድ ለሚችሉ አካላት በቀላሉ ማስረጃዎቹን ማግኘት የሚችሉበት አግባብ አለ።
አዲስ ዘመን፡- በክዋኔ ኦዲት፣ በሒሳብ አያያዝ፣ በአሰራርና በአደረጃጀት ተቋሙ ምን ያህል ተሳክቶለታል? የጸጥታው ሁኔታስ ለስራችሁ እንቅፋት አልሆነም ?
ወይዘሮ መሰረት፡- እኛ በክዋኔ ኦዲት ዙሪያ ከሌሎች አገራት ጋር በምናደርጋቸው ውይይቶችም ከሌሎች የአፍሪካ አገሮች በቁጥር የተሻለ ነው። ባለፉት አምስትና ስድስት ዓመታት በአማካይ በዓመቱ የክዋኔ ክትትል ኦዲትን ጨምሮ እስከ 30 ኦዲቶችን እየሰራን መጥተናል፤ የክዋኔ ኦዲት ከተሰራ የመንግስት ወጪ አስተዳደርና ቁጥጥር ጉዳዮች ቋሚ ኮሚቴ ይፋዊ የህዝብ ውይይት ማድረግ አለበት። ምክንያቱም ተሰርቶ በግልጽ ውይይት የማይደረግበት ከሆነ የሚቀመጠው የመጽሐፍ መደርደሪያ ላይ ብቻ በመሆኑ ክትትል ካልተደረገ ውጤት ሊያመጣ አይችልም።
ስለሆነም መሰራቱ ትርጉም አይኖረውም ማለት ነው። ስለዚህ የምንሰራው የእነርሱንም በዓመት ውስጥ ይፋዊ ስብሰባ የማድረግ እና የመከታተል አቅም ታሳቢ አድርገን ነው። በስትራቴጂክ እቅዳችን እንሰራለን ብለን የያዝነው እስከ 50 የክዋኔ ኦዲቶች ድረስ ነው። እስከ 50 ድረስ ከሰራን አንድ ዓመት ያለው 52 ሳምንት ነው፤ ፓርላማው ግን ሌሎችም ስራዎች ስላሉት የፓርላማውንም ጊዜ ታሳቢ ያደረገ ይፋዊ ስብሰባ ሊደረግባቸው የሚችሉትን ያህል እየሰራን እንገኛለን።
በቀጣይ ከፓርላማው ጋር በመወያየት ይፋዊ ስብሰባ የማድረግ አቅም ካለው እኛ በስትራቴጂክ እቅዳችን እስከ ቀጣይ አምስት ዓመት 50 እናደርሳለን ብለን አስበናል። አሁን 30 ላይ ደርሰናል። በዚህ መልኩ በቁጥር ተሽለን ብንገኝም በጥራት በኩል ግን ገና ብዙ ጥረት የሚጠይቅ ሲሆን፣ ይበልጥ በጥልቀት ልንሰራቸው ያሉ ጉዳዮች መኖራቸው አይካድም። በሽፋን ደረጃ ግን በበቂ ሁኔታ ተሰርቷል።
በሒሳብ አያያዝ ለተባለው ሂሳብ የመያዝና የመመዝገብ የኦዲት ተደራጊው ኃላፊነት በመሆኑ እሱን አንሰራም፤ የምንሰራው የኦዲት ስራ ነው። በዚህም የፌዴራል ተቋሙን መቶ በመቶ እንሰራለን። ይህ ስራ ሽፋናችን ለተከታታይ ስድስት ዓመት መቶ በመቶ አድርሶታል። ዘንድሮም ቢሆን መቶ በመቶ ነው የሚል እምነት አለን። እንዲህ ሲባል ግን የተንጠባጠቡ እና የቀሩ የሉም ማለት አይደለም። ይህ ግን የተፈጠረው በእኛ ችግር ሳይሆን በወቅታዊ የጸጥታ ሁኔታ ነው።
ለምሳሌ ዘንድሮ እንሰራቸዋለን ብለን ካቀድናቸው ከ179 ውስጥ የሰራነው 173ን ነው። አራቱ ማለትም ወልዲያ፣ መቅደላ፣ ደሴ እና ደምቢዶሎ ዩኒቨርሲቲዎች ከጸጥታ ችግር ጋር በተያያዘ ጋር ካለው ስጋት የተነሳ ኦዲተሮችን መላክ ስላልቻልን የታለፉ ናቸው። እዛ የነበረው ገንዘብ በትክክል ለታለመለት ዓላማ ውሏል የሚለውን ማወቅና ማረጋገጥ አልተቻለም። ሌሎቹ ሁለት መስሪያ ቤቶች ደግሞ አሉ። አንደኛው ቢሮው ባለማቅረቡ ነው። እሱን በተመለከተ ደብዳቤ ጽፈናል። ሌላው ደግሞ ሒሳብ በወቅቱ ዘግቶ ባለማቅረቡ ነው።
ቢፒአር እኤአ 2020 ከመሰራቱ በፊት በዓመት እስከ 50 ኦዲት ሲሰራ ነበር። ቢፒአር ከተሰራ በኋላ ግን በተለይ ከ2008 ዓ.ም ጀምሮ ለተከታታይ ዓመታት ሁሉንም የፌዴራል ባለበጀት መስሪያ ቤቶች ሙሉ በሙሉ መሸፈን ተችሏል። በዚህም ውጤታማ ስራ ሲሰራ ቆይቷል።
በአሰራርና በአደረጃጀት ደረጃ ለተነሳው ጥያቄ ተቋም የሚመራው በባለሙያ ነው። በለውጡ ምክንያት እንኳን ሳይዛባ የቀጠለ ተቋም ነው። የተቋም አደረጃጀት ሙያን መሰረት ያደረገ ነው። ተቋሙም ሰራተኞች የሚቀጥረው አዳዲስ የዩኒቨርሲቲ ምሩቃንን ነው።
ኦዲተሮች ከዩኒቨርሲቲ እንደወጡ የአቅም ግንባታ ስራዎችን በመስራት የኦዲተሮችን አቅም በመገንባት ደረጃ በደረጃ እያደጉ አቅማቸው እየተገነባ ወደሚቀጥሉ የእርከን ደረጃ እየተሸጋገረ በዚህ መልኩ የማብቃት ስራ እየተሰራ ልማዳቸው ከጊዜ ወደጊዜ እንዲያድግ በማድረግ የሚሰራ ተቋም እንጂ ከገበያ ላይ ልምድ ያካበቱትን ቀጥሮ የሚያሰራ አይደለም። ይህም ከተቋሙ ልዩ ባህሪ የተነሳ ሲሆን የውጭ ኦዲተር ሙያ ከገበያ ማግኘት ባለመቻሉ ነው። ከዚህም የተነሳ ክህሎታቸው እያደገ ይመጣል።
የዋና ኦዲተር እና የምክትል ዋና ኦዲተር ሹመቶችም ቢሆን የራሱ የሆነ የጊዜ ገደብ የተቀመጠለት ነው፤ የሚለወጠውም በየስድስት ዓመቱ ሲሆን፣ ይህ ደግሞ ለአንዴ ብቻ ይራዘም በሚል በአዋጃችን በግልጽ አስቀምጠነዋል። በመሆኑም ለ12 ዓመት የቀጠለ ነው። የቀድሞው ዋና ኦዲተርም የጡረታ እድሜያቸው ደርሶ የወጡ ሳይሆን ልክ 12 ዓመት ሲሞላቸው መውጣትና ለሌላው ምሳሌ መሆን አለብኝ በሚል ነው። ልክ እንደ ጠቅላይ ፍርድ ቤት ዋና ኦዲተር መስሪያ ቤትም በየትኛውም የመንግስት ሥርዓት ውስጥ የማይናወጥ ተቋም ነው::
አዲስ ዘመን፡- ተቋማችሁ በገለልተኛነት የኦዲት አገልግሎት እያከናወነ ነው ብለው ያምናሉ?
ወይዘሮ መሰረት፡– የዓለም አቀፍ የዋና ኦዲተር መስሪያ ቤቶች ማህበር የኦዲት ተቋማት ነጻና ገለልተኛ ናቸው ማለት የሚቻለው የሊማና የሜክሲኮ ዲክላሬሽን ባስቀመጣቸው መልኩ ሲደራጁ ነው ብሎ ደንግጓል። እነዚህ ደግሞ አብዛኛውን ሊባል በሚችል መልኩ በሕገ መንግስቱና በመቋቋሚያ አዋጁ በግልጽ የተጠቀሱ ናቸው።
ገለልተኛ ከሚያስብሉትም ዋና ዋና ነጥቦች መካከል በሕገ መንግስቱ አንቀጽ 101 የተቋቋመ መሆኑ፣ ተጠሪነቱም ለህዝብ ተወካዮች ምክር ቤት መሆኑና ሪፖርቱንም ለፓርላማ የሚያቀርብ መሆኑ፤ ሌላው የፋይናንስ፣ የራሱ የሰራተኛ አስተዳደር ደንብ ያለውና ሥራን በገለልተኝነት የማከናወን ነጻነት፣ ያለገደብ መረጃን የማግኘት ነጻነት፣ እንደዓለም ስንመዘን ገለልተኛ የሚያስብለን እነዚህ መመዘኛዎች ናቸው። ከእነዚህ መመዘኛዎች በመነሳት ተቋሙ የተደራጀው ነጻና ገለልተኛ ሆኖ ነው። የፋይናንስ ጥያቄያችንን የምናቀርበው ለገንዘብ ሚኒስቴር አይደለም። በጀታችንን የሚያጸድቅልን ፓርላማው ነው።
በሌላ በኩል በየትኛውም ቦታ ሄደን መረጃን ያለገደብ የማግኘት መብት አለን። የኦዲት ሙያ በራሱ ነጻነትን የሚፈልግ ነው። የምንሰጣቸውም አስተያየቶች ነጻና ገለልተኛ የሆኑ ናቸው። ሪፖርታችንንም ያለምንም ተጽዕኖ የምናቀርብ ሲሆን፣ ያመንበትን ከማቅረብ የገደበን የለም። እስካሁንም ይህን አስገቡ ይህን አውጡ የሚል አካል አላጋጠመንም።
አዲስ ዘመን፡- በኦዲት አሰራር የሒሳብ ጉድለት የተገኘባቸውን ተቋማት ከማሳወቅ ባሻገር ምን ስራ ተሰርቷል?
ወይዘሮ መሰረት፡– ይህንን ጥያቄ መልሼ የምጠይቀው ጋዜጠኞችን ነው። የፌዴራል ዋና ኦዲተር ድርሻው ፓርላማው ያጸደቀውን በጀት ሪፖርት ሰርቶ ለፓርላማ ማቅረብ ነው። እኛ ከምንሰጠው ሪፖርት ተነስቶ ደግሞ ከመስሪያ ቤቱ አመራር እስከ ሌሎች ተቆጣጣሪ አካላት ድረስ ያንን ሪፖርት እንደግብዓት ተጠቅሞ መስራት የእነሱ ኃላፊነት ነው። የእኛ ድርሻ ከዚህ ጋር የሚያያዝ ነው።
እንዲያውም ሚዲያዎች በዚህ ዙሪያ ምን ሰራችሁ? ለምሳሌ የኦዲት ጉድለት የታየበትን ተቋም እኛ በግልጽ ስሙን ጠቅሰን ሪፖርት እያደረግን ነው፤ እናንተ ደግሞ የኦዲት ጉድለት የታየበትን ተቋም ምን ሰራህ ብላችሁ መጠየቅ ትችላላችሁ። እናንተም በዚህ ረገድ ያልተገደበ ስልጣን አላችሁ።
አዲስ ዘመን፡- ተቆጣጣሪ አካላት የዋና ኦዲተርን የኦዲት ሪፖርት እንደ ግብዓት በመጠቀም የሰሯቸው ስራዎች ይኖሩ ይሆን?
ወይዘሮ መሰረት፡– የእኛን የኦዲት ሪፖርት መሰረት በማድረግ ብዙዎች የሚጠበቅባቸውን ስራ ይሰራሉ። ለምሳሌ ገንዘብ ሚኒስቴር እርምጃ የወሰደው የእኛን ሪፖርት መነሻ በማድረግ ነው። እንዲሁም ዓቃቤ ህግም ይህንኑ መሰረት ነው ያደረገው። በተጨማሪም የስነ ምግባርና ጸረ ሙስና ኮሚሽን ጥናት የሚያጠናውና የኦዲት ሪፖርት መነሻ ይወስዳል። እርምጃ ሲወሰድ አስተውላችኋል ወይ ላልሽው አዎ! አይተናል። ለምሳሌ እርምጃ ከወሰዱት መካከል ገንዘብ ሚኒስቴር አንዱ ነው። በፍትህ ሚኒስቴርም አካባቢ መሰል ጅማሬዎች አሉ። ለምሳሌ ብሔራዊ የአደጋ ስጋት አመራር ኮሚሽነር የኦዲት ሪፖርት የምርመራው አካል ነው። ሌሎችም በህግ ሒደት ያሉ ስራዎች አሉ።
አዲስ ዘመን፡- ክፍተት ያለባቸው ተቋማት ክፍተታቸውን እንዲያስተካክሉ ብሎ ከማሳወቅ ባሻገር ተጠያቂ እንዲሆኑ ምን ያህል ከሚመለከታቸው ባለድርሻዎች ጋር ሰርታችኋል?
ወይዘሮ መሰረት፡– የመጀመሪያው ባለድርሻ አካል የምንለው ፓርላማውን ነው። ከእነርሱ ቀጥሎ ጋዜጠኞች፣ የፍትህ አካላት፣ ፕላን ኮሚሽን፣ ገንዘብ ሚኒስቴር፣ ስነ ምግባርና ጸረ ሙስና ኮሚሽን እንዲሁም የመንግስት ግዥና ንብረት አስተዳደር ኤጀንሲ ናቸው። በተለይ ከህዝብ ተወካዮች ምክር ቤት ከመንግስት ወጪ አስተዳደርና ቁጥጥር ጉዳዮች ቋሚ ኮሚቴ ጋር በምናደርጋቸው ስብሰባዎች የጠቀስኳቸው ባለድርሻ አካላት በቋሚ ኮሚቴው የቤት ስራ ተሰጥቷቸዋል። በተሰጣቸው ልክ ይፈጽሙታል ብዬ አስባለሁ።
በእርግጥ ከዚህ በፊትም ውይይቶች ተደርገው ለየተቋማቱ ግብረ መልስ ይሰጣል። በዚህ ዓመት ግን ልዩ የሚያደርገው ነገር ምንድን ነው ቢባል ገንዘብ ሚኒስቴርን የሚመለከት ጉዳይ ከሆነ የቤት ስራውን እራሱ እንዲወስድ፣ ዓቃቤ ሕግም፣ ብሔራዊ ፕላን ኮሚሽንም ሆነ ሌሎቹም እንደየኦዲት ግኝቱ ባህሪ የየራሳቸውን የቤት ስራ ወስደው እንዲሰሩ ተደርጓል። የቤት ስራው ስለተሰጠ በቀጣዩ ዓመት የት አደረሳችሁት የሚለው ጥያቄ የሚቀጥል ይሆናል።
ለምሳሌ ባለፈው ወደ 26 ተቋማት ከመንግስት ወጪ አስተዳደርና ቁጥጥር ጉዳዮች ቋሚ ኮሚቴ ጋር ግልጽና ይፋዊ የሆነ የሕዝብ ውይይት ተደርጓል። ከዚህ ውስጥ ለእያንዳንዱ የቤት ስራ ተሰጥቶታል። እንደየጊዜ ገደቡ የሚሰሩት ይሆናል። ይህ ክትትል ደግሞ የቋሚ ኮሚቴው በሚቀጥለው ዓመት የመጀመሪያ ስራ ይሆናል ብዬ አስባለሁ።
አዲስ ዘመን፡- የኦዲት ግኝት ያለባቸውን ተቋማት ይፋ ማድረጉ ጠቀሜታ አለው?
ወይዘሮ መሰረት፡– በጣም ጥቅም አለው። ምክንያቱም ስምን ጠርቶ በአሉታዊ መንገድ እንደመናገር ምን ከባድ ነገር አለ? ለምሳሌ ባለፈው የገንዘብ ሚኒስቴር ባወጣው መረጃ ስማችን ለምን ተጠራ ብለው የተሰማቸው አካላት ነበሩ። እነዚህ አካላት ስላጠፉት ጥፋት ሳይሆን ሲጨነቁ የነበረው ስለስማቸው ነው።ስለስማቸው ተቆርቁረው የመጡ ተቋማት አሉ። ስለዚህ ስም ጠርቶ ጥፋት መሆኑ መነገሩ በእጅጉ ያሳፍራቸዋልና ለቀጣይ እንዳይደግሙት ትልቅ ቅጣት ነው ። ስለዚህ ክፍተት ያለባቸውን ተቋማት ስም መጥራት ትልቅ ቅጣት ነው። ለሌሎች ተቋማትም የሚያስተላልፈው መልዕክት ቀላል አይደለም።
አዲስ ዘመን፡- ስኬታማ የኦዲት ተቋም ለመሆን የሚያስችል አዲስ የተያዘ የአሰራር ስልት አለ?
ወይዘሮ መሰረት፡– አዎ! አለ። አሁን የምንሰራው አዲስ አደረጃጀት አለ። በእርግጥ አደረጃጀታችን ላይ ብዙ መሰረታዊ የሆነ ለውጥ የለም። እየጣርን ያለነው ይበልጥ የኦዲቱን ጥራት ለመጨመርና ይበልጥ ለማዘመን ነው። የሰራተኞቹ ጥቅማጥቅም ከተመለሱ ደግሞ ኦዲተሩም በሙሉ ልብ ስራውን ይሰራልና ለውጥ እናመጣለን። መንግስት ለዚህ ተቋም ትንሽ ሰጥቶ ብዙ የሚያተርፍበት ተቋም ነው ብለን እናስባለን። እኛም በዚያው ልክ ለመስራት የተበጀተው በጀት ለታለመለት ዓላማ እንዲውል ከኦዲት ባሻገር የሌሎችንም ተቋማት አቅም የመገንባት እቅድ ይዘናል። በእርግጥ ብዙ አዲስ ነገር ባይጠበቅበትም የኦዲት ስራ ዓለም አቀፍ መለኪያ ያለው በመሆኑ ያንኑ ተከትሎና አስጠብቆ የሚሄድ ነው።
አዲስ ዘመን፡- ጠቅላይ ሚኒስትሩ ባለፈው ለፓርላማ ሪፖርት ባቀረቡበት ወቅት ኦዲተርን ጨምረው ዳኞች፣ ፖሊሶችንና ዓቃቤያን ህግን ሌቦች ናቸው ብለዋልና እዚህ ላይ እርስዎ ምን ይላሉ?
ወይዘሮ መሰረት፡– እኔም ሰምቼዋለሁ። ተቆጣጣሪ ተቋማት ልክ እንደምናምነው ኃይማኖት እግዚአብሔርንም አላህንም ሳንጠራጠር እንደምንለምነው ሁሉ እነዚህንም ተቆጣጣሪ ተቋማት ሳንጠራጠር መንግስትም ሕዝብም ሳይጠራጠራቸው ሊያምናቸው ይገባል። በዚህ ልክ መሆን አለባቸው ብዬ ነው የማምነው። ምክንያቱም ሰው በደል ሲደርስበት ሕግ አለ ብሎ በሚሄድበት ጊዜ አገልግሎቱን በገንዘብ መግዛት የለበትም። ስለዚህ በእዛ ኃላፊነት ላይ የተቀመጠ ሰው ሕጉ በሚፈቅደው መሰረት ማስተናገድ አለበት።
ወደ ኦዲት ተቋም ስመጣ ዘንድሮ እንደ አገር የተበጀተው በጀት 786 ቢሊዮን ብር ነው። ይህን በጀት ደግሞ ሕግና ስርዓቱን ተከትሎ ተግባራዊ መሆኑን እንዲያረጋግጥ ኃላፊነት የተሰጠው ለፌዴራል ዋና ኦዲተር መስሪያ ቤት ነው። ስለዚህም የተሰጠን ትልቅ ኃላፊነት ነው። መንግስት እኛን ምንም መጠራጠር የለበትም፤ ጠቅላይ ሚኒስትሩ ኦዲተርን አራተኛ ሌባ ነው ብለዋል። ነገር ግን ኦዲተርን አራተኛ ሌባ ነው ይበሉ እንጂ የፌዴራል ዋና ኦዲተር ብለው አልጠቀሱም።
በአገራችን የተለያዩ ኦዲተሮች ስላሉ ባይጠቅሱም ግን በሙያው ከሚጠሩት አንዱና ቀዳሚው መስሪያ ቤት ስለሆነ ይህንን የምመልሰው ባለፈውም ለፓርላማው ሪፖርት ሳቀርብ በግልጽ ተናግሬዋለሁ፤ አብዛኞቹን ኦዲተሮች አሁንም ቢሆን አምናቸዋለሁ። ነገር ግን አንዳንድ ግን አይጠፉም። እሱም ቢሆን ደግሞ የተቀመጠ የአሰራር ስርዓት ስላለ ከተለያየ ቦታ የሚመጡልን መረጃዎችም አሉ፤ እነዛን መረጃዎች ወደማስረጃ ቀይረን አስፈላጊውን እርምጃ እንወስዳለን፤ ከእኛ በላይ ያለውን ደግሞ ለሚመለከተው የሕግ አካል እናቀርባለን።
አዲስ ዘመን፡- ለሰጡን ማብራሪያ ከልብ አመሰግናለሁ።
ወይዘሮ መሰረት፡- እኔም አመሰግናለሁ።
አዲስ ዘመን ሐምሌ 25/2014
