በችግሮች የተተበተበው የአእምሮ ህክምና አገልግሎት

ከዓለም ሕዝብ አንድ አምስተኛ ያህሉ እርዳታ የሚሻ የአእምሮ ጤና ችግር ያለበት መሆኑን በቅርቡ ከዓለም ጤና ድርጅት የወጡ መረጃዎች ያሳያሉ። ከዚህ ውስጥ ከ76 እስከ 86 ከመቶ ያህሉ ደግሞ ህክምና ያላገኙ የአእምሮ ጤና ችግሮች ያለባቸው መሆኑን አመላክቷል።

ይኸው መረጃ ከግማሽ በላይ የሚሆነው የአእምሮ ጤና ችግር የሚጀምረው በአስራ አራት ዓመት ዕድሜ ክልል ውስጥ መሆኑንና ዕድሜያቸው ከ15 እስከ 29 ዓመት ውስጥ ባሉ አምራች ወጣቶች ለሚከሰተው ሞት ራስን ማጥፋት ሁለተኛው ገዳይ ምክንያት መሆኑንም ያሳያሉ።

ከ90 በላይ የሚሆኑ ራስን የማጥፋት መንስኤዎች የሚከሰቱት ደግሞ ባለታከመ የአእምሮ ጤና ችግር ምክንያት መሆኑንም እነዚሁ መረጃዎች ጠቁመው፤ከዚህ ውስጥ 78 ከመቶ ያህሉ ራስን ማጥፋት የሚታየው በታዳጊ ሀገሮች መሆኑንም አስታውቀዋል።

በጥቅሉ በድባቴ /depression/ እና ተያያዥ የአእምሮ ጤና ችግሮች ብቻ ዓለማችን በየዓመቱ ከ 2 ነጥብ 5 እስከ 8 ነጥብ 5 ትሪሊዮን የአሜሪካን ዶላር እንደምታጣም ይኸው መረጃ ይጠቁማል።

በኢትዮጵያም ሁሉንም የአዕምሮ ጤና ህመሞች ከግምት ውስጥ በማስገባት ከአምስት ሰዎች ውስጥ አንዱ የአዕምሮ ጤና ችግር እንዳለበት ከጤና ሚኒስቴር በወጡ መረጃዎች አማካኝነት ለማረጋገጥ ተችሏል። ይህም የሥነ-ባህሪይ ችግሮችን (personality disorder)፣ እንቅልፍ ማጣትን፣ ድብርትን፣ ጭንቀት እና ሌሎችም ህመሞችንም ሊያጠቃልል እንደሚችል መረጃው ይጠቅሳል።

የዓለም የአእምሮ ጤና ቀን በየዓመቱ መስከረም 30 ቀን ይከበራል። በኢትዮጵያም በዚህ ዓመት የአእምሮ ጤና ጉዳዮች ላይ ግንዛቤ ለመፍጠር «የአእምሮ ጤና እንክብካቤን ለሁሉም እውን እናድርግ» በሚል መሪ ቃል ባሳለፍነው ሳምንት ተከብሯል።

ሁሉም ሰው፣ የትም ቦታ ሁለንተናዊ ጤና እንክብካቤ ማግኘት እንዲችል የጤና ሚኒስቴር የአእምሮ ጤና አገልግሎት ከመጀመሪያ ደረጃ የጤና አገልግሎት እስከ ስፔሻሊቲ አገልግሎት ድረስ በሚገኙ የተለያዩ የጤና ተቋማት ተደራሽ እንዲሆን ትልቅ ትኩረት በመስጠት እየሰራ ይገኛል። ይሁን እንጂ አሁንም በአእምሮ ህክምና አገልግሎት አሰጣጥ ዙሪያ በርካታ ችግሮች እንዳሉ ይነገራል።

ዶክተር ሙሉቀን ተስፋዬ በቅዱስ ጳውሎስ ሆስፒታል ሚሊኒየም ህክምና ኮሌጅ የአእምሮ ሀኪምና ረዳት ፕሮፌሰር ናቸው። እርሳቸው እንደሚሉት የአእምሮ ጤና የባህሪ፣ የስሜትና የአስተሳሰብ ጤንነት ተብሎ ሊገለፅ ይችላል። ይህም አንድ ሰው በባህሪ፣ በስሜትና በአስተሳሰብ የተረጋጋ ሆኖ በሕይወት ለሚገጥሙት የተለያዩ ጫናዎች መፍትሄ ማበጀት የሚችልበት የአእምሮ ጤና ሁኔታ ላይ ሲሆን፤ በማህበረሰቡ ውስጥም አምራች ሆኖ ሲገኝ የአእምሮ ጤናው የተሻለ ደረጃ ላይ ነው ብሎ መግለፅ ይቻላል።

እንደ ዶክተር ሙሉቀን ገለፃ የአእምሮ ጤና መታወክ ስርጭቱ በዓለም አቀፍ ደረጃ ከፍተኛ መሆኑን መረጃዎች ያሳያሉ። በተለይ ደግሞ ግጭቶች በሚበዙባቸው ቦታዎች ላይ የስርጭቱ መጠን በጣም ከፍ ያለና ከአራቱ ሰው አንዱ ላይ በሕይወት ዘመኑ እርዳታ የሚሻ የአእምሮ ጤና ችግር እንደሚገጥመው ያሳያል። የኢትዮጵያ ሁኔታም ሲታሰብ የአእምሮ ጤና ችግር እንዳለ ያሳያል። በቅርቡ የተሰሩ ጥናቶችም ይህንኑ ያመለክታሉ።

የአእምሮ ጤና ችግር በብዙዎች ዘንድ ሲታሰብ ወደ አእምሮ የሚመጣው ራሳቸውን የጣሉና የተጎዱ ሰዎች ቢሆንም በእንዲህ ዓይነት ሁኔታ ውስጥ ያሉ ሰዎች ከአንድ ከመቶ በላይ አይሆኑም። ነገር ግን እንደ አብዛኛው ሰው የሆኑና 99 ከመቶ የሚሆኑት ማሰብና መናገር የሚችሉ ግን ደግሞ በገጠማቸው የባህሪ፣ ስሜትና አስተሳሰብ ጫና የአእምሮ ህመም ውስጥ የሚገቡ አሉ።

የተሻለ መስራትና ፍሬያማ መሆን ሲችሉም በህመሙ ምክንያት ጫና ውስጥ የሚቆዩም ይኖራሉ። ይህም በየሁሉም ቤት ውስጥ ያለና ውጤቱም ኢኮኖሚውን፣ ፖለቲካውንና የተሻለ ለመኖር የሚያስፈልጉ እሴቶችንም ጫና ውስጥ የሚከት ነው። ከዚህ አኳያም ሁሉም ግንዛቤውን በማስፋት ለመፍትሄው መረባረብ ይጠበቅበታል።

ጥናቶቹ ከአራቱ ሰው አንዱ በዚህ የአእምሮ ችግር ውስጥ እንደሚያልፍ የሚያሳዩ በመሆናቸው ችግሩ ቅርብ መሆኑንና የጤና ሁኔታን አሳሳቢ ከሚያደርጉት ነገሮች ውስጥም አንዱ ስርጭቱ በመሆኑ የአእምሮ ጤና ችግር በኢትዮጵያ እጅግ አሳሳቢ መሆኑንና የእያንዳንዱን ሰው ርብርብ የሚፈልግ ነው። የአእምሮ ህመም የትኛውንም የማህበረሰብ ክፍል የሚያጠቃ መሆኑ፣ በሌላ በኩል ህመሙ ሕይወትንም ጭምር የሚቀጥፍ ከመሆኑ አኳያ በሁሉም አቅጣጫዎች ርብርብ ይፈልጋል።

ዶክተር ሙሉቀን እንደሚገልፁት ከህክምና ተቋማት ተደራሽነት አኳያ በኢትዮጵያ 10 ከመቶ የሚሆኑ የአእምሮ ህመም ያለባቸው ሰዎች ወደ ህክምና ተቋም በመሄድ ባለሞያ ያገኛሉ። ከነዚህ ውስጥ የህክምና ክትትላቸውን አጠናቀውና አስፈላጊውን እንክብካቤ የሚያገኙት ግን ከአንድ በመቶ አይበልጡም። ይህም የህክምና ተቋማት ተደራሽነትን ከማስፋትና አገልግሎቱን ከማዳረስ አንፃር ብዙ ሥራዎች መሰራት እንዳለባቸው ይጠቁማል።

የአእምሮ ጤና እንክብካቤ ከመስጠት አንፃርም ቀደም ሲል በተወሰኑ ሆስፒታሎች ብቻ ሲሰጥ የነበረው አገልግሎት በሁሉም ሆስፒታሎች ውስጥ ከሌሎች ህክምናዎች ጎን ለጎን እንዲሰጥ እየተደረገ ይገኛል። በዓለም ጤና ድርጅት አቅጣጫ መሠረትም ማህበረሰቡ ለአእምሮ ህክምና አገልግሎት ተደራሽ እንዲሆንና ባሉት ሆስፒታሎች ውስጥ አገልግሎቱን እንዲያገኝ ሞያተኞችን ማብቃትና ሁኔታዎችን የማመቻቸት ሥራዎች እየተሰሩ ነው። ማግለልና መድሎንም ለመቀነስ ኅብረተሰቡ በነዚህ ሆስፒታሎች ውስጥ ያሉ የአእምሮ ህክምና አገልግሎቶችን እንዲያገኝ ይመከራል። ይሁንና ከችግሩ ስፋት አንፃር ይህ በቂ ነው ለማለት አያስደፍርም።

ከአእምሮ ጤና ህመም ጋር በተያያዘ እንደችግር ከሚጠቀሱት ውስጥ አንዱ የግንዛቤ እጥረት መሆኑን የሚናገሩት ዶክተር ሙሉቀን ታማሚው በራሱ የአእምሮ ጤና ችግር ሲገጥመው ህመሙ አለብኝ ብሎ ላያምን ይችላል ይላሉ። አንዱ የህመሙ መገለጫም ያለውን ሁኔታ መረዳትና እርዳታ የመሻት ባህሪውን ተፅእኖ ስለሚጨምር የህመሙ ሌላኛው ችግር መሆኑን ይገልፃሉ።

በሌላ በኩል ደግሞ የአእምሮ ህሙማንን በህክምና አገልግሎት ተደራሽ ለማድረግ የማህበረሰቡ ንቃተ ህሊና አለማደግ በራሱ ሌላ ችግር መሆኑንና በአእምሮ ጤና ላይ ያለው ግንዛቤ ማነስም ትልቅ ማነቆ ሆኖ መቆየቱንም ዶክተር ሙሉቀን ይጠቁማሉ።

ይህንን ሁሉ መንገዶች አልፎ ታማሚው በራሱ ተነሳሽነት፣ በቤተሰብና በኅብረተሰብ እገዛ የህክምና አገልግሎቱንና ርዳታውን ለማግኘት ፍላጎቱ ቢኖረው እንኳን ረጅም መንገድ ለመጓዝ እንደሚገደድ ያመለክታሉ። ታማሚው በበቂ ሁኔታና ህክምናው በሚፈቅደው አግባብ ለምሳሌ ተኝቶ መታከም ቢፈልግም አገልግሎቱን በቀላሉ ማግኘት እንደማይችልም ይገልፃሉ። በዚህም ምክንያት ረጅም ጉዞ ላለመሄድ ታማሚዎች አገልግሎቱን ማግኘት እየፈለጉ በቤታቸው ለመቅረት እንደሚገደዱም ይጠቁማሉ።

ከዚህ ሁሉ ውጣ ውረድ በኋላም ታማሚዎች የህክምና አገልግሎቱን ቢያገኙ እንኳን ከመድሃኒት እጥረት ጋር በተያያዘ ለከፋ እንግልት እንደሚዳረጉም ዶክተር ሙሉቀን ያስረዳሉ። አንዳንዶቹም ህመማቸው እንደገና ሲያገረሽና ተስፋ የመቁረጥ ስሜት ውስጥ ሲገቡም እንደሚታዩም ይገልፃሉ።

የአእምሮ ጤና ደህንነትን ለማከም የሚያስፈልጉ ወሳኝ መድሃኒቶችም በአሁኑ ጊዜ ገበያ ላይ እንደልብ እንደማይገኙም ተናግረው፤ ይህም በተለይ ለአእምሮ ታማሚዎች ረጅም ጊዜ የሚሰጡ መድሃኒቶች እንዲቆራረጡ፤ ይህንንም ተከትሎ የጤና ባለሞያው ተነሳሽነት የሚቀንስና የመንፈስ ስብራትንም የሚፈጥር መሆኑንም ይጠቁማሉ። ይሁንና ችግሮቹ ብዙ ወጪ የሚጠይቁ ባለመሆናቸው ጠንካራ ሥራዎች ከተሰራባቸው ሊስተካከሉ እንደሚችሉ ይናገራሉ።

ዶክተር ሙሉቀን እንደሚሉት ከአእምሮ ህክምና ባለሞያዎች ጋር በተያያዘ በተለያዩ ደረጃዎች ላይ የሚገኙ ሲሆን በአእምሮ ህክምና ስፔሻሊስት ደረጃ ሲታይ ቁጥሩ አሁንም አነስተኛ ነው። ይሁንና ከሌሎች አፍሪካ ሀገራት ጋር ሲነፃፀር አበረታች ሁኔታዎች እንዳሉ ያሳያሉ። በስልጠና ላይ የሚገኙና በቀጣይ ወደ አገልግሎት የሚገቡ ባለሞያዎችም አሉ። ይሁንና ከሚፈለገው መጠን ጋር ሲወዳደር የነዚህም ቁጥር እጅግ በጣም አነስተኛ ነው።

በተመሳሳይ ሌሎችም በማስተርስ ደረጃ ያሉ የአእምሮ ጤና ህክምና አገልግሎት የሚሰጡ የጤና ባለሞያዎችም አሉ። በአእምሮ ጤና ላይ አተኩረው የሚሰሩ ሳይካትሪክ ነርሶችም ይገኛሉ። የነዚህ ሁሉ ሞያተኞች ርብርብ ነገሮችን ለማሻሻል የራሱ አስተዋፅኦ ይኖረዋል። ሆኖም አሁንም የአእምሮ ጤና ሞያተኞችን በስፋት አሰልጥኖ ማውጣት ያስፈልጋል።

የአእምሮ ችግሩን ከመፍታት አኳያ ሁሌም የጤና ባለሞያዎች በቅድሚያ የሚመክሩት ቅድመ መከላከልን ነው። ከዚህ አንፃር በቅድሚያ የአእምሮ ጤና ምንነት ላይ በቂ ግንዛቤ መጨበጥ ያስፈልጋል። ከአእምሮ ጤና ጋር በተያያዘ የማህበረሰቡ ንቃተ ህሊና እንዲጎለብትም ሁሉም ባለድርሻ አካላት የድርሻቸውን ሊወጡ ይገባል። የተለያዩ የሞያ ማህበራትም በአእምሮ ጤና ጉዳዮች ላይ በጋራ መስራትና ግንዛቤ መፍጠር ይጠበቅባቸዋል።

እያንዳንዱ ግለሰብም በዕለት ተዕለት ሕይወቱ ለአእምሮ ጤና የሚያግዙ ነገሮችን መተግበር ይጠበቅበታል። ለምሳሌ አመጋገብን፣ የእንቅልፍ ሥርዓትን ማስተካከል ጭንቀትና ሃሳብን ለማስወገድ የጤና ባለሞያዎችን ማማከር ያስፈልጋል። ከሱስ አምጪ ነገሮች ራስን ማራቅ፣ ማህበራዊ ሕይወትን ማዳበር፣ መንፈሳዊ ሕይወትን ማጠናከር እንዲሁም የስሜት፣ የባህሪና የአስተሳሰብ ለውጦች ሲያጋጥሙ በቶሎ እርዳታ ማግኘቱ ነገሩን በአጭሩ ለመፍታት ያስችላል።

አስናቀ ፀጋዬ

አዲስ ዘመን ጥቅምት 6/2014