(ክፍል አንድ)
በተለምዶ በእንግሊዝኛ ቋንቋ “Corruption” የምንለው ሙስና ወይም በዚህ ጽሁፍ “ሌብነት”ተብሎ የተገለጸው ቃል ከአስተሳሰብ ዝቅጠት የሚመነጭና በተለይም ስልጣን ባላቸው አካላት የሚፈጸም የስግብግብነት ውጤት ነው። ሌብነት/ ሙስና ከሕዝብ የተሰጠን እምነት በማጉደልና ስልጣንን ያለ አግባብ በመገልገል አገርን በመዝረፍ ራስንና የኔ የሚሉትን ወገን በመጥቀም የሚገለጽ ወራዳ ተግባር ነው።
የዘመናዊው ዓለም ቀዳሚ ተግዳሮትና የችግሮች ሁሉ ዋና ምንጭ ሙስና/ሌብነት ሲሆን በታዳጊ አገሮች ደግሞ ችግሩ አስከፊ ነው። ሌብነት ሲኖር የመንግስት በጀት ቅድሚያ ለሚሰጣቸው የልማት ፕሮጅክቶች ሊውል አይችልም። ሌብነት በተንሰራፋበት አገር የሀብት ምንጭ ፖለቲካዊ ስልጣን በመሆኑ የመንግስትን ስልጣን ለመቆጣጠር የሚራኮቱ የፖለቲካ ድርጅቶች ዋና ግባቸው የሚሆነው ስልጣንን ተጠቅሞ ሰርቆ ለመክበር እንጂ የሕዝብን ጥያቄ ለመመለስ አይሆንም። በፖለቲካው አውድ ውስጥ ጽንፈኞች፣ ሽብርተኞች፣ ጠባብ ብሔርተኞች፣ አስመሳይ አክቲቪስቶች፣ፖፒዩሊስት ፖለቲከኞች፣ በኃይማኖት ስም የሚነግዱት ሁሉ መፈክራቸው ምንም ይሁን ምን የመጨረሻ ግባቸው በሌብነት ለመክበር ነው።
ድህነት፣ ሥራ አጥነትና የዜጎች ኑሮ መቆርቆዝ የሌብነት ውጤቶች ሲሆኑ ሌብነት በሰፈነበት አገር የቱንም ያህል በተፈጥሮ ሀብት የበለፀጉ ቢሆኑ እንደ አንጎላና ኮንጎ እርስበርስ ከመጫረስ፣ ከረሃብ፣ ከድንቁርናና ከበሽታ ማምለጥ አይቻልም። ሌብነት በሰፈነበት አገር የቱንም ያህል የውጪ ምንዛሬ በገፍ የሚያስገኝ የነዳጅ ሀብት ቢኖር እንደ ሊቢያና ኢራቅ ከመፈራረስ መትረፍ አይቻልም።
ሌብነት የመንግስትን የስራ ብቃትና ውጤታማነት ያዳክማል። የልማት ፕሮጅክቶች በተገቢው ጥራት፣ ዋጋና በተገቢው ጊዜ ውስጥ እንዳይከናወኑና ለህዝብ ግልጋሎት እንዳይውሉ ያደርጋል። ሌብነት ካለ አምባገነንነት ይነግሳል። የመደራጀት፣ የመሰብሰብ፣ የመናገር፣ የመቃወም መብቶች ሁሉ የተገደቡ ይሆናሉ። ሌብነት ተንሰራፍቶበት ዴሞክራሲያዊ መሆን የቻለ አገር ከቶ ታይቶ አይታወቅም። ሌብነት በነገሰበት አካባቢ ጉቦ ሳይከፈል የውሃ፣ የቴሌፎን፣ የኤሌክትሪክና ሌሎች አገልግሎቶችን ለማግኘት አይቻልም።
የአገራችን ሁኔታም ከዚሀ የተለየ አይደለም። ሌብነትለድህነት፣ ሌብነት ለስደት፣ሌብነት ለእርስበርስ ግጭት፣ ሌብነት ለጦርነት፣ ሌብነት ለዲፕሎማሲ ተግዳሮት፤ ሌብነት ለመልካም አስተዳደር እጦትና ለዲሞክራሲያችን መኮሰስ፣ ሌብነት ለሰብዓዊ መብት ረገጣና ለውስብስብ ማሕበራዊ፣ ኢኮኖሚያዊና ፖለቲካዊ ችግሮች ዳርጎናል። በመሆኑም በመጪው መስከረም 24 የሚቋቋመው የኢትዮጵያ መንግስት ሌብነትን የመዋጋትን ተግባር የስራዎቹ ሁሉ ቀዳሚ ካላደረገ በስተቀር ስኬታማ የመንግስት ዘመንን አሳልፋለሁ ብሎ መገመት ታሪካዊ ስህተት መፈጸም በመሆኑ ከወዲሁ ሊዘጋጅ ይገባል።
በጂ..ኤፍ. አይ/ GFI( Global Financial Integrity) ጥናት መሰረት እንደ ፈረንጆቹ ዘመን አቆጣጠር ከ2005 እስከ 2014 ባለው ጊዜ ውስጥ በየዓመቱ ወደ ሶስት ቢሊየን ዶላር የሚጠጋ ገንዘብ በሌቦች አማካይነት ከኢትዮጵያ እንዲወጣ ተደርጓል። ይህ ግምት እስከ 2021 ዓ.ም ድረስ ያለውን ቢያካትት በጠቅላላው 50 ቢሊየን ዶላር ወይም ከ2.5 ትሪሊየን የሚገመት ሀብት ከአገር እንዲፈልስ ተደርጓል ማለት ነው። ይህም ከ30 በላይ የህዳሴው ግድብን ዓይነት ፕሮጅክቶችን የሚያስፈጽም ሲሆን በአግባቡ ጥቅም ላይ ቢውል በብዙ ሚሊየን ለሚቆጠሩ ዜጎች የሥራ እድል የሚፈጥር፣ ስደትን የሚያስቆም፣ ድህነትን መቅረፍ የሚያስችል ግዙፍ ሀብት ነው። የዚህ አሃዝ ትርጉሙ ብዙ ነው። ጥቂት ስግብግብ ሌቦች 120 ሚሊየን ሕዝብ ለያዘች አገር የድህነት ምክንያት ከመሆናቸውም በላይ አንዳንድ የውጪ አገራት መሪዎችን፣ የአለማቀፍ ድርጅቶች ኃላፊዎችና ሠራተኞች፣ ሎቢስቶች፣ ሚዲያዎችና ጋዜጠኞች ሀቃችንን ክደው የአገራችንን ጥቅም ተፃርረው እንዲቆሙ የሆነው የሌብነት አድማሳቸው ባሕር ተሻጋሪ በሆኑ የአገራችን ሌቦች በተዘረፈ ሀብት ነው። አለም ባንክ ባካሔደው ጥናትም በኢህአዴግ መንግስት የመጨረሻ ወቅት አካባቢ ኢትዮጵያ ለሙስና እጅግ ተጋላጭ ከሆኑ አገሮች መካከል ከቀዳሚዎቹ ተርታ ተመድባለች።
ሌቦች ከማንም ቀድመው የሥርዓት ደጋፊ መስለው ለመንግስት መዋቅርና ቢሮክራሲ ቤተኛ በመሆን ይታወቃሉ። በኋላም ከመሰሎቻቸው ጋር ይጠራራሉ፤ይሰባሰባሉ፤ ቢሮክራሲውንና የመንግስትን አገልግሎት በራሳቸው ከበባ ዘግተው ይይዛሉ። ሌላውን ዜጋ ለመንግስት አገልግሎት ባይተዋር በማድረግ ለስርቆታቸው እንቅፋት ይሆናል ያሉትን በተካኑበት ሴራና ማሕበራዊ ሚዲያዎችን በመጠቀመ ጭምር ከጨዋታ ውጪ በማድረግ የተደራጀ አቅም ይፈጥራሉ። ከዚያ በኋላ እነሱን መንካት ለዜጎችም ሆነ ለመንግስት አደገኛና ከባድ እየሆነ ይሄዳል። ሌቦች ከስርቆታቸው ከሚታቀቡ ይልቅህዝብን አደናግረውም ሆነ አስገድደው ወደ ጦርነት መማገድን እንደሚመርጡ ከሕወሓት በላይ ምሳሌ ማቅረብ አይቻልም።
ሌቦች አገር፣ ወገን፣ ሕዝብ፣ ሐይማኖት፣ ብሔር፣ ርዕዮት የላቸውምና አገር ቢፈርስ፣ ሕዝብ በጦርነት ቢታመስ፤ ታሪክና ባሕል ቢቀለበስ አይጨንቃቸውም። የነ ሞቡቱ ሴሴ ሴኮ አገር ኮንጎ፣ የነ ሙአመር ጋዳፊ አገር ሊቢያ የነ ጆሴ ኤድዋርዶ ዶስ ሳንቶስ አገር አንጎላ እንደ አገር መቆም አቅቷቸው በጦር አበጋዞች የሚተራመሱት በሌብነት ምክንያት ነው። ህወሓትም እወክለዋለሁ፣ ቆሜለታለሁ ለሚለው የትግራይ ህዝብ ደንታ ሳይኖረው፤ ዝርፊያዬ ከሚቆም የትግራይ ህዝብ እስትንፋስ ይቁም ብሎ ለእልቂት ሲዳርገው ማየት ሌብነት ምን ያህል አገር አፍራሽ ትውልድ ጨራሽ እንደሆነ ያስገነዝበናል።
ሌብነት አገራችን ላለችበት ኢኮኖሚያዊ ድቀት ዋናው ምክንያት ነው። የልማታችን ጠላት፣ የአስተዳደር ነቀርሳ፤ የሰላምም ጸር ነው። የስራ አጥነት ቁልፍ መንስኤ፤ ለውጭ ምንዛሬ እጥረት መሰረታዊ ምክንያም ነው። ሌቦች ሀብታችንን ወደ ባዕድ አገራት እንዲሰደድ በማድረጋቸውና የአገር ቤቱን ልማት በማጓተታቸው ምክንያት ዜጎቻችን የአሳነባሪ ሲሳይ እየሆኑ ስደትን እንዲመርጡ አድርገዋቸዋል። በሌላ አገላለጽ ሌቦች ሀብታችንን እንዲሰደድ በማድረጋቸው ዜጎቻችንን ለአሰቃቂ ስደት ዳርገዋቸዋል። ኢትዮጵያ ይህን ለመሰለ ዘረፋ የተዳረገችው የተባበሩት መንግስታትንና የአፍሪካ ሕብረትን ሙስናን የመከላከል ስምምነቶች ተቀብላ፣ ፈርማና የሕጎቿ አካል ባደረገችበት ሁኔታ ውስጥ ነው።
እናም ለሌብነት ሁነኛ መፍትሔ ያላስቀመጠ መንግስት የአገርን ሕልውናና የትውልዱን ቀጣይነት ለድርድር እንዳቀረበ ተረድቶ በአዲስ የሚቋቋመው የኢትዮጵያ መንግስት ወገቡን ጠበቅ አድርጎ ራሱን ከሌቦችና ከሌብነት አጽድቶ አገርን ለመታደግ መዘጋጀትና ወደ ተግባር መግባት ያስፈልገዋል። ከሌብነት ለመጽዳት በመዋቅራችን ውስጥ ከሚገኙ፣ አብረውን ረዢም ርቀት በትግል ከተጓዙ፣ የትግል ጓዶች ከነበሩ፣ የልብ ጓደኞች ሆነው ከቆዩ፣ የራስ ብሔርና ቤተሰብ ከሆኑ ሌቦች ጋር መለያየትና ፊት ለፊት መጋፈጥን ይጠይቃል። ይህን ማድረግ እንደ ሰው ፈታኝና ከባድ ሊሆን ይችላል። ሆኖም ከምንም በላይ ለአገር፣ ለዝብና ለትውልድ ቅድሚያ ሰጥቶ መወሰን ያልቻለ መንግስትና መሪ አገርን ሊያሻግር አይችልምና ከሌብነትና ከሌቦች ጋር ፊት ለፊት ከመጋፈጥ ውጪ አማራጭ እንደሌለ መታወቅ አለበት።
በኢትዮጵያ የመንግስት ስርዓት ውስጥ ሌብነትን በሚገባ ለመቆጣጠር የሚያስችል አቅም አልተገነባም። ከከፍተኛው አመራር ጀምሮ እስከ ሲቪል ሰርቫንቱና ዜጋው ድረስ በሌብነት ላይ ያለው ዝንባሌና የስነ-ምግባር ደረጃ ግልጽና የተስተካከለ አለመሆንና በየደረጃው የሚገኙ የፖለቲካ ሹማምንት በሌብነት ውስጥ መዘፈቃቸው በሌብነት ላይ የሚደረገውን ትግል እንዲወሳሰብና ሌቦች ጉልበት እንዲያገኙ አድርጓቸው ቆይቷል።
በኢህአዴግ መንግስት በእጅጉ ተንሰራፍቶ የነበረው የሙስና አይነት ፖለቲካዊ ሲሆን ይህ አይነቱ ሙስና የአገራችንን ዲሞክራሲ ሂደት አጨናግፏል፣ የህግ የበላይነትንም ሸርሽሯል። የአገሪቱን የሲቪል ሰራተኞች በገዢው ፓርቲ የፖለቲካ ማዕቀፍ ውስጥ በማጎር ለጥቂት የፖለቲካው ዘዋሪዎችና የጥቅም ተጋሪዎች አገልጋይ እንዲሆኑ አድርጓቸዋል። በዘመነ ኢህአዴግ በአብዮታዊ ዴሞክራሲ ርዕዮት ያልተቃኘ የመንግስት ሠራተኛ የሚገባውን እድገትና ሹመት አያገኝም፤ የሥራ ዋስትናም አልነበረውም። ባለሃብቱም ቢሆን ልማታዊ የሚል ማዕረግ ካልተለጠፈለትና በዚህ የፖለቲካ ማዕቀፍ ውስጥ ካልገባ በነጻ ገበያ ተወዳድሮ መበልጸግ የሚችልበት ዕድል አልነበረውም።
የሕግ አውጪው የህዝብ ተወካዮች ምክር ቤትና ሕግ ተርጓሚ አካላትም አቅም ኖሯቸው በነጻነት በሕገመንግቱ የተሰጣቸውን ስልጣን ተጠቅመው በአስፈጻሚ አካላት የሚፈጸሙ የስርቆት ወንጀሎችን በመከታተል ተጠያቂ ማድረግ የሚችሉ አልነበሩም። የሕዝባችን አሻራ የሆነው ታላቁ የኢትዮጵያ ሕዳሴ ግድብ በ80 ቢሊየን ብር ወጪ በአምስት ዓመታት ጊዜ ውስጥ ይጠናቀቃል ተብሎ ቢጀመርም በሌብነትና በሌቦች ምክንያት የፕሮጀክት ዘመኑም ሆን ወጪው በከፍተኛ ደረጃ ጨምሮ ፍጻሜው አጠያያቂ በሆነበት ወቅት የትኛውም የመንግስት አካል ትኩረት ሰጥቶና ኃላፊነት ተሰምቶት ሊጠይቅ አልደፈረም።
ሌብነትን ለመከላከልና ለመቆጣጠር ተብለው የተዋቀሩ አደረጃጀቶችም ራሳቸው በሌብነት የተበከሉ በመሆናቸው በሆነ የሌባ ቡድን የሚፈጸመው ሌብነት ለእነርሱ ሌላ የሌብነት አጋጣሚ እየፈጠረላቸው ወይም ደግሞ በገዢው ፓርቲ ትዕዛዝ ብቻ የሚንቀሳቀሱ በመሆናቸው ዋና ዋና ሌቦች የአገርን ሀብት እየዘረፉ በባዕዳን አገራት ሲያከማቹ የሚጠይቃቸው አካል አልነበረም። ይልቁንም እንደተቋም ሠርተናል ለማለት ዜጎችን በፖለቲካ አመለካከታቸው ወይም ከስርዓቱ ውስጥ ያሉ ብልሽቶችን ለመታገል የሞከሩትን ወይም ደግሞ ከዋናዋናዎቹ ጋር ሲነጻጸሩ እዚህ ግባ የማይባሉትን በሙስና ክስ ወደ እስር ቤት በማጋዝ የሪፖርት ማሳመሪያ ሲያደርጓቸው እንደነበረ ይታወቃል። ሌብነት ከእውነት የተፋታ ነውና በሌብነት ውስጥ የሚዘጋጁ ሪፖርቶች ሁሉ ከእውነት የራቁና የተጭበረበሩ ናቸው። በዚህና ተያያዥ ምክንያቶች የተነሳ እነዚህ አካላት በፖለቲካ ወገንተኝነት ይሰሩ የነበሩ በመሆናቸው በህዝብ ዘንድ ፈጽሞ ተዓማኒነት አልነበራቸውም።
የፖሊስና የደህንነት አካሉም የገዢው ፓርቲና የአስፈጻሚው አካል ጡንቻ እንደነበሩ የሚታወቅ ሲሆን ትኩረታቸው ቀንደኛ ሌቦችና ሸሪኮቻቸው ላይ ሳይሆን ለፍትሕ፣ ለነጻነትና ለዕኩል ተጠቃሚነት የሚታገሉትን መድፈቅና መቀጥቀጥ ነበር። ይህ አካል በህወሓት የመጨረሻ ጊዜያት በአስቸኳይ ጊዜ አዋጅ ሽፋን ለለውጥና ሌብነትን ለመቃወም የሚወጡ ዜጎችን በመጨፍጨፍ ለሌቦች ጥብቅና ቆሞ እንደነበረ አስመስክሯል። ፖሊስና የደህንነት መዋቅሩ ዋና ዋና ዘራፊዎችን አድኖ ለህግ እንዲያቀርብ ተልዕኮ አይሰጠውም ነበር። ሌብነትን አይናችን እያየን አናልፍም በማለት ለሙያቸው ያደሩ ፖሊሶች ደግሞ በስርዓቱ የተገለሉ ነበሩ። ስለሆነም የፍትሕ አካላት የነበራቸው ምርጫ የሌቦች ተባባሪና ጉዳይ ፈጻሚ መሆን አለያም ደግሞ አይተው እንዳላዩ ማለፍ ወይም የሥራ ዋስትናቸውን ማጣት ነበር።
የሕግ ተርጓሚውን ክፍል ስንመለከት በብቃትና በስነምግባር መስፈርቶች ያልተመለመለና ያልተመደበ የዳኝነት አካል የፖለቲካና የአስፈጻሚው ተለጣፊ ነበር። የአስፈጻሚው የፖለቲካ መሪዎች በዳኝነት አካሉ እያንዳንዱ አሰራርና ውሳኔ ላይ ቀጥተኛ ተፅዕኖ የሚያሳድሩ ነበሩ። በመሆኑም የዳኝነት አካላት በአስፈጻሚው ትዕዛዛ መሰረት ወይም ደግሞ ባይታዘዙም እንኳን የአስፈጻሚውን ልብ ትርታ እያዳመጡ የሚወስኑ ነበሩ። በተጽእኖ ለመስራት ያልፈቀዱ ጥቂት ብቁ ዳኞች ቢኖሩ እንኳን ስርዓቱ የሚያስተናግዳቸው አልነበሩም። እንደነ አስመላሽ ወልደ ስላሴ አይነት የኢህአዴግ ቁንጮዎች የጠቅላይ ሚኒስትሩ የህግ አማካሪ፣ የተወካዮች ምክር ቤት የሕግ ጉዳዮች ቋሚ ኮሚቴ ሰብሳቢና የዳኞች አስተዳደር ጉባኤ ሰብሳቢ ሆነው ሕገመንግስቱን በሚጻረር መንገድ በሶስቱም የመንግስት አካላት እንዳሻቸው ሆነውበታል። የተሰጣቸው ሕገ-መንግስት ተሻጋሪ ስልጣን ዳኞችን ለሹመት
እንዲያቀርቡ፣ሹመት እንዲያጸድቁ፣ያልፈለጉትን ዳኛ እንዲሽሩና ከስራ እንዲያባርሩ አስችሏቸው የነበረ ከመሆኑም በላይ የጠቅላይ ሚኒስትሩ የሕግ አማካሪና የገዢው ፓርቲ ቁንጮ በመሆናቸው ደግሞ የፖሊስ፣ የዐቃቢያነ-ሕግ፣ የስነ-ምግባርና ጸረ-ሙስና ተቋማት ላይ ቀጥተኛ ተጽዕኖ ነበራቸው። ስለሆነም የሌብነት ምርመራ፣ ክስና ዳኝነት ሁሉ በነዚህ ግለሰቦች ተጽዕኖ ስር የወደቁ ነበሩ። የአንድ ፓርቲ ከፍተኛ አመራር የሆነ አንድ ግለሰብ በሶስቱም የመንግስት አካላት እንዳሻው በሚሆንበት ስርዓት ውስጥ እንዴት ሆኖ የሥርዓቱን ሌቦች ተጠያቂ ማድረግ ይቻላል? ይህ አይነቱ ፖለቲካዊ ወይም ስርዓታዊ ሌብነት በአገራችን ለሶስት አስርት ዓመታ ተንሰራፍቶ ቆይቷል። የኢህአዴግ መንግስት ዓይነተኛ የሌብነት መገለጫ የፖለቲካ ስርቆት(political corruption) ሲሆን አንድ ስርዓት እንደ ስርዓት ፖለቲካዊ ሌብነት ውስጥ ከገባ መጨረሻው አገርን ይዞ መውደቅ እንደሆነ አገራችንን ጨምሮ በአለም ላይ በርካታ አገራትን እንደ ምሳሌ ማንሳት ይቻላል።
በጥቅሉ የአገራችን የዳኝነት አካላት በሕግ፣ በሕሊናቸውና በነጻነት የሚወስኑበት ሁኔታ አልነበረም። ይልቁንም ዋና ተግባራቸው በስርዓቱ ውስጥ ያሉ ሌቦች ፍላጎትና ውሳኔ ላይ ማሕተም ማሳረፍ ነበረ። በዚህ አይነት ሁኔታ የተደራጀ የዳኝነት አካል በምን አግባብ በሌብነት ጉዳዮች ላይ ፍትሐዊና ህጋዊ ውሳኔ ሊሰጥ ይችላል? ጥቂት የማይባሉት “የአባትህ ቤት ሲዘረፍ…እንዲሉ” እነሱ ራሳቸው የሌብነቱ ተዋናይ እንደነበሩ የአገራችን የፍትሕ ስርዓት ሰለባዎች ሕያው ምስክሮች ናቸው።
ፖለቲካውና የፖለቲካ መሪዎች ከሌብነት ካልተላቀቁ፣ የሰው ኃይል ምደባቸው፣ ሕግና መመሪያቸው፣ የሕግ አፈጻጸማቸው ለሌብነት ክፍት ከሆነ በሂደት እንደ ሥርዓት ሌብነት ውስጥ መገባቱ አይቀርም። ሌብነት ስርዓት ከሆነ ደግሞ ነጻውና ጨዋው ዜጋም ሳይወድ መብቱን በገንዘብ ለመግዛት ይገደዳል። ለሌባው የማይገባውን በመክፈል የሌብነት ተባባሪ ይሆናል። ሌብነት በዚህ መልክ በዜጋው አስተሳሰብ ከተጋባና የተከታታይ ትውልዶች ልምምድ ወደመሆን ከተሸጋገረ ሌብነት ባሕል ወደመሆን ያድግና አገር በምዕተ-ዓመታት ከማትወጣበት የፖለቲካ፣ የኢኮኖሚና የሞራል ድቀት ውስጥ ትገባለች። እንደ አገርም እንፈርስና በምድር ላይ አሻራ አልባ አገርና ሕዝብ እንሆናለን ማለት ነው።
የሕዝበን ሰላምና ደህንነት ከማስጠበቅ ባሻገር የአገርን ልማት ለመምራትና ለማፋጠን ኃላፊነት የተጣለበት የመንግስት መዋቅር በፖለቲካዊ ሌብነት ውስጥ ከተዘፈቀ ዋና ዋና የሀብት ምንጭ የሆኑ የአገር ሀብቶች በሌቦች ቁጥጥር ስር የሚገቡበት እድል ከፍተኛ ነው። በአገራችን ከፍተኛ ሌብነት ከሚፈጸምባቸው ዘርፎች መካከል የከተማና የገጠር መሬት አስተዳደር አንዱና ዋነኛው ነው። በህወሓት ዘመን እንደ ጋምቤላና ቤኒሻንጉል ጉሙዝ በመሳሰሉ ክልሎች የገጠር መሬት በሌብነት ሰንሰለት በተሳሰሩ የመንግስት ባለስልጣናትና ሸሪኮቻቸው በሚሊዮኞች የሚገመት ሄክታር መሬት ተዘርፏል። ዘረፋና ሌብነቱ በመሬት ሀብት ላይ ብቻ አልተገደቡም። መሬትን በዋስትና በማስያዝ ባንኮችም እንዲዘረፉ በተለይም የኢትዮጵያ ልማት ባንክ እርቃኑን እንዲቀር ተደርጓል። በከተሞች በተለይም በአዲስ አበባና በዙሪያው የነበረው ዘረፋም ከዚህ የተለየ አልነበረም። ዜጎች ከቀያቸው በልማት ስም እየተፈናቀሉ ኑሯቸው ሲመሰቃቀልና ለከፋ ድህነት ሲዳረጉ ቆይተዋል። ችግሩ እየከፋ ሄዶም ለሕዝባዊ አመጽ መቀጣጠልም ዋና ምክንያት ሆኗል።
እነዚህንና መሰል በደሎችን ለማረም ተብሎ በአዲስ አበባ አካባቢ በልማት ሰበብ የተፈናቀሉና የሚፈናቀሉ ዜጎችን ኑሮ ለማሻሻል በሚል መንግስት ለገበሬ ቤተሰቦች የፈቀደው በከተማ ውስጥ የመኖሪያ ቦታ ባለቤት የመሆን መብት በከተማ አስተዳደሩ በየደረጃው በተሰገሰጉና በድለላ ስም በሚንቀሳቀሱ ሌቦች ጥምረት ሐሰተኛ ሰነድና ሰው ሰራሽ ባለቤቶች እየተሰየሙ የአዲስ አበባ መሬት ዳግም መቸብቸቡን ቀጥሏል። ይህም በልማት ተነሺ ስም የተፈናቀሉ ዜጎችን ለመታደግና ሌብነትን ለመግታት ሲባል የተወሰደ በጎ እርምጃ ለሌላ ዓይነት ሌብነት በር መክፈቱን ያሳየናል። ድርጊቱ በመላው የከተማ ነዋሪዎችና በእውነተኛ የልማት ተነሺዎች ላይ ከፍተኛ ቅሬታ አሳድሯል። የማዕድን ዘርፉም ከቅርብ ጊዜ ወዲህ መነቃቃት እየታየበት ቢሆንም አዳዲስ የውስጥና የውጭ ሌቦች መሰባሰቢያ እየሆነ በመምጣቱ እንደ ኮንጎና ሊቢያ ከመሆናችን በፊት አፋጣኝ መፍትሔ ሊበጅለት ይገባል።
የንግዱ ዘርፍም ሥር የሰደደ ሌብነት የሚታይበት በመሆኑና ሌቦች ገበያን በማመሰቃቀል አደገኛ ሴራ የሚፈጽሙበት የኢኮኖሚ ክፍል ሆኖ ቆይቷል። መንግስት ገበያን ለማረጋጋትና ስርቆትን ለመከላከል የወሰዳቸው እርምጃዎች ተመልሰው ለስርቆትና ለሌቦች መበልጸጊያነት ሲሆኑና የገበያ አለመረጋጋቱን ሲያባብሱና ዜጋውን ሲያማርሩ እያስተዋልን ነው። ለምሳሌ መንግስት በግንባታው ዘርፍየሚስተዋለውን በተለይም የሲሚንቶን ዋጋ ለማረጋጋት በልማት ድርጅቶች በኩል ለተወሰኑ ባለሃብቶች ውክልና እየተሰጠ እንዲያከፋፍሉ ተዘርግቶ የነበረው አሰራር ችግሩን ይበልጥ አወሳቦትና የሲሚንቶን ዋጋ ከነበረው በሁለትና ሶስት እጥፍ በላይ እንዲንር በማድረግ በሌብነት መስመር የተመለመሉ ወኪሎች እንዲያከፋፍሉ ግዴታ ለገቡለት አካባቢ ሳያደርሱ ከፋብሪካ ግቢ ሳይወጣ እንዲቸበቸብ ተደርጓል። ይህም ለመንግስት የሚገባው ገቢ ወደሌቦች ኪስ እንዲገባና የግንባታ ስራ ተቋራጮች ደረሰኝ ከተቆረጠላቸው ሁለትና እና ሶስት እጥፍ ዋጋ እንዲከፍሉ በመገደዳቸው በርካቶች ለኪሳራ እንዲዳረጉ ሆነዋል። አሰራሩ ዘርፉን በአጭር ጊዜ ውስጥ በከፍተኛ ደረጃ ከጎዳውና ጥቂት ሌቦችን ያለአግባብ ካበለጸገ በኋላ በአጭር የቴሌቪዝን መግለጫ አሰራሩ እንዲቆም መደረጉን ስንሰማ ከጅምሩ አንድን አይነት ሌባ በሌላ ዓይነት ከመቀየር ያለፈ ፋይዳ እንዳልነበረው ተገንዝበን ነበር።
በአገራች ላይ አሁን የሚስተዋለው የኑሮ ውድነት በንግድ ስም ሳይሰሩ ለመክበር የሚጥሩ ሌቦች ውጤት ነው። ሌቦች በአገር ውስጥ ንግድ ብቻ ሳሆን የወጪ ንግዱን በመቆጣጠርና ከአለማቀፍ ሌቦች ጋር በመመሳጠር የሚልኩትን የአገር ምርት ከሚሸጡበት ትክክለኛ ዋጋ እጅግ በማሳነስ ለመንግስት ያሳውቃሉ። ልዩነቱንም ምርቱ በተላከበት አገር በውጭ ምንዛሬ ያከማቻሉ። የአርሶ አደራችን ምርት በዶላር ተመንዝሮ በባዕድ አገር እንዲቀር ያደርጋሉ። በዚህም ምክንያት አገራዊ የንግድ ሚዛናችን በከፍተኛ ደረጃ ይዛባል። ከፍተኛ የውጪ ምንዛሬ እጥረት ያጋጥመናል። ክፍተቱን ለመሙላት መንግስት እርዳታ ይለምናል፤ይበደራል። ሌቦች ዘርፈው በውጪ አገር ላከማቹት የአገር ሐብት መላው የኢትዮጵያ ደሃ ሕዝብ እዳ ከፋይ ይሆናል። ሌብነቱ አንድ ቦታ ካልቆመ የድህነት አዙሪቱ ውስጥ እንቀጥልና እዳውም ለመጪው ትውልድ የሚተላለፍ ይሆናል።
ሌላው የአገራችን የኢኮኖሚ ዕድገትና የንግድ ስርዓቱ ነቀርሳ ሆኖ የቆየው የኮትሮባንድ ንግድ ሲሆን የጦር መሳሪያን ጨምር ተገቢው ታክስ ሳይከፈልባቸውና ጥራታቸው ሳይረጋገጥ ወደ አገር ውስጥ የሚገቡ ሸቀጦች ግብር ከፋይና ሕጋዊ ነጋዴውን በማሽመድመድ በአንጻሩ ሕገ-ወጦች በአቋራጭ እንዲከብሩ ሲያደረግ ቆይቷል። በሌላ በኩል ደግሞ ሌቦች ኬላ ክፍት እየተደረገላቸው ከፍተኛ የውጪ ምንዛሬ ማስገኘት የሚችሉ የአገር ምርቶችን በድብቅ ከአገር በማስወጣት ከዚህ የሚገኘው ከፍተኛ የውጪ ምንዛሬ በባዕድ አገር እንዲቀርና የአገር ኢኮኖሚ እንዲደቅ ያደርጋል።
ሌብነት ከኢኮኖሚ ጉዳቱ ባለፈ ለሰዎች ህይወት በከንቱ መቀጠፍ ምክንያት ነው። በአገራችን ባለው ከፍተኛ የትራፊክ አደጋ ምክንያት የሚያልቀው ዜጋ በቀጥታም ሆነ በተዘዋዋሪ ከሌብነት ጋር የተያያዘ ነው። አሽከርካሪዎች በአግባቡ ሰልጥነውና ተፈትነው ብቃታቸው ተረጋግጦ መንጃ ፈቃድ ስለማይሰጣቸው፤የተሽከርካሪዎች ብቃት ማረጋገጫ ምርመራ በአግባቡ ስለማይከናወንና በሌብነት ምክንያት ብቃት የሌላቸው አሽከርካሪዎችና ተሽከርካሪዎች አገልግሎት እንዲሰጡ በመደረጋቸው የትራፊክ አደጋ እየተበራከተና የዜጎች ህይወትም በከንቱ እየተቀጠፈ ንብረትም እየወደመ ይገኛል።
ከሌብነት አንጻር የሚወጡ ሕጎችን በተመለከተ የኢህአዴግ መንግስት ህግ በማውጣት የሚታማ አልነበረም። ላለማክበርና ላለመተግበር ወስኖ የሚያወጣቸውና ለማሕበረሰቡ ሚስጥር የሚመስሉ ህጎች ግን በርካቶች ነበሩ። ለዜጎች በሚገባ ግልጽ ያልተደረገውና የተወሳሰበው የአገራችን ቢሮክረሲ ለዜጎች ሚስጥር የሆኑ ሕጎች ለሌብነት እጅግ የተመቹ ናቸው። ከቀበሌ መታወቂያ አሰጣጥ ጀምሮ፣ የመንጃ ፈቃድ አሰጣጥ፣ የንግድ ፈቃድ አወጣጥና እድሳት፣ በፍርድ ቤቶችና በፍትሕ ተቋማት፣ በመንግስት ግዢ፣ በግብር ውሳኔ በኢንቨስትመንት ፈቃድና ቦታ አሰጣጥ ወዘተ ያሉ ሕጎችና መመሪያዎች እጅግ የተንዛዙና ለዜጋው ግልጽ ያልተደረጉ በመሆናቸው ለሌብነት ክፍት የሆኑ ናቸው።
በአሁኑ ወቅት ሌብነትን መዋጋት ለኢትዮጵያ የስነምግባር፣ የሞራል ወይም የሀብት ብክነት ጉዳይ ሳይሆን የህልውናና እንደ አገር የመቀጠልና ያለመቀጠል ጉዳይ ነው። ሌብነት ካለ አገራዊ መረጋጋት፣ ሰላም እንዲሁም በመንግስትና በሕዝብ መካከል መተማመን ሊኖር አይችልም። ሁሉም ዓይነት ሌብነቶች የልማት እንቅፋት ከመሆናቸውም በላይ ለድህነት ስር መስደድ፣ ለዜጎች የሀብት ክፍፍል ልዩነትና ለማሕበራዊ ፍትሕ መጓደል አብይ ምክንቶች ናቸው። ስለሆነም ሙስናን መዋጋትና ሌብነትን ማዳከም ማለት መልካም አስተዳደርን ማስፈን፤ የሕግ የበላይነት ማረጋገጥ፣የዴሞክራሲ ባሕል መጎልበትና ፍትሐዊ ተጠቃሚነትን ማረጋገጥ ማለት ነው። ይህም ለብልጽግናና ለዜጎች ኑሮ መሻሻል መሰረት መጣል ማለት ነው። ስለሆነም በብልጽግና ፓርቲ ለሚመራ መንግስት ከዚህ በላይ ቅድሚያ ሊሰጠው የሚገባ ተግባር ይኖራል ተብሎአይገመትም።
ቀጣዩ መንግስት ሌብነትን ለማዳከምና የአገር እድገት እንቅፋት መሆን ከማይችልበት ደረጃ ላይ ለማድረስ አልሞ መስራት አለበት። በቅድሚያ በገዢው ፓርቲ ውስጥ ፖለቲካዊ ቁርጠኝነት ሊኖረውና አባላቱንና አመራሩን በዚሁ ማዕቀፍ ውስጥ ሊያጠራና ሊያሰማራ ይገባዋል። ገዢው ፓርቲ ጠንካራ የአባላት የሥነምግባር ደንብ በማውጣት መላ አባላቱ እንዲገነዘቡትና እንዲተገብሩት ሊያደረግ ይገባል። በየደረጃው በሌብነት የተጨማለቁ አመራሮችንና ቢሮክራቶችን ገምግሞ ያለ ምሕረት ማጥራት የመጀመሪያው ቁልፍ ሥራ ሊሆን ይገባል። ያፈራውን ንብረት ለማስመዝገብ የሚያንገራግር የመንግስት ኃላፊና ሠራተኛ በምን ሞራል ሌብነትን ሊያወግዝና ሊታገል ይችላል? መሪነት አርአያነት ነው። የአርአያነት ቁጥር አንድ መለኪያው ደግሞ በዝንባሌም በተግባርም ከሌብነት መጽዳት ነው። ብቁ፣ በስነምግባራቸው የተመሰገኑ፣ ውጤታማና ከፖለቲካ ስልጣን ውጭ ቢሆኑ እንኳን ሰርተው መኖር የሚችሉ ስልጣንን መኖሪያቸው ያላደረጉ ሰዎችን ወደ አመራርነት የማምጣት አስፈላጊነት ሊተኮርበት ይገባል።
የመንግስት ቢሮክራሲ በተለይም ዋናዋና ለሌብነት ተጋላጭ ዘርፎች አካባቢ የሰው ኃይል ስምሪቱ ለብቃትና ለስነምግባር ከፍ ያለ ትኩረት ሊሰጠው ይገባል። የአገር ኢኮኖሚ በፈቀደ መጠን የመንግስት ባለስልጣናትና የመንግስት ሰራተኞች ራሳቸውንና ቤተሰቦቻቸውን ለማኖር የሚያስችልና ከስልጣን በተነሱ ጊዜ የኑሮ ዋስትናቸው እንዳይናጋ የሚያደርግ ደመወዝና ጥቅማጥቅም ሊጠበቅላቸው ይገባል። ስለ ነገ የቤተሰቡ እጣ ፋንታ እየተጨነቀ ዛሬን በውጤታማነትና በንጽህና ለማገልገል የሚፈቅድ የመንግስት ባለስልጣንና ሠራተኛ ማግኘት ከባድ እንደሆነ በመገንዘብ መንግስት ተገቢውን ማስተካከያ ሊያደርግ ይገባል።
ሌብነትና ሙስናን ለሚፋለሙ አካላትና ዜጎች ማበረታቻ መስጠት እጅግ አስፈላጊ ነው። ለምሳሌ የተጭበረበረ ታክስን በኦዲት ወይም በምርመራ ወይም በጥቆማ ተሳትፈው ለሕግ በማቅረብ እንዲከፈል የሚያደርጉ ኃላፊዎች፣ ባለሙያዎች፣ ዜጎች ለአገር ካስመለሱት ገንዘብ በተወሰነ መጠን እንዲከፈላቸው ማድረግ አንድ አማራጭ ሊሆን ይችላል። የወቅቱ ዋናው ጠላታችን ሌብነት በመሆኑ ሌብነትን የሚጋፈጡ ዜጎች የሚያስፈልጋቸው የኢኮኖሚ ማበረታቻ፣ የህግ ከለላና ዋስትና ብቻ አይደለም። የጀግንነት ሜዳሊያም ሊሸለሙ ይገባል።
የመንግስት አሰራርና መረጃዎች ለዜጎች፣ ለሲቪክ ማህበራትና ለመገናኛ ብዙሃን ተደራሽ መሆን አለባቸው። መገናኛ ብዙሐንም በጥብቅ ዲሲፕሊንና ስነምግባር እንዲሰሩ በማድረግ በጸረ-ሌብነት ትግሉ አወንታዊ ሚና እንዲጫወቱ ማድረግ ተገቢ ነው። የመንግስት ግዢዎች፤ የንግድ ፈቃድ አሰጣጥና እድሳት፤ የግብር ማሳወቅና መክፈል ሂደቶችና ሌሎች አገልግሎቶች አሁን ያለው ጅምር ተጠናክሮ በቴክኖሎጂ እንዲደገፉ በማድረግ የሰዎችን ንክኪ መቀነስ ሌላው አማራጭ ነው።
የመንግስት ኃላፊዎች ለመረጣቸው ህዝብ ተጠያቂ የሚሆኑበት ህዝቡም በስፋት የሚሳተፍበት ግልጽ፣ ቀላልና መላው ሕዝብ የሚረዳቸውና የሚያከብራቸው የአሰራር ደንቦችና መመሪያዎችን ማውጣት፣ ያሉትን ማሻሻልና ስራ ላይ ማዋል፤ በየተቋማቱ የሥራ አፈጻጸም ሂደቱና ውጤታማነቱ በግልጽ በሚታወቅ ስርዓትና ህዝቡን ባሳተፈ መልኩ ክትትል የሚደረግበትን ሥራዓት መዘርጋት ያስፈልጋል። ከፍተኛ በጀት ተመድቦላቸው የሚከናወኑ የልማት ፕሮጀክቶች ከጥራት፣ ከጊዜ፣ ከዋጋና ከአገልግሎት አንጻር ኦዲትና ክትትል የሚደረግበት አሰራር ሊዘረጋላቸው ይገባል። የታላቁ የኢትዮጵያ ሕዳሴ ግድብና በርካታ የስኳር ፕሮጅክቶች ከአስር ዓመት በላይ በተንከባለሉባት አገር በቅርቡ በመዲናችን የተከናወኑ ድንቅ የሸገር ልማት ፕሮጅክቶችን እንደ ሞዴልና መልካም ተመክሮ ወስዶ በማስፋት ውጤታማነትን ማጎልበት ይገባል።
አገራችን በውጭ ምንዛሬ እጥረት እየተቸገረች ባለችበት በአሁኑ ወቅት አንጡራ ሀብቷን በጥቁር ገበያና በሀሰተኛ የወጪ ንግድ እየተዘረፈች ሀብቷም እንደ ዜጎቿ እየፈለሰ የሚገኝ በመሆኑ የወጪና ገቢ ንግዱ የሕግ ማዕቀፍና ቢሮክራሲ ምንም ያህል ውስብስብና አታካች ቢሆን እያራቆተን ያለውን የሀብት ፍልሰት ሊገታው አልቻለምና ሊፈተሽ ይገባል።
ሌቦች በአግባቡ ክትትል ተደርጎባቸው በሕግ ተጠያቂ የሚሆኑበት አሰራርና ይህን የሚያስፈጽም ጠንካራና ገለልተኛ የህግና የፍትህ አደረጃጀት መፍጠርና የተሻለ ስነምግባር ባለው ብቁ አመራና የሰው ኃይል ማሟላት ያስፈልጋል።
ከረጅም ጊዜ አንጻር ለህጻናትና ለወጣቶች በትምህርት ስርዓቱ ሌብነትን የሚጸየፍ የግብረገብነት ትምህር እንዲሰጥ በማድረግ የሌብነትን አስተሳሰብ ከትውልዱ አእምሮ መንቀል ያስፈልጋል።
(ይቀጥላል)
አባቡሌ ከጉለሌ
አዲስ ዘመን መስከረም 9/2014
