አገራቸውን ያልዘነጉት ታላቁ ሐኪም

1860 ዓ.ም፣ መቅደላ … ከንጉሰ ነገሥት ዳግማዊ አፄ ቴዎድሮስ ጋር ግጭት ውስጥ የገባው የእንግሊዝ መንግሥት፣ ንጉሰ ነገሥቱ እስር ቤት ያስገቧቸውን ዜጎቹን ለማስለቀቅ በጀኔራል ሮበርት ናፒየር የሚመራ ጦር ልኮ መቅደላ ላይ የተደረገው ጦርነት ንጉሰ ነገሥቱ ራሳቸውን እንዲያጠፉና መቅደላና አካባቢውም እንዲዘረፍ ምክንያት ሆነ። በዚህ አሳዛኝ ትዕይንት ፍፃሜ ላይ የእንግሊዝ ወታደሮች አንድ ሕፃን አንድ ቤት ውስጥ ብቻውን ሆኖ አገኙት።

የእንግሊዝ ወታደሮችም ሕፃኑን ባገኙት ጊዜ አዝነው ወደ ጦሩ አለቃ ወስደው አስረከቡት። ያ ሕፃን በኋላ ዘመናዊውን የሕክምና ትምህርት የተማረ የመጀመሪያው ኢትዮጵያዊ ለመሆን የበቃው ሐኪም ወርቅነህ እሸቴ ነበር፡፡ ወርቅነህ እሸቴ የተወለዱት በ1857 ዓ.ም ጎንደር አካባቢ ነው።

ከመቅደላው ትዕይንት በኋላ የእንግሊዝ ወታደሮች ወደ አገራቸው ሲመለሱ የንጉሰ ነገሥቱን ባለቤት እቴጌ ጥሩወርቅ ውቤንና የንጉሰ ነገሥቱን ልጅ ልዑል ዓለማየሁን ጨምሮ ወርቅነህ እሸቴንም ይዘዋቸው ወደ እንግሊዝ ለመሄድ ጉዞ ጀመሩ። ይሁን እንጂ ምፅዋ ወደብ ላይ ሲደርሱ ልዑል ዓለማየሁ ቴዎድሮስና ወርቅነህ እሸቴ ሊለያዩ ግድ ሆነ።

ጀኔራል ናፒየር የንጉሰ ነገሥት ዳግማዊ አፄ ቴዎድሮስን ባለቤትና ልጅ ወደ እንግሊዝ ይዘው እንዲመለሱ ከእንግሊዝ ንግሥት ቪክቶሪያ በደረሳቸው ትዕዛዝ መሠረት እቴጌ ጥሩወርቅንና ልዑል ዓለማየሁን ወደ እንግሊዝ ለመውሰድ እየተጓዙ ሳለ እቴጌዋ ታመው ሕይወታቸው አለፈ።ስለሆነም ወደ እንግሊዝ የሚያቀናው ልዑሉ ብቻ ሆነ።

ልዑሉ ወደ እንግሊዝ ሲያቀና፤ ወርቅነህ ደግሞ ኮሎኔል ቻርለስ ቻምበርሌይን ከተባሉ የጦር መኮንን ጋር በወቅቱ የእንግሊዝ ቅኝ ግዛት ወደነበረችው ወደ ሕንድ ሄዱ፡፡ ሕፃኑ ወርቅነህ ሕንድ ውስጥ ዐራት ዓመታት ያህል እንደቆዩ አሳዳጊያቸው ኮሎኔል ቻርለስ ቻምበርሌይን ኮሎኔል ማርቲን የተባሉ ሌላ የጦር መኮንን ተቀብለዋቸው ከአንድ ትምህርት ቤት ገብተው ትምህርታቸውን እንዲቀጥሉ አደረጉ። ብሩህ አእምሮ የነበራቸው ወርቅነህ፣ የመጀመሪያና ሁለተኛ ደረጃ ትምህርታቸውን ፑንጃብ በምትባለው ከተማ ተከታትለው ሲጨርሱ ለዩኒቨርሲቲ የሚያበቃ ውጤት ስለነበራቸው በፑንጃብ ዩኒቨርሲቲ የሕክምና ትምህርት ለማጥናት ተመዘገቡ።

በዩኒቨርሲቲ ቆይታቸው ጎበዝ ተማሪ እንደነበሩ የሚነገርላቸው ይህ ሰው፣ የውስጥ ደዌና የቀዶ ጥገና ሕክምና ትምህርታቸውን በሚገባ አጠናቀው ከተመረቁ በኋላ እዚያው ሕንድ ውስጥ ሐኪም በመሆን ለሁለት ዓመታት ያህል አገለገሉ። በሕንድ የሁለት ዓመት የቀዶ ጥገና ሕክምና አገልግሎት ከሰጡ በኋላ ከፍተኛ የሕክምና ትምህርት ለመከታተል እ.ኤ.አ በ1889 ዓ.ም ወደ እንግሊዝ አቀኑ።

በዚያም በኤደንብራና በግላስኮው ዩኒቨርሲቲዎች ሕክምና ተምረው በቀዶ ጥገና ሙያ በማዕረግ ተመረቁ። በዩኒቨርሲቲ ቆይታቸው ባስመዘገቡት ከፍተኛ ውጤት ከሐኪሞች ማኅበር ‹‹የበቃ ጥቁር ሐኪም›› የሚል ሽልማት ተበረከተላቸው። ይሁን እንጂ ሐኪም ወርቅነህ የእንግሊዝ ቅኝ ግዛት በሆኑ አገራት ቢያድጉና ቢማሩም፤ የእንግሊዛውያንን ቋንቋ ቢናገሩም እንግሊዛዊ ባለመሆናቸው ለሥራ መግቢያ የሚሰጠው ፈተና እርሳቸውን ስለማይመለከት ፈተናውን እንዳይወስዱ ተከለከሉ፡ በሰሙት ነገር ግራ ቢጋቡም ዝምታን ባለመምረጥ ለንደን ለሚገኙ ወዳጆቻቸው፣ ለእንግሊዝ ባለስልጣናትና ለንግሥት ቪክቶሪያ ጭምር አቤቱታቸውን አቀረቡ። ግን ማንም ሊረዳቸው አልቻለም።ሌሎች መንገዶችን ቢሞክሩም አልተሳካላቸውም።

በዚህ መሰናክል ምክንያት እንግሊዝ ውስጥ በሙያቸው መሥራት ባለመቻላቸው ወደ ሕንድ መመለስ ተገደዱ። ሕንድ ውስጥ ለመሥራት ያቀረቡት ጥያቄ ‹‹በሕክምና ዘርፍ የተሰማሩት እንግሊዛውያን በመሆናቸው እንግሊዛውያን ያልሆኑ ሰዎች በዘርፉ መሰማራት አይችሉም›› ተብለው ጥያቄያቸው ተቀባይነት ባለማግኘቱ በሕንድ ቅኝ ግዛት ስር ትተዳደር ወደነበረችው ወደ በርማ (ምያንማር) መሄድ እንደሚችሉ ተነገራቸው። በርማ እንደደረሱም በርካታ ባለሙያዎች በሽታን ሸሽተው በርማን መልቀቃቸውን ሰሙ። ሥራው ለሕይወታቸው አስጊ ቢሆንም መመለስን አልመረጡም ነበር።ለጥቂት ቀናት ያህል አብረው እንደሠሩም ተጨማሪ ኃላፊነት ተሰጣቸው።

ኃላፊነቱም የማዘጋጃ ቤት ምክትል ፕሬዚዳንትነት ነበር። ገና በወጣትነታቸው መሰል ኃላፊነትን ማግኘታቸው ቢያስደስታቸውም በዘርፉ ልምድ ስለሌላቸው ፈራ ተባ እያሉ መስራት ቀጠሉ። በበርማ ቆይታቸውም በተለያዩ የአገሪቱ ክፍሎች እየተንቀሳቀሱ አገልግለዋል። ሐኪም ወርቅነህ በርማ ውስጥ በሕክምና ሥራ ላይ ሳሉ ኢጣሊያ ኢትዮጵያን የቅኝ ግዛቷ ለማድረግ አልማ የተነሳው የዓድዋ ጦርነት ተከሰተ።

ሐኪም ወርቅነህም ስለጉዳዩ ሲሰሙ ‹‹አገሬን መርዳት አለብኝ›› ብለው የሕክምና እቃዎችን ይዘው ወደ ኢትዮጵያ ለመምጣት ያደረጉት ጥረት ሳይሳካላቸው ቢቀርም ስለአገራቸው ማሰባቸውን አላቆሙም ነበር። ከበርማ የመጡ እንግዶች ‹‹ … ገና በወጣትነቱ ኃላፊነት የተሸከመና ገና በአፍላነቱ በሕክምና ሙያ የታወቀ የአገርዎ ሰው እኛ ዘንድ አለ …›› ብለው ለንጉሰ ነገሥት ዳግማዊ አፄ ምኒልክ ነገሯቸው። ንጉሰ ነገሥቱም ተደስተው ወጣቱ የሕክምና ባለሙያ በቶሎ ወደ ኢትዮጵያ እንዲመጣ ሀሪንግተን ለተባሉት እንግሊዛዊ ነገሯቸው።

ሀሪንግተንም የንጉሰ ነገሥቱን መልዕክት ለሐኪም ወርቅነህ አስተላለፉ፤ እንግሊዝ ተገናኝተው ለመመለስም ጉዞውን አመቻቹ። ሐኪም ወርቅነህ በሕፃንነታቸው የተለዩአቸውን አገራቸውንና ወገናቸውን ለማየት ከረጅምና አድካሚ ጉዞ በኋላ በታኅሣሥ ወር መጨረሻ 1892 ዓ.ም አዲስ አበባ፣ ዳግማዊ ምኒልክ ቤተ-መንግሥት ደረሱ።ስማቸውን ሲያስተዋውቁም አሳዳጊዎቻቸው ባወጡላቸው ስም ‹‹ቻርለስ ማርቲን›› ብለው ነበር። ወደ አገራቸው ከተመለሱ በኋላም በሕይወት ካሉት ዘመዶቻቸው ጋር ተዋወቁ።

አገራቸውንና ወገናቸውን ለማገልገል ሁለት ነገሮችን ፈለጉ። አንደኛው የሕክምና አገልግሎት የሚሰጡበት ስፍራ ሲሆን ሁለተኛው ደግሞ አስተርጓሚ ነበር። ሁለቱንም አገኙ። አዲስ አበባ መሐል ከተማ ላይ ድንኳን ጣሉ፤ ከአስተርጓሚያቸውም ጋር ተዋወቁ። ታመው በየቤቱ ይሰቃዩ የነበሩና ሕክምና አጥተው የሚንከራተቱ ሁሉ ወደ ሐኪም ወርቅነህ ዘንድ እየቀረቡ ነፃ የሕክምና አገልግሎት አገኙ። ወደ ሐኪሙ ዘንድ ከመጡት ታማሚዎች መካከል ብዙዎቹ ፈውስ በማግኘታቸውና በማገገማቸው የሐኪም ወርቅነህ ልፋት ፍሬ ማፍራት ጀመረ። ሐኪም ወርቅነህ በ1860 ዓ.ም የተለዩአቸውን የቅርብ ቤተሰቦቻቸውን ያገኙትም አዲስ አበባ መጥተው በሕክምና ሥራ ተሰማርተው እያገለገሉ ባሉበት ወቅት ላይ ነበር። ከዕለታት አንድ ቀን ሐኪም ወርቅነህ በሕክምና ሥራቸው ላይ ሳሉ ወደ ድንኳኑ ከሚገቡትና ከሚወጡት ሰዎች መካከል አንዲት በእድሜ የገፉ ሴት ሐኪም ወርቅነህን በጥርጣሬ እየተመላለሱ ይመለከቷቸዋል።

ሐኪም ወርቅነህም አስተርጓሚያቸውን ጠርተው ስለሴትዮዋ ጠየቋቸው። ሴትዮዋም ሲጠየቁ ‹‹ … የጠፋውን የልጅ ልጄን መስሎኝ ነው።እርግጠኛ ለመሆን እጅና እግሩን ማየት አለብኝ …›› አሉ። ሐኪም ወርቅነህም የሰውነታቸውን ክፍል ለማሳየት ፈቃደኛ ሆኑ። ‹‹ሰውነቴን ገልጬ ከማሳየቴ በፊት ምን ምልክት እንዳለ ንገሩኝ …›› አሉ። ሴትዮዋም የልጃቸው ልጅ በሦስት ዓመቱ ከመቅደላ መወሰዱንና ከኢትዮጵያ ውጭ መቆየቱን እንደሚያውቁ፣ ሐኪም ወርቅነህም ወደ ውጭ የሄዱት በዚያው ዘመን እንደሆነ መስማታቸውና በልጃቸው ልጅ የግራ ክንድ በፊት በኩል ረጅም ጠባሳ እና በቀኝ ቅልጥሙ ላይ ደግሞ የሽታ ምልክት እንዳለው ተናገሩ። ሐኪም ወርቅነህም እጅና እግራቸውን ሲያሳዩ ሴትዮዋ እንደተናገሩት ምልክቶቹ ተገኙ።ስማቸው ወርቅነህ፣ የአባታቸው ስም እሸቱ፣ የእናታቸው ስም ደግሞ ደስታ እንደሆነ ተነገራቸው።

አያታቸውም ደስታቸውን ለሌሎች በማዳረሳቸው ዘመድ ነን ያሉ ሁሉ ከሐኪም ወርቅነህ ጋር ተዋወቁ፡፡ ሐኪም ወርቅነህ ሥራቸውን እያከናወኑ ሳለ ‹‹ሰላይ ናቸው›› የሚል ወሬ ተሰምቶ ወሬውም ቤተ-መንግሥት ደረሰ። በዚህ ሁሉ ችግር መሐል ከሐኪም ወርነቅህ ጎን የሆኑት ራስ መኮንን ነበሩ። ራስ መኮንን ከሐረር ወደ አዲስ አበባ መጥተው ሐኪም ወርቅነህን ሊያፅናኗቸው ሞከሩ። ወደ ሐረር ሄደው በሙያቸው እንዲሠሩም አግባቧቸው። ሐኪም ወርቅነህ ግን ወደ በርማ መመለስ በመፈለጋቸው ንጉሰ ነገሥት ዳግማዊ አፄ ምኒልክን ፈቃድ ጠየቁ። ከንጉሰ ነገሥቱ ፈቃድ እስከሚያገኙ ድረስም የሕክምና ሥራቸውን እያከናወኑ ቆዩ።

ወደ በርማ ተመልሰውም በተለያዩ የአገሪቱ አካባቢዎች እየተዘዋወሩ ሠሩ። በአንድ የበርማ ከተማ በሚገኝ ሆስፒታልም ሜዲካል ዳይሬክተር ሆነው ተሹመው ነበር። በዚህ ወቅትም ከአንዲት እንግሊዛዊት ጋር ተዋውቀው ጋብቻ መሠረቱ፤ ወንድ ልጅም አገኙ። ልጃቸውንም ሐኪም ወርቅነህ እሸቴ፤ ቴዎድሮስ ብለው ስም አወጡለት። ከአንድ ዓመት የበርማ ቆይታቸው በኋላም (እንግሊዛዊት ባለቤታቸውን ሳያስከትሉ) በድጋሜ ወደ አዲስ አበባ ተመለሱ። ከእንግሊዝ ለጋሲዮን ሐኪምነታቸው በተጨማሪ የንጉሰ ነገሥት ዳግማዊ አፄ ምኒልክ ሐኪም ሆነው ማገልገልም ፈለጉ። በወቅቱ ንጉሰ ነገሥቱን ሲያክሙ የነበሩት የውጭ አገር ሐኪሞች በእቴጌ ጣይቱ ዘንድ ተወዳጅ ስላልነበሩ ሐኪም ወርቅነህ ያቀረቡት ጥያቄ ተቀባይነት አገኘ። በነሐሴ ወር 1901 ዓ.ም ወደ ቤተመንግሥት ገብተው የንጉሰ ነገሥቱን ጤንነት መከታል ጀመሩ። በዚህ ጊዜ ከሐኪም ወርቅነህ ጋር ይቀራረቡ የነበሩ መኳንንቶች ሐኪሙ ትዳር እንዲመሠርቱ ስለመከሯቸው የፊታውራሪ ጂማ ቱሉ ልጅ የሆኑትን ወይዘሮ ቀጸላወርቅ ቱሉን አገቡ። ትዳራቸውም ሰምሮ ስድስት ወንድ ልጆችና ሰባት ሴት ልጆችን አፈሩ። የንጉሰ ነገሥቱ በፅኑ መታመምና የሕዝቡ ጭንቀት፣ ለስልጣን የሚደረገው ሽኩቻ፣ ከውጭ አገራት በመጡ ሐኪሞች መካከል ያለው አለመግባባትና ሐኪም ወርቅነህን ለማራቅ የሚሸረበው ሴራ ቤተ-መንግሥቱን እንዳይረጋጋ አደረጉት።በመጨረሻ ግን የንጉሰ ነገሥቱ ብቸኛ ሐኪም የመሆን ዕድል ያገኙት ሐኪም ወርቅነህ ነበሩ። ይሁን እንጂ አሁንም ሙያዊ ተግባራቸውን ለማከናወን ምቹ ሁኔታ አላገኙም።

ዳግማዊ አፄ ምኒልክ የሚመገቡት እንቁላል፣ ወተትና አትክልት ብቻ እንዲሆን ሐኪም ወርቅነህ ትዕዛዝ ቢሰጡም እቴጌዋ ግን ‹‹ … አንተ እንደምትለው እንደፈረንጅ ሳይሆን እንደኛው ይመገባሉ … ›› ብለው ትዕዛዛቸውን ሻሩባቸው።ሐኪም ወርቅነህ ወደ ንጉሰ ነገስቱ ዘንድ ሄደው ሲያዩአቸው ደም ብዛታቸው ከፍ ብሎ አገኙት። ንጉሰ ነገስቱ በርበሬ የበዛበት ወጥ መብላታቸውንና ጠንካራ ጠጅ መጠጣታቸውን ሲያውቁ አዘኑ።ሐኪም ወርቅነህ የሕክምናው ሕግ የሚያዝዘውን እንዲፈፀም ደጋግመው ቢያሳውቁም ሰሚ አላገኙም፤ የንጉሰ ነገሥቱም ሕመም እየባሰ ሄደ። በመጨረሻም ከሦስት ዓመታት የኢትዮጵያ ቆይታ በኋላ ወደ በርማ ተመለሱ። በርማ ቆይተውም ጡረታ ወጥተው ወደ ኢትዮጵያ መጡ። እርሳቸው ወደ ኢትዮጵያ በመጡበት ወቅትም ዳግማዊ አፄ ምኒልክ አርፈው ልጃቸው ዘውዲቱ ምኒልክ ነግሰው፤ ራስ ተፈሪ መኮንን አልጋ ወራሽ ሆነው ነበር።የቤተሳይዳ ሆስፒታል (የአሁኑ የካቲት 12 ሆስፒታል) አስተዳዳሪ ሆነው ተሾሙ። ከአራት ዓመታት በኋላ ደግሞ የተፈሪ መኮንን ትምህርት ቤት ሹም ሆኑ። የፍል ውሃ ድርጅትን በአዲስ መልክ እንዲያደራጁ ኃላፊነት ተሰጥቷቸው አከናውነዋል። ፋሺስት ኢጣሊያ ኢትዮጵያን በወረረችበት ወቅት ከንጉሰ ነገስት ቀዳማዊ አፄ ኃይለሥላሴ ጋር በመሆን እንግሊዝ ውስጥ ቆይተዋል። የፋሺስት ኢጣሊያ ጦር ከኢትዮጵያ ምድር ከተባረረ በኋላ ወደ ኢትዮጵያ ተመልሰው በተለያዩ የኃላፊነት ቦታዎች ላይ ተመድበው አገልግለዋል።የጨርጨር አውራጃ ገዢ ሆነው ተሹመው የጭሮ (የቀድሞዋ አሰበ ተፈሪ) ከተማን በዘመናዊ ሥርዓት አደራጁ። ከጨርጨር አውራጃ ገዢነታቸው ተጠርተው በእንግሊዝ የኢትዮጵያ አምባሳደር ሆኑ። በጣና ሐይቅ የኤሌክትሪክ ኃይል ማመንጫ ግድብ ለመሥራት ከአሜሪካ ኩባንያዎች ጋር ለመነጋገር ወደ አሜሪካ በሄዱበት ወቅት ኢትዮጵያ ነፃነቷን አስጠብቃ መቆየት እንደቻለች ለአፍሪካ አሜሪካውያን (AfricanAmericans) ገለፃ አድርገውላቸዋል፡፡

ሐኪም ወርቅነህ ከሕክምና ሙያቸው በተጨማሪ ለኢትዮጵያ የመጀመሪያ የሆነውን ‹‹የዓለም ጂኦግራፊ›› መጽሐፍ በአማርኛ ቋንቋ ጽፈዋል።በወቅቱ በውጭ አገራት ተምረው የተመለሱ ኢትዮጵያውያን በውጭ ያዩትንና ለአገር ይጠቅማል ብለው ያሰቡትን ሙያ በማስተዋወቅ ጽፈው ሌሎች እንዲያነቡት ለማድረግ ጥረዋል። ሐኪም ወርቅነህም ወደ ኢትዮጵያ ሲገቡ የጂኦግራፊ ትምህርትና መጽሐፍ አለመኖሩን ሲያውቁ ‹‹ …የጂኦግራፊ ትምህርትና መጽሐፍ ከሌለ ስለሌላው አገር ስፋት፣ ሀብትና አቅም እንዴት ማወቅ ይቻላል…?›› ብለው በማሰብ ጊዜ ወስደው የአማርኛ ቋንቋን በመማር በቋንቋው በ1904 ዓ.ም ‹‹የዓለም ጂኦግራፊ›› መጽሐፍን ጽፈዋል።

የባሪያ ሥርዓትን በግልፅ በመቃወማቸውም ከአንዳንድ ባላባቶች ጋር አለመግባባት ውስጥ ገብተው ነበር። በሕክምና ሥራ ላይ የተሰማሩ ሰዎች ባልበዙበት፣ የመታከሚያ ስፍራዎች ባልተስፋፉበትና መድኃኒቶች እንደልብ በማይገኙበት አገር በሙያቸው አገራቸውን ለማገዝና ወገናቸውን ለማገልገል ወደ ኢትዮጵያ የመጡት፣ በሕክምናና በመንግሥታዊ አስተዳደር ዘርፍ ለኢትዮጵያ ትልቅ አስተዋፅኦ ያበረከቱት … ዘመናዊ ሕክምና በኢትዮጵያ እንዲለመድ ያደረጉት ሐኪም ወርቅነህ እሸቴ ጥቅምት 11 ቀን 1945 ዓ.ም አርፈው፣ ሥርዓተ ቀብራቸው በየካ ሚካኤል ቤተ-ክርስቲያን ተፈጽሟል።

በዚህ መሰናክል ምክንያት እንግሊዝ ውስጥ በሙያቸው መሥራት ባለመቻላቸው ወደ ሕንድ መመለስ ተገደዱ። ሕንድ ውስጥ ለመሥራት ያቀረቡት ጥያቄ ‹‹በሕክምና ዘርፍ የተሰማሩት እንግሊዛውያን በመሆናቸው እንግሊዛውያን ያልሆኑ ሰዎች በዘርፉ መሰማራት አይችሉም›› ተብለው ጥያቄያቸው ተቀባይነት ባለማግኘቱ በሕንድ ቅኝ ግዛት ስር ትተዳደር ወደነበረችው ወደ በርማ (ምያንማር) መሄድ እንደሚችሉ ተነገራቸው።

በርማ እንደደረሱም በርካታ ባለሙያዎች በሽታን ሸሽተው በርማን መልቀቃቸውን ሰሙ። ሥራው ለሕይወታቸው አስጊ ቢሆንም መመለስን አልመረጡም ነበር።ለጥቂት ቀናት ያህል አብረው እንደሠሩም ተጨማሪ ኃላፊነት ተሰጣቸው።ኃላፊነቱም የማዘጋጃ ቤት ምክትል ፕሬዚዳንትነት ነበር። ገና በወጣትነታቸው መሰል ኃላፊነትን ማግኘታቸው ቢያስደስታቸውም በዘርፉ ልምድ ስለሌላቸው ፈራ ተባ እያሉ መስራት ቀጠሉ። በበርማ ቆይታቸውም በተለያዩ የአገሪቱ ክፍሎች እየተንቀሳቀሱ አገልግለዋል። ሐኪም ወርቅነህ በርማ ውስጥ በሕክምና ሥራ ላይ ሳሉ ኢጣሊያ ኢትዮጵያን የቅኝ ግዛቷ ለማድረግ አልማ የተነሳው የዓድዋ ጦርነት ተከሰተ። ሐኪም ወርቅነህም ስለጉዳዩ ሲሰሙ ‹‹አገሬን መርዳት አለብኝ›› ብለው የሕክምና እቃዎችን ይዘው ወደ ኢትዮጵያ ለመምጣት ያደረጉት ጥረት ሳይሳካላቸው ቢቀርም ስለአገራቸው ማሰባቸውን አላቆሙም ነበር።

ከበርማ የመጡ እንግዶች ‹‹ … ገና በወጣትነቱ ኃላፊነት የተሸከመና ገና በአፍላነቱ በሕክምና ሙያ የታወቀ የአገርዎ ሰው እኛ ዘንድ አለ …›› ብለው ለንጉሰ ነገሥት ዳግማዊ አፄ ምኒልክ ነገሯቸው። ንጉሰ ነገሥቱም ተደስተው ወጣቱ የሕክምና ባለሙያ በቶሎ ወደ ኢትዮጵያ እንዲመጣ ሀሪንግተን ለተባሉት እንግሊዛዊ ነገሯቸው።

ሀሪንግተንም የንጉሰ ነገሥቱን መልዕክት ለሐኪም ወርቅነህ አስተላለፉ፤ እንግሊዝ ተገናኝተው ለመመለስም ጉዞውን አመቻቹ። ሐኪም ወርቅነህ በሕፃንነታቸው የተለዩአቸውን አገራቸውንና ወገናቸውን ለማየት ከረጅምና አድካሚ ጉዞ በኋላ በታኅሣሥ ወር መጨረሻ 1892 ዓ.ም አዲስ አበባ፣ ዳግማዊ ምኒልክ ቤተ-መንግሥት ደረሱ።

ስማቸውን ሲያስተዋውቁም አሳዳጊዎቻቸው ባወጡላቸው ስም ‹‹ቻርለስ ማርቲን›› ብለው ነበር። ወደ አገራቸው ከተመለሱ በኋላም በሕይወት ካሉት ዘመዶቻቸው ጋር ተዋወቁ። አገራቸውንና ወገናቸውን ለማገልገል ሁለት ነገሮችን ፈለጉ። አንደኛው የሕክምና አገልግሎት የሚሰጡበት ስፍራ ሲሆን ሁለተኛው ደግሞ አስተርጓሚ ነበር። ሁለቱንም አገኙ። አዲስ አበባ መሐል ከተማ ላይ ድንኳን ጣሉ፤ ከአስተርጓሚያቸውም ጋር ተዋወቁ። ታመው በየቤቱ ይሰቃዩ የነበሩና ሕክምና አጥተው የሚንከራተቱ ሁሉ ወደ ሐኪም ወርቅነህ ዘንድ እየቀረቡ ነፃ የሕክምና አገልግሎት አገኙ። ወደ ሐኪሙ ዘንድ ከመጡት ታማሚዎች መካከል ብዙዎቹ ፈውስ በማግኘታቸውና በማገገማቸው የሐኪም ወርቅነህ ልፋት ፍሬ ማፍራት ጀመረ። ሐኪም ወርቅነህ በ1860 ዓ.ም የተለዩአቸውን የቅርብ ቤተሰቦቻቸውን ያገኙትም አዲስ አበባ መጥተው በሕክምና ሥራ ተሰማርተው እያገለገሉ ባሉበት ወቅት ላይ ነበር። ከዕለታት አንድ ቀን ሐኪም ወርቅነህ በሕክምና ሥራቸው ላይ ሳሉ ወደ ድንኳኑ ከሚገቡትና ከሚወጡት ሰዎች መካከል አንዲት በእድሜ የገፉ ሴት ሐኪም ወርቅነህን በጥርጣሬ እየተመላለሱ ይመለከቷቸዋል። ሐኪም ወርቅነህም አስተርጓሚያቸውን ጠርተው ስለሴትዮዋ ጠየቋቸው። ሴትዮዋም ሲጠየቁ ‹‹ … የጠፋውን የልጅ ልጄን መስሎኝ ነው።እርግጠኛ ለመሆን እጅና እግሩን ማየት አለብኝ …›› አሉ። ሐኪም ወርቅነህም የሰውነታቸውን ክፍል ለማሳየት ፈቃደኛ ሆኑ። ‹‹ሰውነቴን ገልጬ ከማሳየቴ በፊት ምን ምልክት እንዳለ ንገሩኝ …›› አሉ። ሴትዮዋም የልጃቸው ልጅ በሦስት ዓመቱ ከመቅደላ መወሰዱንና ከኢትዮጵያ ውጭ መቆየቱን እንደሚያውቁ፣ ሐኪም ወርቅነህም ወደ ውጭ የሄዱት በዚያው ዘመን እንደሆነ መስማታቸውና በልጃቸው ልጅ የግራ ክንድ በፊት በኩል ረጅም ጠባሳ እና በቀኝ ቅልጥሙ ላይ ደግሞ የሽታ ምልክት እንዳለው ተናገሩ። ሐኪም ወርቅነህም እጅና እግራቸውን ሲያሳዩ ሴትዮዋ እንደተናገሩት ምልክቶቹ ተገኙ።ስማቸው ወርቅነህ፣ የአባታቸው ስም እሸቱ፣ የእናታቸው ስም ደግሞ ደስታ እንደሆነ ተነገራቸው። አያታቸውም ደስታቸውን ለሌሎች በማዳረሳቸው ዘመድ ነን ያሉ ሁሉ ከሐኪም ወርቅነህ ጋር ተዋወቁ፡፡ ሐኪም ወርቅነህ ሥራቸውን እያከናወኑ ሳለ ‹‹ሰላይ ናቸው›› የሚል ወሬ ተሰምቶ ወሬውም ቤተ-መንግሥት ደረሰ። በዚህ ሁሉ ችግር መሐል ከሐኪም ወርነቅህ ጎን የሆኑት ራስ መኮንን ነበሩ። ራስ መኮንን ከሐረር ወደ አዲስ አበባ መጥተው ሐኪም ወርቅነህን ሊያፅናኗቸው ሞከሩ። ወደ ሐረር ሄደው በሙያቸው እንዲሠሩም አግባቧቸው። ሐኪም ወርቅነህ ግን ወደ በርማ መመለስ በመፈለጋቸው ንጉሰ ነገሥት ዳግማዊ አፄ ምኒልክን ፈቃድ ጠየቁ። ከንጉሰ ነገሥቱ ፈቃድ እስከሚያገኙ ድረስም የሕክምና ሥራቸውን እያከናወኑ ቆዩ። ወደ በርማ ተመልሰውም በተለያዩ የአገሪቱ አካባቢዎች እየተዘዋወሩ ሠሩ። በአንድ የበርማ ከተማ በሚገኝ ሆስፒታልም ሜዲካል ዳይሬክተር ሆነው ተሹመው ነበር።

በዚህ ወቅትም ከአንዲት እንግሊዛዊት ጋር ተዋውቀው ጋብቻ መሠረቱ፤ ወንድ ልጅም አገኙ። ልጃቸውንም ሐኪም ወርቅነህ እሸቴ፤ ቴዎድሮስ ብለው ስም አወጡለት። ከአንድ ዓመት የበርማ ቆይታቸው በኋላም (እንግሊዛዊት ባለቤታቸውን ሳያስከትሉ) በድጋሜ ወደ አዲስ አበባ ተመለሱ። ከእንግሊዝ ለጋሲዮን ሐኪምነታቸው በተጨማሪ የንጉሰ ነገሥት ዳግማዊ አፄ ምኒልክ ሐኪም ሆነው ማገልገልም ፈለጉ። በወቅቱ ንጉሰ ነገሥቱን ሲያክሙ የነበሩት የውጭ አገር ሐኪሞች በእቴጌ ጣይቱ ዘንድ ተወዳጅ ስላልነበሩ ሐኪም ወርቅነህ ያቀረቡት ጥያቄ ተቀባይነት አገኘ። በነሐሴ ወር 1901 ዓ.ም ወደ ቤተመንግሥት ገብተው የንጉሰ ነገሥቱን ጤንነት መከታል ጀመሩ። በዚህ ጊዜ ከሐኪም ወርቅነህ ጋር ይቀራረቡ የነበሩ መኳንንቶች ሐኪሙ ትዳር እንዲመሠርቱ ስለመከሯቸው የፊታውራሪ ጂማ ቱሉ ልጅ የሆኑትን ወይዘሮ ቀጸላወርቅ ቱሉን አገቡ። ትዳራቸውም ሰምሮ ስድስት ወንድ ልጆችና ሰባት ሴት ልጆችን አፈሩ። የንጉሰ ነገሥቱ በፅኑ መታመምና የሕዝቡ ጭንቀት፣ ለስልጣን የሚደረገው ሽኩቻ፣ ከውጭ አገራት በመጡ ሐኪሞች መካከል ያለው አለመግባባትና ሐኪም ወርቅነህን ለማራቅ የሚሸረበው ሴራ ቤተ-መንግሥቱን እንዳይረጋጋ አደረጉት።በመጨረሻ ግን የንጉሰ ነገሥቱ ብቸኛ ሐኪም የመሆን ዕድል ያገኙት ሐኪም ወርቅነህ ነበሩ። ይሁን እንጂ አሁንም ሙያዊ ተግባራቸውን ለማከናወን ምቹ ሁኔታ አላገኙም። ዳግማዊ አፄ ምኒልክ የሚመገቡት እንቁላል፣ ወተትና አትክልት ብቻ እንዲሆን ሐኪም ወርቅነህ ትዕዛዝ ቢሰጡም እቴጌዋ ግን ‹‹ … አንተ እንደምትለው እንደፈረንጅ ሳይሆን እንደኛው ይመገባሉ … ›› ብለው ትዕዛዛቸውን ሻሩባቸው።ሐኪም ወርቅነህ ወደ ንጉሰ ነገስቱ ዘንድ ሄደው ሲያዩአቸው ደም ብዛታቸው ከፍ ብሎ አገኙት።

ንጉሰ ነገስቱ በርበሬ የበዛበት ወጥ መብላታቸውንና ጠንካራ ጠጅ መጠጣታቸውን ሲያውቁ አዘኑ።ሐኪም ወርቅነህ የሕክምናው ሕግ የሚያዝዘውን እንዲፈፀም ደጋግመው ቢያሳውቁም ሰሚ አላገኙም፤ የንጉሰ ነገሥቱም ሕመም እየባሰ ሄደ። በመጨረሻም ከሦስት ዓመታት የኢትዮጵያ ቆይታ በኋላ ወደ በርማ ተመለሱ። በርማ ቆይተውም ጡረታ ወጥተው ወደ ኢትዮጵያ መጡ። እርሳቸው ወደ ኢትዮጵያ በመጡበት ወቅትም ዳግማዊ አፄ ምኒልክ አርፈው ልጃቸው ዘውዲቱ ምኒልክ ነግሰው፤ ራስ ተፈሪ መኮንን አልጋ ወራሽ ሆነው ነበር።የቤተሳይዳ ሆስፒታል (የአሁኑ የካቲት 12 ሆስፒታል) አስተዳዳሪ ሆነው ተሾሙ። ከአራት ዓመታት በኋላ ደግሞ የተፈሪ መኮንን ትምህርት ቤት ሹም ሆኑ። የፍል ውሃ ድርጅትን በአዲስ መልክ እንዲያደራጁ ኃላፊነት ተሰጥቷቸው አከናውነዋል። ፋሺስት ኢጣሊያ ኢትዮጵያን በወረረችበት ወቅት ከንጉሰ ነገስት ቀዳማዊ አፄ ኃይለሥላሴ ጋር በመሆን እንግሊዝ ውስጥ ቆይተዋል። የፋሺስት ኢጣሊያ ጦር ከኢትዮጵያ ምድር ከተባረረ በኋላ ወደ ኢትዮጵያ ተመልሰው በተለያዩ የኃላፊነት ቦታዎች ላይ ተመድበው አገልግለዋል።የጨርጨር አውራጃ ገዢ ሆነው ተሹመው የጭሮ (የቀድሞዋ አሰበ ተፈሪ) ከተማን በዘመናዊ ሥርዓት አደራጁ።

ከጨርጨር አውራጃ ገዢነታቸው ተጠርተው በእንግሊዝ የኢትዮጵያ አምባሳደር ሆኑ። በጣና ሐይቅ የኤሌክትሪክ ኃይል ማመንጫ ግድብ ለመሥራት ከአሜሪካ ኩባንያዎች ጋር ለመነጋገር ወደ አሜሪካ በሄዱበት ወቅት ኢትዮጵያ ነፃነቷን አስጠብቃ መቆየት እንደቻለች ለአፍሪካ አሜሪካውያን (AfricanAmericans) ገለፃ አድርገውላቸዋል፡፡

ሐኪም ወርቅነህ ከሕክምና ሙያቸው በተጨማሪ ለኢትዮጵያ የመጀመሪያ የሆነውን ‹‹የዓለም ጂኦግራፊ›› መጽሐፍ በአማርኛ ቋንቋ ጽፈዋል።በወቅቱ በውጭ አገራት ተምረው የተመለሱ ኢትዮጵያውያን በውጭ ያዩትንና ለአገር ይጠቅማል ብለው ያሰቡትን ሙያ በማስተዋወቅ ጽፈው ሌሎች እንዲያነቡት ለማድረግ ጥረዋል። ሐኪም ወርቅነህም ወደ ኢትዮጵያ ሲገቡ የጂኦግራፊ ትምህርትና መጽሐፍ አለመኖሩን ሲያውቁ ‹‹ …የጂኦግራፊ ትምህርትና መጽሐፍ ከሌለ ስለሌላው አገር ስፋት፣ ሀብትና አቅም እንዴት ማወቅ ይቻላል…?›› ብለው በማሰብ ጊዜ ወስደው የአማርኛ ቋንቋን በመማር በቋንቋው በ1904 ዓ.ም ‹‹የዓለም ጂኦግራፊ›› መጽሐፍን ጽፈዋል።

የባሪያ ሥርዓትን በግልፅ በመቃወማቸውም ከአንዳንድ ባላባቶች ጋር አለመግባባት ውስጥ ገብተው ነበር። በሕክምና ሥራ ላይ የተሰማሩ ሰዎች ባልበዙበት፣ የመታከሚያ ስፍራዎች ባልተስፋፉበትና መድኃኒቶች እንደልብ በማይገኙበት አገር በሙያቸው አገራቸውን ለማገዝና ወገናቸውን ለማገልገል ወደ ኢትዮጵያ የመጡት፣ በሕክምናና በመንግሥታዊ አስተዳደር ዘርፍ ለኢትዮጵያ ትልቅ አስተዋፅኦ ያበረከቱት … ዘመናዊ ሕክምና በኢትዮጵያ እንዲለመድ ያደረጉት ሐኪም ወርቅነህ እሸቴ ጥቅምት 11 ቀን 1945 ዓ.ም አርፈው፣ ሥርዓተ ቀብራቸው በየካ ሚካኤል ቤተ-ክርስቲያን ተፈጽሟል።

አንተነህ ቸሬ

አዲስ ዘመን  ኅዳር 29/2014