የወንጀል ፍሬ ንብረትን የማስመለሻ የህግ ማዕቀፍ

የወንጀል ድርጊት የተለያዩ መነሻዎችን መሰረት በማድረግ ወይም የተለያዩ ዓላማዎችን ለማሳካት ያሚፈፀም ነው። ኢኮኖሚያዊ ጥቅም ማግኘት ደግሞ አንዱ ነው። ከዚህ የተነሳ አንድ ወንጀል አድራጊ ከወንጀል ድርጊት ያገኘውን ሀብት እንዲጠቀም መደረግ የለበትም የሚለው የህግ መርህ ሥራ ላይ እንዲውል ተደንግጓል። የእዚህ መርህ ሌላ መገለጫ የሆነው ከወንጀል ድርጊት የተገኘው ሀብት ወደ ነበረበት ተመላሽ ተደርጎ የወንጀሉ ተጎጂ እና አጠቃላይ ኢኮኖሚው እንዳይጎዳ ማድረግ ነው። ስለዚህ የሀብት ማስመለስ ተግባር የሚያተኩረው ማንም ሰው ከወንጀል ድርጊቱ የገንዘብ ጥቅም እንዳያገኝ ለማድረግ ነው።

ከዚህ አኳያ የኢኮኖሚ ወንጀሎች እና የሚያስከትሉት ጉዳት ሲታይ የኢኮኖሚ (የፋይናንስ) ወንጀሎች የኢኮኖሚ ወይም ፋይናንስ ጥቅም ለማግኘት የሚፈፀሙ ወንጀሎች ናቸው። እነዚህ ወንጀሎች በህገ ወጥ መንገድ የተገኘን ገንዘብ ህጋዊ አስመስሎ ማቅረብና ሽብርተኝነትን በገንዘብ መርዳት፣ የእፆች ዝውውር፣ ህገ ወጥ የሰዎች ዝውውር፣ የታክስ ማጭበርበር፣ የሙስና ወንጀል እና የመሳሰሉትን ያካትታሉ።

ወንጀሎቹ በሀገር ኢኮኖሚ ላይ ከፍተኛ ጉዳት የሚያስከትሉ እና ለህዝብ አገልግሎት እና ለተለያዩ መሰረተ ልማት መዋል የሚችሉ ሀብቶችን የሚቀሙ እንዲሁም የኢኮኖሚ ስርዓቱን የሚያዛቡ ናቸው። ከዚህ አንፃር በዓለም ባንክና በተባበሩት መንግሥታት ድርጅት የእፆችና ወንጀል መከላከል ቢሮ የወጣ መረጃ እንደሚያሳየው ሀገራት በየዓመቱ ከ20 እስከ 40 ቢሊዮን ዶላር በሙስና ወንጀልና በሌሎች ኢኮኖሚ ወንጀል ተግባራት ምክንያት ያጣሉ።

የኢኮኖሚ ወንጀሎች ፍሬ የሆኑ ንብረቶችን ማስመለ ስሙስናን ለመከላከል እ.አ.አ 2004 የወጣው ዓለም አቀፍ ስምምነት የወንጀል ፍሬ ለሆነ ንብረት ትርጉም ሰጥቷል። በተፈፀመ የወንጀል ድርጊት በቀጥታም ሆነ  በተዘዋዋሪ የተገኘ የትኛውንም ንብረት የሚያካትት መሆኑ ተገልጹዋል። የወንጀል ፍሬ ንብረት ማስገኘት የሚችሉ (አመንጪ) ወንጀሎች ወንጀልነታቸው በህግ የተደነገገ እና የወንጀል ፍሬ ንብረትን ማስገኘት የሚያስችሉ የወንጀል ድርጊቶች ሲሆኑ፤ ሙስናን፣ የታክስ ማጭበርበርን፣ የእፆች ዝውውርን፣ ህገ ወጥ የሰዎች ዝውውርን ያካትታል። በተመሳሳይ መልኩ አዋጅ ቁጥር 780/2005 አመንጪ ወንጀል ማለት ማንኛውም ለወንጀል ፍሬ ምንጭ የሆነና ቢያንስ አንድ ዓመት ቀላል እስራት የሚያስቀጣ ወንጀል እንደሆነ ተገልጸዋል።

የወንጀል ፍሬ የሆነውን ንብረት ማስመለስ ማለት ንብረቱን የመከታተል፣ የማሳገድ፣ የማስወረስ እና የተወሰደውን ንብረት ወደ ህጋዊ ባለቤቱ የመመለስ ሂደት ነው። ሙስናን ለመከላከል እ.አ.አ 2004 በወጣው ዓለም አቀፍ ስምምነት መሰረት ይህ ሂደት ከአንድ ሀገር ተወስዶ ወደ ሌላ ሀገር የተላለፈውን የወንጀል ፍሬ የሆነውን ንብረት ወደ ተወሰደበት ትክክለኛ ሀገር መመለስን ይጨምራል።

ዓለም አቀፍ የወንጀል ፍሬ ማስመለስ የህግ ማዕቀፎች

በወንጀል የተገኙ ንብረቶች በሀገር ውስጥ ወይም ከሀገር ውጪ ሊደበቁ ይችላሉ። ስለዚህ ያለአግባብ የተወሰደውን ንብረት ለማስመለስ በሀገር እና በዓለም አቀፍ ደረጃ ስልቶችን መንደፍ ያስፈልጋል። የንብረት ማስመለስ ተግባርን ውጤታማ ለማድረግ በዓለም አቀፍ ደረጃ ከተወሰዱት ዕርምጃዎች መካከል እ.አ.አ በ2004 የሙስና ወንጀልን ለመከላከል የወጣው ዓለም አቀፍ ስምምነት፣ እ.አ.አ 2003 የሙስና ወንጀልን ለመከላከል የወጣው የአፍሪካ ስምምነት፣ እ.አ.አ በ1988 ህገ ወጥ የእፆች ዝውውርን ለመከላከል የወጣው የተባበሩት መንግሥታት ድርጅት (ተ.መ.ድ) ስምምነት፣ የተደራጁና ድንበር ተሻጋሪ ወንጀሎችን ለመከላከል እ.አ.አ በ2004 የወጣው የተ.መ.ድ ስምምነት እና የፋይናንስ ድርጊት ግብረ ኃይል (Financial Action Task Force) እ.አ.አ በ1989 በሀገራት የተቋቋመ አካል ዋነኞቹ ናቸው።

 እነዚህ ስምምነቶች እና ሌሎች ዕርምጃዎች የወንጀል ፍሬ ንብረቶች የሚያዙበት፣ የሚወረሱበትን እና ለባለቤቱ የሚመለሱበትን ሁኔታ የሚደነግጉ እና መወሰድ ያላባቸውን ዕርምጃዎች የሚያመላክቱ ናቸው። የስምምነቶቹ አባል ሀገራት የወንጀል ፍሬ የሆኑ ንብረቶችን ለመለየት፣ ለመከታተል፣ ለመያዝ ወይም ለማገድ፣ ለመውረስ የሚያስችላቸውን ዕርምጃዎች መውሰድ እንዳለባቸው ይገልፃሉ። በእነዚህ ስምምነቶች መሰረት ንብረቱ የሚገኝበት ሀገር ንብረቱን የመያዝና ለጠያቂው ሀገር የማስረከብ እንዲሁም አጠቃላይ በንብረት ማስመለስ ሂደት የመተባበር ግዴታ አለባቸው።

የወንጀል ፍሬ ንብረት የማስመለስ ህግ ማዕቀፍ በኢትዮጵያ

በኢትዮጵያ በህገ ወጥ መንገድ የተወሰዱ ንብረቶችን የማስመለስ ሂደት የሚያግዙ የተለያዩ የህግ ማዕቀፎች ተዘጋጅተዋል። ከህግ ማቀፎቹ መካከል በህገ ወጥ መንገድ የተገኘ ንብረት ህጋዊ አስመስሎ ማቅረብ ወንጀልን ለመከላከል የወጣው አዋጅ ቁጥር 780/2005 አንዱ ነው። በዚህ አዋጅ መሰረት ወንጀሉን ለመከላከል ጉዳዩ የሚመለከታቸው አካላት በተለይ የፋይናንስ ተቋማት የተለያዩ የጥንቃቄ ዕርምጃዎች (የደንበኞችን ማንነት በአግባቡ ማጣራትና የንግድ እንቅስቃሴ መረጃዎችን መያዝ፣ አጠራጣሪ የባንክና ንግድ እንቅስቃሴዎችን ሪፖርት የማድረግ እና የመሳሰሉትን) እንዲወስዱ ይጠበቅባቸዋል። ከዚህ አልፎ ወንጀሉ ከተፈፀመ በህገ ወጥ መንገድ የተወሰዱ ንብረቶች የሚወረሱበት እና የሚመለሱበት አሠራር ተደንግጎ ይገኛል።

ይህም የወንጀል ክስ ቀርቦ የጥፋተኝነትና ንብረቱ እንዲወረስ ውሳኔ በማሰጠት (ጥፋተኝነት ላይ የተመሰረተ) የወንጀሉ ፈጻሚ ካልታወቀ፤ ከጠፋ ወይም ከሞተ እና የጥፋተኝነት ውሳኔ መስጠት ካልተቻለ ንብረቱ የወንጀል ፍሬ መሆኑ በፍርድ ቤት በማስወሰን (ጥፋተኝነት ላይ ያልተመሰረተ) የመውረስ ውሳኔ ሊሰጥ እንደሚችል የአዋጁ አንቀፅ 35 ያሳያል።

በዚህ ሂደት የሚወረሱ ንብረቶች የወንጀል ፍሬ ንብረት፣ ከሌላ ንብረት ጋር ተቀላቅሎ ወይም ተለውጦ የተገኘ ንብረት፣ ከወንጀል ፍሬ ንብረት የተገኘ ገቢ፣ ለወንጀሉ አፈፃፀም የዋለ ንብረት ያካትታል። እንዲወረስ የተወሰነው ንብረት በሌላ ሀገር የሚገኝ ከሆነ ከሀገሪቱ ጋር በሚደረግ የጋራ የትብብር የህግ ድጋፍ መሰረት ማስፈፀም እንደሚቻል ተደንግጓል።

ሌላው የህግ ማዕቀፍ የሙስና ወንጀሎች አዋጅ ቁጥር 881/2007 እና የተሻሻለው የፀረ ሙስና ልዩ የስነ ስርዓትና ማስረጃ ህግ አዋጅ ቁጥር 882/2007 ሲሆን፤ በሙስና ወንጀሎች ጥፋተኛ የተባለው ሰው ከሚጣልበት ቅጣት በተጨማሪ የወንጀል ፍሬ የሆኑ ንብረቶች እንደሚወረሱ ወይም ለባለቤቱ እንደሚመለሱ ይደነግጋሉ።

በፀረ ሽብር አዋጅ ቁጥር 1176/2012 መሰረት ከሽብር ወንጀል ጋር የተገናኘ ንብረት፣ በአሸባሪነት የተሰየመ ድርጅት ንብረት እንዲሁም በሽብር ወንጀል ላይ ተሳትፈው የተገኙ ድርጅቶች ንብረት እንደሚወረስ የሚገልጽ ሲሆን፤ የ2006 ዓ.ም ወንጀል ህግ አንቀፅ 98 በወንጀል ጥፋተኛ የተባለ ሰው ከወንጀል ድርጊቱ በቀጥታም ሆነ በተዘዋዋሪ መንገድ ያገኘው ንብረት በፍርድ ቤት ውሳኔ መሰረት እንደሚወረስ ይገልፃል።

በአጠቃላይ በኢኮኖሚ ወንጀሎች ከፍተኛ መጠን ያለው የህዝብ እና የግለሰብ ንብረት ያለአግባብ ይመዘበራል። የግልጸኝነት እና የተጠያቂነት ማነስ ንብረት ያለአግባብ እንዲወሰድ እና እንዲሰረቅ እንደ ዋና ምክንያት ይጠቀሳሉ። ንብረቶቹን ለማስመለስ የሚያስችሉ ዓለም አቀፍና ብሔራዊ የህግ ማዕቀፎች የተዘጋጁ ሲሆን፤ ንብረት በማስመለስ ሂደት የቁርጠኝነት ችግር፣ ወጥነት ያለው የህግ ማዕቀፍ አለመኖር፣ በዓለም አቀፍ ትብብር የሂደቱ መራዘም እና ንብረቶቹ ያሉበትን ሁኔታ የመለየት ችግር የሚታዩ እንቅፋቶች እንደሆኑ መረጃዎች ያሳያሉ። ስለዚህ አመንጪ ወንጀሎችን መከላከልና ተጠያቂነትን ከማስፈን ጎን ለጎን የተወሰደውን ንብረት የማስመለስ ሥራ ውጤታማነት የፖለቲካ ቁርጠኝነት እና የዓለም አቀፍ ትብብር ቁልፍ ጉዳይ ነው።

ምንጭ:- የኢ.ፌ.ዴ.ሪ ጠቅላይ ዐቃቤ ህግ

አዲስ ዘመን ሰኔ 25/ 2013