በስካር መንፈስ ስለሚፈጸም ወንጀል

አንድ ሰው ወንጀል ፈጽሟል ተብሎ ክስ ሊቀርብበት እና ሊቀጣ የሚችለው የተላለፈውን የወንጀል ድርጊት ሊያቋቁሙ የሚችሉት ህጋዊ፤ ግዙፋዊ እና ሞራላዊ ፍሬ ነገሮች ባንድ ላይ ተሟልተው ሲገኙ ብቻ እንደሆነ የኢ.ፌ.ዲ.ሪ የወንጀል ህግ አንቀጽ 23 ንዑስ አንቀፅ 2 ይደነግጋል፡፡ በዚህ መሰረት የወንጀል ፈጻሚው የሀሳብ ክፍል (moral element) መረጋገጥ ያለበት አንዱ ዋናው የወንጀል ማቋቋሚያ መስፈርት መሆኑን መረዳት ይቻላል፡፡

በሌላ በኩል አንድ ሰው በወንጀል ህግ መደበኛ ድንጋጌዎች መሰረት የሚቀጣው ላደረገው ድርጊት ሃላፊ የሆነው ወንጀል አድራጊ ብቻ ነው፡፡ በእድሜ፣ በህመም፣ ባልተለመደ የእድገት መዘግየት፤ ጥልቅ በሆነ የአእምሮ የመገንዘብ ወይም የማመዛዘን ችሎታ መቃወስ ወይም በማናቸውም ስነ ህይወታዊ ዘዴ ድርጊቱ ሊያስከትል የሚችለውን ውጤት ለመገንዘብ የማይችል እንደሆነ ፍርድ ቤት ቀርቦ ችግሩ ስለመኖሩ በበቂ ማስረጃ ሲረጋገጥ በከፊል ወይም ሙሉ በሙሉ ከወንጀል ተጠያቂነት ሊድን እንደሚችል በወንጀል ህጉ አንቀጽ 48 እና 49 ላይ የተቀመጡት ድንጋጌዎች ያመለክታሉ፡፡

በተመሳሳይ መልኩ በአልኮል ወይም በሌላ አዕምሮን በሚያደነዝዝ ነገር መስከር የአእምሮ የመገንዘብ ወይም የማመዛዘን ችሎታ መቃወስ ሊያስከትል ቢችልም ከጉዳዩ ልዩ ባህሪ አንጻር በስካር በሚፈጸም ወንጀል ስለሚኖር የወንጀል ሃላፊነት፤ ፍፁም ወይም ከፊል ኢ-ሃላፊነት ሊያስጠይቅ እንደሚችል ተደንግጓል፡፡

በእነዚህ ድንጋጌዎች መሰረት በስካር ውስጥ ሆነው የወንጀል ድርጊት የፈጸሙ ሰዎች እንደየሁኔታው ከሙሉ ሃላፊነት እስከ ከፊል ሃላፊነት ወይም ሙሉ በሙሉ ኢ-ሃላፊ ናቸው በሚል በፍርድ ቤቶች ውሳኔ ይሰጣል፡፡ አሁን ባለው ሁኔታ ብዙ ተከሳሾች ‹‹ወንጀሉን የፈጸምኩት ሰክሬ ነው፤ ሃላፊነት የለብኝም›› በሚል የሚከራከሩ እና በዚሁ መሰረት ውሳኔ ሲሰጥ ይስተዋላል፡፡ ይሁን እንጂ ይህ መከራከሪያ ከመቅረቡ በፊትም ሆነ በዚህ መከራከሪያ መሰረት ውሳኔ ለመስጠት የሚከተሉት ነጥቦች በሚገባ መታየት አለባቸው፡፡

ይኸውም ግለሰቡ የሰከረው እና ድርጊቱን የፈጸመው ወንጀሉን ለመፈፀም በራሱ ፍላጐት ወንጀሉን ለመፈፀም በማቀድ ወይም ሊፈፅም እንደሚችል እያወቀ መሆኑ ከአንቀፅ 50 ንዑስ አንቀፅ 1 አንጻር መረጋገጥ አለበት፡፡ ድርጊቱ ወንጀሉን ለመፈፀም እንደሚያጋልጥ እያወቀ፣ ማወቅ እየቻለ ወይም ማወቅ እያለበት በራሱ ጥፋት ስለመሆኑ ከአንቀፅ 50 ንዑስ አንቀፅ 2/ሀ/ መሰረት መታየት አለበት፡፡ በቸልተኝነት ወደ ከፊል ወይም ፍፁም ኢ-ሃላፊነት ራሱን ካስገባ በኋላ ሊያደርግ ያልፈቀደውን ወይም ያላሠበውን ወንጀል ስለማድረግ አለማድረጉ ከአንቀፅ 50 ንዑስ አንቀፅ 3፤ እንዲሁም ከአንቀፅ 59 አንፃር መታየትም አለበት፡፡

በሌላ በኩል ምንም ጥፋት ሣይኖረው (ተገዶ) በፍፁም ኢ-ሃላፊነት ውስጥ ባለበት ጊዜ የፈፀመው ድርጊት ስለመሆን አለመሆኑ ከአንቀፅ 50 ንዑስ አንቀፅ 4 አንፃር መረጋገጥ አለበት፡፡ ከሁሉም በላይ ግን የተከሣሽን ፍፁም ወይም ከፊል ኢ-ሃላፊነት ማስረዳት ያለበት ማን እና በምን ሁኔታ ነው የሚሉትን ነጥቦች ከወንጀል ህጉ አንቀጽ 51 መሠረታዊ ሃሳቦች ማየት ተገቢ ይሆናል፡፡እነዚህ ነጥቦች በአብዛኛው የሰውን ልጅ ውስጣዊ የአዕምሮ ማገናዘብ እና የማመዛዘን ደረጃን እና ሁኔታን የሚመዝኑ በመሆኑ የሚረጋገጡትም ጠንከር ባለ እና በበቂ ማስረጃ አንዳንዴም በሞያ ማስረጃ (expertise witness) ሊሆን ይችላል፡፡

በመሠረቱ የወንጀል ህጉ አንቀጽ 51 ንዑስ አንቀፅ 1 ድንጋጌ በግልፅ እንደሚያመለክተው አንድ ሠው በስካርም ይሁን በሌላ ምክንያት አንድን ድርጊት ሲፈፅም በከፊል ወይም በፍፁም ሀላፊ ስለመሆኑ አጠራጣሪ ነገር ሲኖር ልዩ የአዋቂ ምርመራ በፍርድ ቤት ትዕዛዝ መሠረት ሊጣራ የሚገባው ስለመሆኑ ግልጽ ነው፡፡ ስለሆነም አንድ ሰው አልኮል አልኮል በመሽተቱ፣ በመኮላተፉ እና በመንገዳገዱ ምክንያት በፍፁም ኢ-ሃላፊነት ውስጥ እራሱን አስገብቶ ነበር ብሎ መደምደም ተገቢነት ያለው አይደለም፡፡

ይህም ተከሳሽ በመስከሩ እና ማገናዘብ ባለመቻሉ ምክንያት ድርጊቱን ስለመፈጸሙ ፍርድ ቤት አዝዞ በልዩ የአዋቂ ምርመራ ባልተረጋገጠበት ሁኔታ በግምት ተከሣሽ ፍፁም ኢ-ሃላፊነት ነበረው ወደሚለው መደምደሚያ ይወስደናል፡፡ በሌላ በኩል የተከሣሽን መስከር በምስክሮች ቃል አረጋግጫለሁ ቢባል እንኳን (ምስክሮች በጉዳዩ ላይ ልዩ አዋቂ አለመሆናቸው እንደተጠበቀ ሆኖ) ተከሣሽ ወደ ፍፁም ኢ-ሃላፊነት የገባው ከላይ በተገለፀው አግባብ ድርጊቱን ለመፈፀም በማቀድ ወይም ሊፈፀም እንደሚችል እያወቀ አስቦ እራሱን ወደ ፍፁም ኢ-ሃላፊነት አስገብቶ ከሆነ እነዚህ ድንጋጌዎች ተፈፃሚ የማይሆኑለት እና በመደበኛ ድንጋጌዎች መሠረት ሊከሰስ እና ሊቀጣ የሚገባው ስለመሆኑ የወንጀል ህጉ ያስረዳል፡፡

በአንፃሩ ተከሣሽ የወንጀል ድርጊቱን ለመፈፀም ራሱን እንደሚያጋልጥ እያወቀ ወይም ለማወቅ እየቻለ ወይም ማወቅ እያለበት በራሱ ጥፋት ወደ ፍፁም ኢ-ሃላፊነት ወይም ከፊል-ሀላፊነት ራሱን ካስገባ በኋላ ድርጊቱን የፈፀመ እንደሆነ በወንጀል ህጉ አንቀጽ 50 ንዑስ አንቀፅ 2 እና 59 መሠረት በቸልተኝነት በፈፀመው ድርጊት ተጠያቂ እንደሚሆን ይደነግጋል፡፡ በሌላ በኩል አድራጊው በገዛ ጥፋቱ ወደ ፍፁም ኢ-ሃላፊነት ራሱን ካስገባ በኋላ ያልፈቀደውን ወይም ያላሰበውን የወንጀል ድርጊት ከፈፀመም በወንጀል ህጉ መሠረት ተጠያቂ እንደሚሆን የወንጀል ህጉ አንቀጽ 50 ንዑስ አንቀፅ 3 ላይ ተደንግጓል፡፡ በተጨማሪ ተከሣሹ ምንም ጥፋት ሳይኖረው ወይም በሌላ ሰው ተገዶ በፍፁም ኢ-ሃላፊነት ውስጥ የነበረ ከሆነም የወንጀል ተጠያቂነት የሌለው ስለመሆኑ የወንጀል ህጉ አንቀጽ 50 ንዑስ አንቀፅ 4 ላይ ተደንግጓል፡፡

ስለሆነም አንድ ሰው በወንጀል ተከሶ ድርጊቱን የፈጸመው በስካር ውስጥ መሆኑ ቢረጋግጥ እንኳን ወደ ስካር የገባው ወንጀሉን ለመፈጸም አቅዶ ስለመሆኑ ወይም በሶስተኛ ወገን ተገፋፍቶ ስለመሆኑና አለመሆኑ ወይም ስለሀላፊነት መጠኑ በአግባቡ በማስረጃ መረጋገጥ ያለበት ጉዳይ ነው፡፡በአጠቃላይ በስካር የሚፈጸሙ የወንጀል ድርጊቶች በአብዛኛው ከወንጀል ተጠያቂነት የማያድኑ በመሆኑ ዜጎች ይህንን ተገንዝበው ተገቢውን የጥንቃቄ እርምጃ መውሰድ ይጠበቅባቸዋል፡፡ በተጨማሪም ስካር እና የወንጀል ሃላፊነት በጥንቃቄ ሊታይ የሚገባው እና የማስረጃ ደረጃውም ከተለመደው የማስረጃ አቀራረብ ላቅ ያለ የአዋቂ ማስረጃን የሚጠይቅ በመሆኑ ተከሳሾች፣ ዐቃቢያን ህጎችም ሆነ ዳኞች በሚሰጧቸው ውሳኔዎች ላይ ትኩረት ሰጥተው ማየት ይገባቸዋል፡፡

 ምንጭ:- ኢ.ፌ.ዲ.ሪ ጠቅላይ ዐቃቤ ሕግ

አዲስ ዘመን ግንቦት 13/2013