ክፍል አንድ
የኢኮኖሚ ጉዳዮች
ፍኖተ ብልጽግና
ፍኖተ ብልፅግና የአስር ዓመት የመለወጥ፣ የማደግ እና የመሻሻል ዕቅድን ነው በዋንኛነት መሰረት ያደረገው። የባ.ለፉት ሦስት ዓመታት የሀገር በቀል ሪፎርም ማሻሻያ እቅድ ዝግጅትና አፈፃፀም መነሻ ውጤቶችንም ታሳቢ ያደረገ ነው።ለዚህም በባለፉት ሦስት ዓመታት የነበረው አጠቃላይ የኢኮኖሚ እንቅስቃሴ እና የተገኘውን ለውጥ በተወሰነ ደረጃ ማየትና ለውጡን መቃኘት ያስፈልጋል። ለዚህም በተለይ ማይክሮ በሆኑ የኢኮኖሚ ጉዳዮች ላይ ማተኮር እፈልጋለሁ።
የሦስቱ ዓመታት የሀገር በቀል የሪፎርም አጀንዳ ከሚባሉት ዋና ዋናግቦች ውስጥ አንደኛው የብድር ጫናን መቀነስ ነው። ኢትዮጵያ ከፍተኛ ብድር ያለባቸው ሀገራት ተርታ ተመድባ ተጨማሪ ብድር መውሰድ የማትችልበት ደረጃ ደርሳ ነበር። በተደጋጋሚ ለተከበረው ምክር ቤት እንዳቀረብኩት ይህን መቀነስ አንዱ ግብ ነበር። ሁለተኛው ፕሮጀክቶች ናቸው።
ምክር ቤቱ እንዳነሳው እጅግ በርካታ ፕሮጀክቶች በአገር ደረጃ ቃል ተገብቶ ድንጋዮች ተቀምጠው ወይንም ተጀምረው ምንም ሳይሠሩ ወይም ሳይጠናቀቁ አሉ። እነዚህ ፕሮጀክቶች ህብረተሰቡን የሚያስቆጡ ብቻ ሳይሆን የሀገር ኢኮኖሚን ከትብታብ እንዳይፈታ የሚያደርጉ ነበር።
የህዳሴውን ግድብ ብቻ ብንወስድ በነበረበት ችግር የሀገር ኢኮኖሚ እግሩ ተፈትቶ እንዳይራመድ ያደረገ ነው። በስኳር፣ በአግሮ ኢንዱስትሪ፣ መንገድን ጨምሮ ሌሎችንም ማንሳት ይቻላል። እነዚህ ፕሮጀክቶች በፈጠነ መንገድ ማጠናቀቅ መቻል ሌላ ግብ ነበር።
ሶስተኛው ኤክስፖርት ነው።ከአምናው ቀደም ብለው በነበሩት አምስት ዓመታት ወደ ውጭ የሚላከው ምርት በተከታታይ እየወደቀ ነበር። አምና ለመጀመሪያ ጊዜ እድገት አሳይቷል። ይህን ማሻሻል አንዱ የእቅድ ግብ ነበር። ኤክስፖርት ማሻሻል በኢኮኖሚ ውስጥ ብዙ አንድምታ ያለው ነው።
ሌላው ገቢን ማሳደግ ነው። ሀገሪቱ ካላት ሃብት አኳያ ሲታይ ገቢ አነስተኛ ስለሆነ መሻሻል አለበት በሚል ለምክር ቤቱ ቀርቦ ስንወያይበት ቆይተናል።እንዲሁም ገበያን ማረጋጋትና ዕድገትን በቀጣይነት ማረጋገጥና የሚመጡ አደጋዎችን መቋቋም የሚል የሪፎርሙ መሰረታዊ አጀንዳዎች ነበሩ።
ይህ አጀንዳ ሲቀረፅ ኮሮና አልነበረም። በዓለም አቀፍ ደረጃ የኮሮና በሽታ ያስከተለው የኢኮኖሚ ጫና ታሳቢ አልተደረገም። አንበጣ፣ ጎርፍ ከሁሉ በላይ ደግሞ መጠነ ሰፊ ግጭቶች በኢትዮጵያ ውስጥ መበራከታቸው ከፍተኛ ጊዜ፣ ጉልበትና ሃብት እንድናባክን ተጨማሪ ጋሬጣ ሆነውብናል። ብዙ ቢሊዮን ሃብት ለሌላ ዓላማና ለልማት ማዋል ሲገባን በግጭት የተጎዳውን አካባቢ ለመታደግ ስንል ወጪ አድርገናል።
እነዚህ ትላላቅ ጋሬጣዎች እያሉ የሀገር በቀል የሪፎርም አጀንዳው እቅድ በትልቁ በመታቀዱ ኢትዮጵያባለፈው ዓመት 6 ነጥብ1 በመቶ እድገት አረጋግጣለች።ይህ ዕድገት በቁጥሩ ላይ በዓለም አቀፍ ደረጃ ያሉ ተቋማት የተለያዩ ጥያቄዎችን ቢያነሱም ጤናማ ዕድገት ካላቸው ሀገራት አንዷ ኢትዮጵያ መሆኗን ሁሉም ያምናሉ።
በዚህ ዓመት የነበረው የምጣኔ ሃብት ትንበያ ላይም ከእኛ ጋር የተቀራረበ ትንበያን ይዘው ቀርበዋል።የአምናው ዕድገት በዋዛ የመጣ ሳይሆን ኮረናን በተመለከተ ዓለም የሄደበትን መንገድ ሳንከተል በተለየ መንገድ በመሄዳችን የተመዘገበ ነው። ብዙ የአፍሪካ ሀገራት አውሮፕላን ጣቢያዎችን ዘግተው ነበር። የእኛም እንዲዘጋ ጫና ሲፈጠር ሳንዘጋው ውጤታማ መሆን ችለናል።
አሁን ቁጥሩ እየጨመረ እና እንዝላልነት እየታየ ቢሆንም አምና ኮሮናን በመከላከል እና ኢኮኖሚውን በማሳደግ ስኬታማ ነበርን። በኮረና የተነሳ የአሜሪካ የኢኮኖሚ ዕድገት ከዜሮ በታች አምስት ነጥብ ዘጠኝ ነበር። አውሮፓ በድምሩ ከዜሮ በታች ሰባት ነው። ቻይናምያስመዘገበችው እድገት1 ነጥብ 2 ብቻ ነበር።
አንዳንድ የአፍሪካ አገራት እስከ ሦስት አራት በመቶ ያደጉም ነበሩ። ከዚህ አንጻር የኢትዮጵያ ከፍተኛ እድገት ነበር። ይህ ዕድገት ጥቅል ብቻ ሳይሆን በነፍስ ወከፍ ገቢ ለመጀመሪያ ጊዜ 1000 ዶላር በላይ፣ የሀገሪቱ ጠቅላላ ምርት ደግሞ ከ100 ቢሊዮን በላይ የተመዘገበበት ነው።
ዳቦ መግዣ ጠፍቶ የነፍስ ወከፍ ገቢ1000 ዶላር የሀገሪቱ ጠቅላላ ምርት ደግሞ ከ100 ቢሊዮን በላይ ደርሷል ሲባል ምን ማለት ነው ተብሎ ሊጠየቅ ይችላል። እውነት ነው ግን የሀገሪቱ ጠቅላላ ምርት እና የነፍስ ወከፍ ገቢ በየግለሰቡ ቤት ካለው ጫና ጋር በአጭር ጊዜ ውስጥ የሚናበብ አይደለም።
ለምሳሌ ህንድን ብንወስድ ባለፉት አምስት እና ስድስት ዓመታት ኢኮኖሚዋ እያደገ ነው ቢባልም ህንድ የሄደ ሰው በዓይኑ ይህን ማየት አይችልም። በህንድ ከተሞች ከፍተኛ የኑሮ ውድነትና ድህነት ይታያል። በቻይና ኢኮኖሚ ላለፉት 20 ዓመታት ዕድገት አለ ቢባልም በሚሊዮን የሚቆጠሩ ድሆች ቻይና ውስጥ አሉ። እነዚህን ማዕከል አድርገን ካየን ዕድገቱን ማየት አንችልም።
በእነዚህ አስር ዓመታት ውስጥ እንደ ቻይና እና ህንድ ያሉ በርከት ያሉ ድሃ ያለባቸው ሀገራት በዓለም ያላቸው የኢኮኖሚ ዕድገት ደረጃ ይሸጋሸጋል። የህንድ ኢኮኖሚ ከእንግሊዝና ካናዳ ኢኮኖሚ ባለፉት 20 እና 30 ዓመታት ያለውን ብናወዳድር በከፍተኛ ፍጥነት ሽግሽጉ ተቀይሯል። የቻይና ኢኮኖሚ ከጃፓንና አሜሪካ ጋር ሲወዳደርም ተመሳሳይ ነው። እንደ ኢትዮጵያ ከፍተኛ የህዝብ ቁጥር ያላቸው ሀገራት የሀገሪቱ ጠቅላላ ምርት ዕድገት እና የነፍስ ወከፍ ገቢ ጥቅሉ ሲነገር በግለሰብ ደረጃ የሚመጣው ለውጥ በአጭር ጊዜ አይታይም።
እኔ የገባኝ! ጠቅላላ ሃብታችን 100 ቢሊዮን አልፏል ሲባል የወጪና ገቢ ንግድ ሚዛን የሚለካው በዚህ ነው።የብድር ጫና የሚለካውም በዚሁ ነው። በቁጥር ሲታይ ከበርካታ አፍሪካ ሀገራት አኳያ ኢትዮጵያ ያለባት ዕዳ ብዛት አነስተኛ ነው። ከሀገሪቱ ጠቅላላ ምርት አኳያ ሲታይ ግን ከፍተኛ በመሆኑ ተበድረው ሊከፍሉ ያልቻሉ አገራት ተርታ ያሰለፈን የብሩ ቁጥር አይደለም።ከጠቅላላ ሃብት ጋር ያለው ንፅፅር ነው።
ኢንቨስተሮች ለማልማት ወደ አንድ ሀገር ሲመጡ የሚጠይቁት በሀገሪቱ ሠላም አለ ወይ፣ መንግስት የረጅም ጊዜ ግልጽ እቅድ አለው ወይ፤ ምርት የሚገዛ ህዝብ አለ ወይ፣ የህዝብ ብዛት ስንት ነው የሚሉ ጥያቄዎችን ነው።
ይህን ሲያነሱ የነፍስ ወከፍ ገቢ 100 ዶላር ማለፉ እና ጠቅላላ ሃብታችን 100 ቢሊዮን ማለፉ አልሚዎችን ለመሳብ ትልቅ ፋይዳ አለው። እነዚህ ድሎች የመጡት አምና የነበሩብን ችግሮች በመጋፈጥ ነው።
ኤክስፖርትና ገቢ ዕድገት
ገባ ብለን ስንመለክት አምና ኤክስፖርት ጥሩ ውጤት አሳይቷል። ባለፈው ዓመት ለመጀመሪያ ጊዜ መሻሻል አሳይቷል። በዚህ ዓመት ደግሞ 21 በመቶ መሻሻል አለው። የኢትዮጵያ ኢኮኖሚ ተሻሻለ በሚባልበት ባለፉት 20 ዓመታት ጊዜ በዚህ ስምንት ወር የመጣውን ቁጥር ያክል ለውጥ አላመጣም። ኮረና፣ አንበጣ እና ግጭት እያለ ኤክስፖርት ማሻሻል ተችሏል።
በተለይ ወርቅን በተመለከተ ከሪፎርም በፊት አንዳንድ ቦታዎች ከኢንቨስትመንት የተዘጉና ሥራ ያቆሙ የወርቅ ማምረቻ ነበሩ። ለምሳሌ ጊጂ። ይሁንና ከኩባንያዎች፣ ከድርጅቶችና ከአካባቢው ህዝብ ጋር በመነጋገር አዳዲስ አምራቾች እንዲገቡ፣ ሥራ ያቆሙ እንዲጀምሩ በማድረግ የወርቅ ኤክስፖርት በብዙ እጥፍ እንዲያድግ ሆኗል።
በቀጣይ ጥቂት ወራት አዳዲሶቹ ወደ ምርት ሲገቡ ቁጥሩ ይጨምራል። በተወሰነ ደረጃ አለም ላይ ካለው ጫና ጋር ተያይዞ ሀገር ውስጥ የሚገባው የውጭ ምንዛሪ (ሬሚታንስ) በንጽጽር ቀንሷል። ይሁንና ባይበቃም ባሉብን ጫናዎች ውስጥ ኤክስፖርትን አሳድገናል።21 በመቶ እድገትን ማረጋገጥም ቀላል የሚባል አይደለም።
የንግድ ሚዛን ከጠቅላላ ሃብት አኳያ የሚለካ ቢሆንም በ2010 ዓም ሪፎርሙን ስንጀምር የገቢ እና ወጪ ንግድ ሚዛን ከዜሮ በታች 14 ነጥብ7 በመቶ ነበር። በ2011 ዓ.ም ደግሞ ወደ 13 በመቶ ዝቅ አለ። በ2012 ዓ.ም 10 ነጥብ 1 ሆነ። በእነዚህ ዓመታት ውስጥ 4 ነጥብ 6 ለውጥ አለ።
ይህ በእድገት ደረጃ ትልቅ ለውጥ ነው። ግን ለውጡ የመጣው በኤክስፖርቱ ማደግ ብቻ አይደለም። በዚህ ቢሆን ኖሮ ከዚህም በላይ በተወራለት ነበር። በገቢ እና ወጪ ንግድ መካከል ያለ ልዩነት እየጠበበ የመጣው ኤክስፖርትን ከማሳደግብቻ ሳይሆን በገቢ እቃዎችና ሸቀጦች ላይ በሚደረግ ቁጥጥር ነው። ያም ሆኖ አራት ከመቶ በላይ ወደ ታች ዝቅ እንዲል ተደርጓል። በዚህ ረገድም በቀጣይ በሚገባ ከተሠራ የንግድ ሚዛኑ እየተስተካከለ የሚሄድ ይሆናል።
የመንግስት ወጪና ገቢ ብንመለከት በተደጋጋሚ እንደተነሳው የኢትዮጵያ ገቢ ማስገባት ከሚገባው አንፃር ሲታይ ዝቅተኛ ነው። ግን በሀገር በቀል የኢኮኖሚ ማሻሻያ በተቀመጠ እቅድ መሰረት ለውጡን በመረጃ አስደግፈን ስንመለከት ምን ያክል የተሳካ ስራ መስራት እንደቻልን ያሳያል።
በ2010 ዓ.ም የኢትዮጵያ ጠቅላላ ገቢ 176 ነጥብ 9 ቢሊዮን ብር ነበር። በ2011 ዓ.ም በመጠኑ አሻሽለን 196 ነጥብ 5 ቢሊዮን ብር አስገብተናል። በ2012 ደግሞ 228 ነጥብ 9 ቢሊዮን ብር ነበር። በዚህ ዓመት በስምንት ወር ብቻ 191 ቢሊዮን ብር ነው የተሰበሰበው።
ይህ ማለት ከሶስት ዓመት በኋላ ባለፉት ስምንት ወር ውስጥ ያስገባነው ይበልጣል። ከ2011 ዓ.ም ደግሞ የአምስት ቢሊዮን ብር ልዩነት አለው። ይህ የሚታይ ዕድገት ነው ግን በቂ አይደለም። ይህን እድገት ታሳቢ በማድረግ ነው የ10 ዓመት እቅድ ያወጣነው።
ከካፒታል ወጪ አኳያ 2010 ዓ.ም 97 ቢሊዮን ብር ነበር። ይህ ነው ለሁሉም ነገር የሚከፋፈለው። በ2011 ዓ.ም 101 ቢሊዮን ነበር። ባለፈው ዓመት 124 ቢሊዮን ነው። በዚህ ዓመት ደግሞ 160 ቢሊዮን ብር ነው።
ገቢ እያደገ ካፒታል ወጪም እያደገ ሲመጣ የቆሙ ፕሮጀክቶችን ለማስቀጠል እና የህዝብ ጥያቄ ለመመለስ ሰፊ ዕድል ይገኛል ማለት ነው። ኢትዮጵያ ኢኮኖሚዋ ውስጥ 50 እስከ 100 ቢሊዮን ብር የምታገኝበት ሁኔታ ቢፈጠርና ኢኮኖሚዋ ውስጥ ቢጨመር ብዙ ነገር መገለባበጥ ይቻላል።
ኢትዮጵያ ውስጥ በጣም በርካታ ዕድል አለ። ገንዘብ ግን ይይዛል። ብድሩ ችግር ነበረበት። ሀገር ውስጥ የምናመነጨው ሃብት ውስን በመሆኑ ባሰብነው ልክ ሥራ መሥራት ያስቸግራል። ቢሆንም ባለፉት ሦስት ዓመታት ዕድገትና ለውጥ አለ።
የኢኮኖሚ ዕድገቱ በዋና ዋና ሴክተሮች
ዕድገቱን በዋና ዋና ሴክተሮች ስንመለከት የግብርና ምርትና የግብርና ዕድገት በቀጥታ የሀገር ዕድገትና ዋጋ ግሽበት በማረጋጋት ትልቅ ሚና አለው። በ2010 ዓ.ም ለግብርና ሴክተር የተመደበው የካፒታል ወጪ 25 ቢሊዮን ብር ነበር፤ አሁን 34 ቢሊዮን ብር ነው። ይህ የአርሶ አደር ብድር አቅርቦትን አይመለከትም። ለግብርና 34 ቢሊዮን ብር ሳይሆን 100 ቢሊዮን ብር ማፍሰስ ብንችል ትልቅ ለውጥ ያመጣል።
በመንገድ ቢታይ በ2010 ዓ.ም 30 ቢሊዮን ብር ነበር፤ 2013 ግን 59 ቢሊዮን ብር ነው። ለዚህ ነው በየቦታው ችግሩ እየተፈታ ያለው። የገበያ አንዱ ችግር ሎጂስቲክስ ነው። ለዚህም መንገድ ላይ አተኩረናል። ጤና 2010 ዓ.ም ስምንት ቢሊዮን ነበር። አሁን 16 ቢሊዮን ብር ነው። በትምህርት በኩልምብንወስድ ባለፉት ዓመታት የጥራት ችግር እንጂ ብዙ ኢንቨስትመንት ተከናውኗል።
በትምህርት ሪፎርም ብዙ ተሰርቷል። ነገር ግን ሁለተኛ ደረጃ ትምህርት ቤት አካባቢ ችግር አለ። የተማሪ ቁጥር እና ምጣኔም ዝቅተኛ ነበር። በዚህ አመት ብቻ በአገር አቀፍ ደረጃ ቢሊዮኖች ሃብት ፈሰስ ተደርጓል። በተለያዩ አካላት ርብርብርና ትብብር ቢያንስ 200 ገደማ ሁለተኛ ደረጃ ትምህርት ቤቶች በዚህ አመት ይጠናቀቃሉ።
ይህም ቀደም ሲል የሚስተዋሉ ችግሮችን የሚቀርፍ፣ እንዲሁም እድገትንና የተማረ የሰው ኃይልን ለማሳደግ የሚያስችል ነው። በካፒታል በጀት፣ በትምህርት፣ በመንገድ ፣ በጤና በግብርና በኢንዱስትሪ እየፈሰሰ ያለው ገንዘብ መነሻው ማነቆ የነበሩ ጉዳዮች የፈታንበት አግባብ ነው።
በአስተዳደር፣ በህግ፣ በገንዘብ አቅርቦት እንዲሁም ከሙስና ጋር ለመፋለም የተደረጉ ጥረቶች ተደምረው፣ ኢትዮጵያ ውስጥ ያለውን አጠቃላይ የማክሮ ኢኮኖሚ እድገት የሚመጣበትን አቅጣጫ በግልፅ ስላመላከቱ ፍኖተ ብልፅግናውን ከዚህ በተሻለ መንገድ ብንመራው፣ እናሳካዋለን የሚል መነሻ እና መተማመኛ ስለሰጠን ነው።
የበጀት ጉድለትን ለመሸፈን ከብሄራዊ ባንክ ብድር ብቻ የምንጠቀም ከሆነ ለዋጋ ንረት የሚኖረውን ችግር ተገንዝበን የግምዣ ቤት ሰነድ ገቢን ለማሻሻልና ለማረጋጋት ጥረት ተደርጓል። የውጭ ብድር ጫናን በተመለከተም በ2010 ዓ.ም ኢትዮጵያ ከፍተኛ የብድር ጫና ያለባቸው አገራት ተርታ ገብታለች። ተጨማሪ ብድር መውሰድ አትችልም ነበር፣ ስለሆነም ኮሜርሻል ብድር ሙሉ ለሙሉ ማቆም አለብን፤ ሌሎችን ሪስትራክቸር ማድረግ አለብን። ከአበዳሪዎች ጋር መደራደር አለብን፣ መክፈል ያቆምነውን መክፈል አለብን በሚል ሰፊ ስራ ጀመርን።
ብድር የመክፈል አቅም
በ2010 ዓ.ም የኢትዮጵያ የውጭ እዳ ጫናና የብድር ምጣኔ 37 ነጥብ 6 በመቶ ነበር። በዚህ ላይ ከሀገር ውስጥ ሲጨመር 50 ከመቶ በላይ ነበር። ይህ ከሆነ መክፈል አትችልም ተብሎ አበዳሪዎች እጃቸውን ሰበሰቡ። በ2011 ዓ.ም ወደ 29 ነጥብ 4 በመቶ ዝቅ አድርገነዋል። በ2012 ዓ.ም ደግሞ ወደ 26 ነጥብ8 ከመቶ ዝቅ ብሏል፤ ይህም ማለት በሦስት ዓመት 10 በመቶ ለውጥ አለ።
አሁን በተያዘው መንገድ የማክሮ ቡድኑ ትልቅ ለውጥ ያመጣ ስለሆነ በቀጣይ ሦስት ዓመታት ኢትዮጵያን ከከፍተኛ ብድር ጫና ወደ መካከለኛ ብድር ጫና አገራት እናስገባለን።ይህ ከእኛ ጋር በትብብር የሚሰሩ ዓለም አቀፍ የገንዘብ ተቋማት የሚሰሩትም የሚያምኑትም ነው።
የኢትዮጵያ የብድር ጉዳይ መፍትሄ የለውም፣ ሊሻሻል አይችልም፣ ተጨማሪ አትበደሩም መበደር አትችሉም ከሚለው ቋንቋቸው ወጥተው አሁን ብድሮቻችሁን አስተካክላችኋል፣ ተጨማሪ ብድር ለመውሰድ የሚያስችል እድል አላችሁ፣ በዚህ ከቀጠላችሁም ከፍተኛ ለውጥ ታመጣላችሁ የሚል እምነት አሳድረዋል።
በፍኖተ ብልፅግና በሶስት ዓመታት አስር በመቶ መቀነስ ከተቻለ በተጨማሪ ሶስት ዓመት በአስር ብንደግም ሁሉም ይቋጫል። አቅደን ሰርተን ውጤቱን አይተናል። ይህ ስለሆነም ነው በድፍረት በ10 ዓመት ውስጥ ያስገባነው፡።
ከገንዘብ ፖሊሲ አኳያ የገንዘብ ስርጭት 15 በመቶ፣ ቁጠባ 25 በመቶ፣ የብድር አቅርቦት ደግሞ 38 ነጥብ4 በመቶ አድጓል። ሌላው ቀርቶ ኮንትሮባንድና ካሽ ትራንዛክሽን ስለበዛ የፋይናንስ ሥርዓትን መልክ ለማስያዝ የኢትዮጵያ የገንዘብ ኖት በመቀየራችን ብቻ ካሽ ትራንዛክሽን ቀንሷል፣ ቁጠባ ጨምሯል፤ ገቢም አድጓል።
ብዙ መስራት ቢገባም ኮንትሮባንድ ቀንሷል፤ ሌላው ቀርቶ 6 ነጥብ 2 ሚሊዮን ዜጎች የሂሳብ ደብተር ከፍተዋል።ይህ ብቻ አይደለም። 98 ቢሊዮን ብር ቆጥበዋል። በአጭር ጊዜ አርሶ አደር ወደ ባንክ ሥርዓት እንዲገቡ አድርጓል። ይህ ቀጥታ የባንኮች ቁጠባ ጋር ሲያያዝ ደግሞ የፋይናንስ ሥርዓቱ ጤናማ መሆኑን ማረጋገጥ ነው።
በ2010 ዓ.ም የኢትዮጵያ ባንኮች አጠቃላይ 730 ቢሊዮን ብር ሰብስበዋል። በዓመቱ 899 ቢሊዮን ብር ገባ። አምና ደግሞ ለመጀመሪያ ጊዜ አንድ ነጥብ ዜሮ አራት ትሪሊዮን ብር ገብቷል። ዘንድሮ በስድስት ወር ብቻ 1 ነጥብ 2 ትሪሊዮን ብር ገብቷል። ሁለት መቶ ቢሊዮን ብር ተጨማሪ ባንኮቹ ውስጥ ተከማችቷል።ይህ ከፍተኛ እድገት ነው። ባንኮች ያውቁታል። በአጠቃላይ በሶስት አመት የተስተዋለው ልዩነት ከማበደር እና ከኢንቨስትመንት አኳያ ትልቅ ትርጉም አለው።
ባንኮች በ2010 ዓ.ም 170 ቢሊዮን ብር አበድረዋል።ከዚህ ውስጥ ለግል ሴክተር የሄደው 45 ከመቶ ሲሆን ቀሪው 55 ከመቶ ለመንግስት የሄደ ነበር።የግሉን ሴክተር ለማነቃቃት በዓመቱ ባንኮች ያበደሩት ከ170 ወደ 236 ቢሊዮን ብር አድጓል። ከዚህ ውስጥ ለግሉ ሴክተር የተሰጠው ብድር 61 ከመቶ ሲሆን መንግስት ደግሞ ቀሪውን ወስዷል።
በ2012 ዓ.ም ደግሞ 271 ቢሊዮን ብር ብድር ተዘጋጀ ሲሆን ለግሉ ሴክተር 70 ከመቶ ሲሆን የመንግስት 30 በመቶ ነው የሆነው።ብድሩም በ2010 ዓ.ም ከነበረው የ100 ቢሊየን ብር ልዩነት እንዳለው ያሳያል።የግሉ ድርሻም ከ 45 ወደ 70 በመቶ ከፍ ብሏል።
በ2013 ዓ.ም በስድስት ወር ብቻ 155 ቢሊዮን ብር ብድር ተለቋል።ከዚህ ውስጥ 74 ከመቶ ለግል ሴክተር የተሰጠ ነው።በዚህ ውስጥ በቁጥር በትክክል ባይገለፅም ለበርካቶች የሥራ ዕድል ተፈጥሯል። በአዲስ አበባ ውስጥ ብቻ ያለውን የቀንና የሌሊት እንቅስቃሴዎችን በመመልከት ዕድገት እንዳለ መገመት ይቻላል። በተጨባጭ የሚታይ ለውጥ አለ።
ከዛሬ ስድስት ዓመት በፊት እዚህ ያልነበራችሁ ሰዎች ስትመጡ ከምሽቱ ሁለትና ሶስት ሰዓት የቦሌ መንገድ፣ የሜክሲኮ መንገድ ዛሬ የሚታዩት የመኪና መጨናነቅ ነበር ወይ ነው ጥያቄው፤ አራትና አምስት ሰዓት መኪና የሚጨናነቀው ውሃ እየጠጣ አይደለም። የግሉ ሴክተሩ ገንዘብ በደንብ እያገኘ ስለሆነ ቀን ቀን መስራት በቂ ስላልሆነ ተጨማሪ ስራ ማታ እየሰራ ነው።
ይህንን ለመረዳት ኢኮኖሚስት መሆን አይጠይቅም፤ ያለውን እንቅስቃሴ ብቻ በማየት መረዳት ይቻላል። ማታ ማታ ከየት መጥቶ ነው ይሄ ሁሉ መኪና፣ ከየት መጥቶ ነው ትራፊክ የሚለው ጉዳይ እናንተም ይሄን ከሞላ ጎደል ሁላችሁም የታዘባችሁን ይመስኛል። ማታ ማታ ጭር የምትለውና ጠዋት ጠዋት የምታጨናንቀው ከተማ አሁን መልኳ እየተቀየረ ነው።
ይሄ ብቻ አይደለም። አዲስ አበባ ላይ ቆመው የነበሩ የግለሰብ ህንጻዎች አሁን ላይ ያላቸውን እንቅስቃሴ፤ እሱን ተከትሎ እያጋጠመ ያለው የሲሚንቶና የብረት እጥረትም እንቅስቃሴ በመኖሩ የተፈጠረ ነው። ባለሀብቱ ብድር አጥቶ ያቆመውን ግንባታና ፕሮጀክት ዛሬ ላይ ብድር እያገኘ ወደ ስራ በመግባቱ ነው፤ ይህ የተፈጠረው።
በዛ ልክ የአቅርቦት እና የፍላጎት ክፍተት ስላለ የሚታይ ችግር ቢኖርም፤ ኢኮኖሚስት ያልሆኑ ሰዎች የነዳጅ መጨመርን፣ የመኪና እንቅስቃሴን፣ የህንጻዎች መጀማመርን፣ የፕሮጀክቶች መጠናቀቅን፣ የሲሚንቶና የብረት እጥረትን ብቻ አይተው እዚህ አገር ውስጥ የሆነ ነገር አለ ይላሉ። የውጪ ሰዎችም ሲመጡም ይናገራሉ። ምንድነው እየሆናችሁ ያላችሁት? ከተማው በኮንስትራክሽን ተጨናንቋል፤ ሰፋፊ ስራዎች ይታያሉ፤ ኮሮና ያለባችሁ አትመስሉም ይላሉ። በመሆኑም ይሄን ማስተዋል ያስፈልጋል።
በእነዚህ ችግሮች ውስጥ ታልፎ ባለፉት ሶስት ዓመታት እጅግ አመርቂ የሚባል የኢኮኖሚ እድገት ያመጣን ቢሆንም፤ ያልፈታነው አንድ ችግር አለ፤ የዋጋ ግሽበት። የዋጋ ግሽበት ላለፉት 15 ዓመታት በየዓመቱ እየተከማቸ የመጣ አንድ ችግርና የኢኮኖሚው አንድ ነቀርሳ ነው። ዝቅተኛ ገቢ ያላቸው እና አነስተኛ ኑሮ ያላቸው የህብረተሰብ ክፍሎችን በቀጥታ የሚያጠቃ አደገኛ መርዝም ነው።
የዋጋ ግሽበትን በተመለከተ
የማክሮ ቲሙ ከቅርብ ጊዜ ወዲህ ዋና መነጋገሪያው የሆነውና ልናልፈው ያልቻልነው አንዱ ችግር ብለን የወሰድነው የዋጋ ግሽበት ነው። ይሄን በሌሎች ሴክተሮች እንዳመጣነው በቀላሉ ለውጥ ልናሳይ ያልቻልንበት ምክንያት፤ አንደኛ፣ በዓለምአቀፍ ደረጃ ከምርት ጋር የሚያያዝ ሲሆን በዚህም የምርቶች ዋጋ ጨምረዋል ወይም ቀንሰዋል። ለምሳሌ፣ ማዳበሪያን ብንወስድ፣ ዘንድሮ ብቻ 30 በመቶ ጨምሯል።
እንደ ድሮው በደንብ የሚያመርት ስለሌለ እና ምርቱ ከገበያ ላይ ስለሚያንስ ነው 30 በመቶ ጭማሪ ያመጣው። የእኛ ፍላጎት ደግሞ ከዚህ ቀደም ከምንወስደው በከፍተኛ ደረጃ አድጎ በሚሊዬኖች ጨምሯል። በሌላም የሸቀጥ ዘርፍ ዓለምአቀፍ ሁኔታው በከፍተኛ ሁኔታ ጫና አስከትሏል።
ሁለተኛው፣ የምርት ሁኔታ ነው፤ ለምሳሌ፣ ፍራፍሬ ላይ የጀመርናቸው ጥረቶች ከሁለት ሶስት ዓመት በኋላ ፍሬ የሚታይባቸው ቢሆኑም፤ አሁን ባለው ሁኔታ ግን ገና ነው። ፍላጎትን መሸፈን በሚችልበት ደረጃ አልመጣም። ምርት ያለበት አከባቢ ደግሞ ወደ ከተማ ለማምጣት የሎጀስቲክስ እጥረቱ ስላለ ከፍተኛ ስራ ይፈልጋል። በዚህ ላይ ስግብግብ ነጋዴዎችም አሉ።
ቀደም ብሎ እንደተነሳው በየቦታው አርተፊሻል የዋጋ ውድነት የሚፈጥሩ ስግብግብ ነጋዴዎች መኖራቸው ግልጽ ነው ፤ ከእነሱ መለስ ሲል ደግሞ ሆን ብለው የኢኮኖሚ አሻጥር የሚሰሩ አሉ፤ ለማትረፍ ብቻ ሳይሆን አጠቃላይ መረጋጋቱን ለማወክ። አሁን ካለው ሁኔታም ጋር ተያይዞ (አብዛኛው ንግድ ላይ ያለው ሃይልም ስለሚታወቅ) እነዚህ ኃይሎች በተደራጀ መንገድ የኢኮኖሚ አሻጥር ይሰራሉ። አንዳንዱ ደግሞ ላትርፍ ብሎ አጠቃላይ አገራዊ ጉዳት ያመጣል። የምርት እጥረቱም የራሱ የሆነ ውስንነት አለበት። በዚህ ላይ የዓለምአቀፍ አጠቃላይ ሁኔታውም ጫና ፈጥሯል።
ከዚህ አንጻር መንግስት ችግሩን ለመፍታት በዓለም አቀፍ ሁኔታ የሚፈጠረውን የኢኮኖሚ ጫና የሚፈታና እና ብቻውን የሚሰራ ስትሪም ኮሚቴ አቋቁሟል። በከተማ ውስጥ ያለውን የኢኮኖሚ አሻጥር፣ ስግብግብ ነጋዴዎች ያሚያደርጉትን ለይቶ የሚሰራ ከሎው ኢንፎርስመንት ኤጀንሲዎች ጋር የሚሰራ ራሱን የቻለ ኮሚቴም አቋቁሟል። የምርት እድገት ለማምጣትም በሰፊው እየተሰራ ነው።
ዋናው ችግር 80 በመቶ የኢትዮጵያን አነስተኛ ገቢ ያላቸው ሰዎች እያጨናነቀ ያለው ችግር አጠቃላይ ኢንፍሌሽን ቢሆንም፤ ዋና ዋናዎቹ ሶስት ጉዳዮች ናቸው። አንደኛው፣ ምግብ ነክ ወጪ ነው። ምግብ ነክ ወጪ አነስተኛ ገቢ ያላቸውን ሰዎች ከ54 እስከ 60 በመቶ ገቢያቸውን ይወስድባቸዋል። ይህ እንደ ገቢያችን የሚለያይ ቢሆንም ዝቅተኛ ገቢ ያላቸው ዜጎች ከ54 በመቶ በላይ ገቢያቸውን የሚያወጡት ለምግብ ነው።
ሁለተኛው አደገኛ ወጪ በተለይ ከተሞች ውስጥ የቤት ኪራይ ነው። አነስተኛ ገቢ ያላቸው ሰዎች በአማካይ ከ16 እስከ 20 በመቶ ገደማ ለቤት ኪራይ ያወጣሉ። ቤት ኪራይን እና ቀለብን ብቻ ስንደምር ወጪው 80 በመቶ ይገባል። አልባሳት ድግሞ ከአምስት እስከ ስድስት በመቶ ይወስዳሉ። ሶስቱ ሲደመሩ ደግሞ 85 በመቶ ናቸው።
በመሆኑም ምግብ ላይ ያለውን ችግር ብንፈታ 60 በመቶውን ጫና እንፈታለን። የቤት ልማቱን ብናስፋፋና ብንሰራ የቤትን ችግር መፍታት ከቻልን ደግሞ 20 በመቶውን እንቀንሳለን።
ምግብ ነክ ላይ ባለፉት ሦስት እና ሁለት ዓመታት እየተሰሩ ያሉትን ስራዎች ለማየት ያህል፤ ለምሳሌ፣ ከኮሮና ጋር በተያያዘ መሬት ጾም ማደር የለበትም ብለን ተጨማሪ በመቶ ሺህ ሄክታር ታርሰው የማያውቁ ቦታዎች
ስራ አጥነት አይቀንስም አጠቃላይ ኢኮኖሚውም በመንግስት መር ብቻ ሊያድግ አይችልም። ለግሉ ዘርፍ የሚቀርበውን ብድር በሶስት ዓመት ውስጥ ከ 45 በመቶ ወደ 74 በመቶ ያደረስነው የግሉን ዘርፍ ማጠናከር ችግር ይፈታል የሚል እምነት ስላለ ነው።
ሁለተኛ ዓላማችን ማክሮ ስብራቶችን መጠገን ነው። የዋጋ ግሽበትን ጨምሮ በከፍተኛ ደረጃ የደረሰውን የማክሮ ስብራት መጠገን ይገባል። የውጭ ምንዛሪን፣ ኤክስፖርትንና ገቢን ማሳደግ እና ሌሎችም ስራዎች በማከናወን ኢኮኖሚውን መጠገን ያስፈልጋል። የወጪና ገቢ ሚዛኑን አሁን በጀመርነው ልክ እያስተካከልን ከሄድን ፤ የውጭ ምንዛሪ እጥረትን ለመፍታት አላስፈላጊ ነገሮችን በመቆጣጠር የውጭ ንግዳችንን ከፍ ካደረገንና የዋጋ ግሽበትን ለመቀነስ ፍላጎትን ገድለን ሳይሆን አቅርቦትን አሳድገን ትንሽ ማረጋጋት ከቻልን ፤ በቁጠባና ኢንቨስትመንት መካከል ያለውን ክፍተት እያጠበብን ከሄድን መሙላት ከቻልን ያለጥርጥር ዓላማው ይሳካል። ይህ በመሰረቱ ለውጥና መሻሻል የሚያመጣ እቅድ ነው።
እቅዱ እውን እንዲሆን ላገዛችሁ በተለይ ቴክኒካል ባለሙያዎች፣ የውጭ ሀገር ሰዎች፣ በፕላን ኮሚሽንና በየሚኒስቴር መስሪያ ቤቱ ስር ያላችሁ ሰዎች፣ በጠቅላይ ሚኒስትር ጽህፈት ቤት ያላችሁ ሰዎች እናም በውይይት ግብዓት የሰጣችሁ ሰዎችን ከልብ ማመስገን እፈልጋለሁ።
በአስር ዓመቱ ዕቅድ ውስጥ በትኩረት የታየው ነገር የዘርፍ ብዝሃነት ነው። ብዝሃ ዘርፍ መሆን አለበት ሲባል አንድ ጉዳይ ላይ ብቻ ትኩረት ማድረግ የለበትም ነው። ብዝሃ ዘርፍ ሲባል በግብርና ፣ በማዕድን ፣በኢንዱስትሪ፣ በቱሪዝም፣ በአይሲቲ፤ ሁሉንም በተጓዳኝ የሚያሳድግና ለውጥ በሚያመጣ የሚሄድ ነው። ብዝሃ ዘርፍ ብቻ ሳይሆን ብዝሃ ተዋናይ ያለው መሆን አለበት።
መንግስት ብቻ ሳይሆን ከግሉ ዘርፍ ፣ የሲቪክ ሶሳይቲ፣ የትምህርት ተቋማትና ሌሎችም እጃቸውን አስገብተው የሚመሩት፣ የሚገዙትና የሚሰሩበት መሆን አለበት።
በብዝሃ ዘርፍ ብዝሃ ተዋናይ መሆኑ ብቻ በቂ አይደለም። ብዝሃ ተጠቃሚ መኖር አለበት። ሀብት መፍጠር አለብን፣ ሃብቱን ደግሞ በትክክል ማስተዳደርና ተጠቃሚነትን ማረጋገጥ በዚህም የደሃን ቁጥር መቀነስ አለብን። ድህነቱን ለመቀነስ በድምሩ ፍትሃዊ የሃብት ክፍፍል እንዲፈጠር ማድረግ አለብን። ጥቂቶች ደልቷቸው የሚኖሩ ከሆነና ጥቂቶች ደግሞ የሚሰቃዩበት ከሆነ ዋጋ የለውም፤ እድገቱ ያንን ስፋት የሚያጠብ መሆን አለበት።
የመሰረተ ልማት ስርጭቱም ኢኮኖሚን ታሳቢ ማድረግ አለበት። በሁሉም ዘንድ መንገድም ኢንዱስትሪም ያስፈልጋል። ነገር ግን በፌዴራል ስርዓት በቅርጫ ሳይሆን እያንዳንዱ ወረዳና ዞን የተሻለና ያለውን ሊያወጣ በሚያስችል መንገድ መሰራት አለበት። ያንን ካላደረግን አሁን በጀመርነው መንገድ ሁሉን ነገር ከተከፋፈልን ድህነትን እናካፈፍላለን እንጂ ሀብት አንፈጥርም። እሱን ማሻሻል አለብን የሚል በጥናት ላይ የተመሰረተ ሰፋፊና ሊሳኩ የሚችሉ ግቦችን የያዘ እቅድ ነው።
እቅዱ የተለጠጠ ስለሚመስል የማናሳካውን ነገር እያቀድን ነው የሚል ጥያቄ በጣም ትክክለኛ ነው። ከነበረው ልምዳችንና ካስገኘው ውጤት አንጻር ስጋቱ ተገቢ ስጋት ነው። ይህ ስጋት እኛም ዘንድ ተነስቷል። ግን በመጠኑ በብዝሃ ዘርፍ ባልኳቸው ሴክተሮች ብቻ ተወስኜ የተወሰነ መረጃ በመስጠት እቅዱ ያልተለጠጠ ስለመሆኑ ለማሳየት እሞክራለሁ።
ግብርና
አንደኛው ግብርና ነው። በዚህም በኩታ ገጠም ከሚሊዮን ሄክታር በላይ ተጉዘናል፤ ተጨማሪ ሚሊዮን ሄክታር ደግሞ መጨመር አለብን፤ ኩታ ገጠም በውስጡ ብዙ ነገር የያዘ ነው። ኩታ ገጠምን በአገር ደረጃ ከ50 በመቶ በላይ ማሳደግ ከቻልን፣ መስኖንና ውሃን የመመለስ ስራ እየተሰራ ስለመሆኑ ጅማሬዎች እንዳሉ ማየት ይቻላል።
ለምሳሌ ያህል ጤፍን ብቻ ብንወስድ ኢትዮጵያ ውስጥ ሊቀር የማይችል ምርት ነው። አሁን ደግሞ ይበልጥ ተፈላጊነቱ እያደገ ነው። ግን ጤፍ የማምረት ስርዓቱ በጣም ገዳይ ነው። በጣም አድካሚና የአርሶ አደሩን ጊዜና ጉልበት የሚበላ ከተመረተም በኋላ ከሄክታር የሚገኘው በጣም ትንሽ የሆነ ምርት ነው። ከአስርና ከአስራ ሁለት ኩንታል አይበልጥም። በመሆኑም የሚሸጥበት ዋጋ የድካሙን ያህል አልነበረም። አሁን ለመጀመሪያ ጊዜ ጤፍ የሚዘራና የሚያጭድ ማሽን አስገብተናል። ስንዴ ብቻ ሳይሆን ጤፍም አሁን በማሽን ነው መዝራትና ማጨድ እየጀመርን ነው ያለነው። ይህ ጅማሮ ነው ስራ ይፈልጋል።
በዚህ ማሽን ዓለም ላይ ከፍተኛ ችግር ነበር። በገብስና በስንዴ ማሽን ችግር የለም። በሌሎችም የሰብል ምርቶች ችግር የለም። አሁን ግን በጣም ዘመናዊ የሆነ ማሽን ማስገባት ጀምረናል፤ በቅርቡ ሻሸመኔ ላይ እኔም አይቻለሁ። ይህን ማስፋት ከቻልን ከኩታ ገጠም በተጨማሪ የበጋን እርሻና መስኖን ካስፋፋን፣ ግብርና ፋይናንስ ይፈልጋልና ገፋ አድርገን ከጨመርን ትራክተርም ብድር፣ ምርጥ ዘርና ማዳበሪያ ይፈልጋልና ካሟላን፤ ጥሩ ውጤት ይገኛል።
ከዛም በላይ ደግሞ አሁን ያለው የኢትዮጵያ ወጣት እንደ አባቱ ሞፈርና ቀንበር እየገፋ ማምረት ብዙ ፍላጎት የለውም። የወጣቱን ጭንቅላትና ጉልበት እንፈልጋለን። ለወጣቱ ቴክኖሎጂ ካላቀረብን በስተቀር ግብርናው ከዛ በላይ ሊጠፋ ይችላል። ትራክተሮችና ኮምባይነሮች ሲስፋፉ፣ የተማረ ወጣት አርሶ አደር፤ በደንብም ጥቅም የሚያገኝ እንዲሁም በኑሮው ላይ ለውጥ የሚያሳይ እየተፈጠረ ስለሚሄድ አቅርቦቱንም እያስፋፋን ስንሄድ፣ በዝቅተኛ ያለው እርሻ እንደ አፋርና ሱማሌ እና ቦረና አካባቢ አሁን የጀመርነውን ማስፋፋት ከቻልን አጠቃላይ አመላካቾች የሚያሳዩት ግብርናው በዓመት በስምንት በመቶ ማደግ እንደሚችል ነው።
በስምንት በመቶ የሚያድገውን ግብርና በሁሉም የሰብል ምርቶች ልናሳካው አንችልም፤ አንለጥጠውም፤ አንዳንዱ ቢሳካ አንዳንዱ ሊሳካ አይችልም ብለን ከስምንት በመቶ ወደ አምስት ነጥብ ዘጠኝ በመቶ ዝቅ አድርገነዋል። ይህን ውጤት በአስር ዓመት ካመጣን ግብርና እጥፍ ይሆናል። ስምንት በመቶ ማደግ የሚያስችል አመላካች እያለ ቀንሰን በአምስት ነጥብ ዘጠኝ በመቶ ነው የያዝነው።
ኢንዱስትሪ
አሁን ኢትዮጵያ ውስጥ ያሉን ሁሉም ፋብሪካዎች በአማካይ ከ50 በታች ነው የሚያመርቱት። እነዚህን ብቻ የማምረት አቅማቸውን ወደ መቶ አሳድገን ምንም ፋብሪካ ሳይጨመር ወደ እጥፍ እንወስደዋለን። አሁን ያሉትን ብቻ ያለባቸውን ችግር ፈትተን ማለት ነው። ፋብሪካው አለ እንጂ በአቅሙ ልክ እያመረተ አይደለም። ወደ አቅሙ እንኳ ማስጠጋት ብንችል የፋብሪካ ምርት ውጤት እጥፍ መሆንና ማደግ ይችላል፡
አሁን ሌላው ሁሉ ቀርቶ በሲሚንቶ አካባቢ ሶስት የሚደርሱ በጣም ትልልቅ ኩባያዎች ቦታ ወስደው ማሽን እየገዙ ነው። ሶስቱ ኩባንያዎች ሲመጡ አሁን ኢትዮጵያ ውስጥ ከሚመረተው በላይ በእጥፍ ምርቱ ይጨምራል። በሌላም ሴክተር ኢንዱስትሪዎች እየመጡ ነው። እነዚህን ሳንጨምር በጣም ትልልቅ ስለሆኑ ሶስቱን የሲሚንቶ ፋሪካዎች እንኳ ቀርተው ያለው ብቻ ከፍ ያለ ምርት እንዲያመርት ብናደርግ ምርቱ እጥፍ ነው የሚሆነው፤ አልተለጠጠም ማለት ነው።
ቀደም ብዬ ባነሳሁት በቤት ጉዳይ ላይ ከውጭ ኢንቨስተሮች ከብዙዎቹ ጋር ተነጋግረን ነበር። ሃይ ራይዚንግ የህንጻ ቤቶች በአዲስ አበባም በከተሞችም እንዲገነቡ። ያው እንደምታውቁት የአፍሪካ ምርጫ የሚፈራው እንደጦር ነው። ምን ይዞ እንደሚመጣ ስለማይታወቅ በብዙ ጉዳይ ከተግባባን በኋላ እስኪ ይህቺ ምርጫ ትለፍ ብለው እግራቸውን የጎተቱ ሰዎች አሉ። ምርጫውን ባሰብነው መንገድ ካሳካን በጣም ብዙ ባለሀብቶች ሀብታቸውን ማፍሰስ ስለሚፈልጉ አብዛኛውን ችግር እንፈታለን የሚል እምነት አለን።
በግብርናና በኢንዱስትሪ ካየነው ውጭ ማዕድንን ደግሞ እንመልከት። በማዕድን ዘርፍ ስር ነቀል ለውጥ ሳናመጣ የቆመ ፋብሪካን አስጀምረን ትናንሽ የወርቅ ፋብሪካዎች ጨምረን፤ ምርቱ በብዙ እጥፍ ጨምሯል፤ ፖታሽ ፣ የከበሩ ድንጋዮች፣ ሊቲየም እና በጣም በርካታ ማዕድናት ኢትዮጵያ ውስጥ ተገኝተዋል።
የተጠኑ፣ ቦታቸው የሚታወቅ የኢንቨስተር ፍላጎት ያላቸው ፤ የገበያ ጥያቄ እምብዛም የሌለባቸው፤ እነዚህን በጥቂት ማሻሻል ብንችል ማዕድኑ በከፍተኛ ደረጃ ለውጭ ምንዛሪ ዕድገት ማዋል ይቻላል። በሁለት ዓመት ውስጥ እንኳ ትንሽ በማሻሻላችን እድገቱንና ውጤቱን አይተነዋል። ያንን ከፍ አድርገን ማደግና መመንገድ ይቻላል።
ቱሪዝም
መቼም ቱሪዝም ላይ ያው እንደምታውቁት ቀኑን ሙሉ ብናገር የማልጠግበውና ተናግሬውም የማልጨርሰውን ታሪክ ማንሳት እችላለሁ። ግን እንዲገባችሁ ጎርጎራን ብቻ ላንሳላችሁ። ወንጪንም፣ ኮይሻንም፣ ገረአልታንም፣ አዋሽ፣ አፋር፣ ጋምቤላ፣ ባሌ ጫካ አካባቢ ያለውንም ጊዜ ስለማይበቃ እናንተ ራሳችሁ ገምቱ።
ባህር ዳር የምትባል መጠነኛ ልክ ያላትና በአፍሪካ ውስጥ ምርጥ ከሚባሉ ከተማዎች አንዷ ከተማ የምትገኘው ኢትዮጵያ ውስጥ ነው። ዘንባባ ያላት፣ የምታምር ፣ ምርጥ ከተማ ናት። ይህቺ ከተማ ከጎኗ ጣና የሚባል ውሃ አለ። ውሀው እንደ ህንድ ውቂያኖስ ውሀ ጨው አይደለም፤ የሚጠጣ ውሃ ነው። ሰዎችም፣ ከብቶችም የሚጠጡት፣ ዓሳ የሚገኝበትና ለመስኖ የሚሆን በጣም ጤነኛ ውሃ ነው። ያ ጤነኛ ውሃ በጀልባ ሁለት ሰዓትና ሁለት ሰዓት ተኩል የሚወስድ እንጂ ዝም ብሎ ትንሽ ኩሬ አይደለም።
ባህር ዳር ትንሽ አይንን መገለጥ ብቻ ነበር የምትፈልገው። ባህር ዳር ውስጥ በንጉሱ ጊዜ የተሰራ በጣም ሰፊ ቦታ የያዘና ተራራ ላይ ስትራቴጂክ በሆነ ሁኔታ የተሰራ ቤዛዊት የሚባል ቤተ መንግስት አለ። ይህ ቤዛዊት የሚባለው ቤተ መንግስት ላለፉት አርባና ሃምሳ ዓመታት እንደሚታወቀው ታሽጎ የተቀመጠ ነው። ቦታው ግን ዋናው የዓባይ ተፋሰስ የሚወርድበት በመሆኑ የሚገርም ነው።
ቤዛዊትን ባለ አምስት ኮከብ ሆቴል ለማድረግ ወስነናል። በዚህም ላይ እየሰራንበት እንገኛለን። ምክንያቱም እዛ የሚቀመጠው መንግስት ችግር የለበትም። ሲሄድ ሲሄድ ሆቴል ማረፍ ስለሚችል። ቆልፈን ከምናስቀምጥ ዓመት እንነግድበታለን። ያ ሰው ማረፍ ሲፈልግ ደግሞ አንድ ሳምንት ይጠቀምበታል። በነገራችን ላይ ብዙ የሰለጠኑ አገራት እንደዚህ ያደርጋሉ። ቤዛዊት ቦታውና አረንጓዴ ስፍራነቱ ብሎም አቀማመጡ እውነት ለመናገር የትም ቦታ ካለ ሆቴል የሚሻል ነው።
የሚገርመው ግን ከቤዛዊት ዝቅ ብላችሁ ያለው የዓባይ ተፋሰስ የሚወርድበት ቦታ ላይ እጅግ ዘመናዊ የሆነ ድልድይ እየሰራን ነው። ከ380 ሜትር በላይ ረጅም የሆነና ከ4 ሜትር በላይ ስፋት ያለው ነው። ይህ ምን ማለት ነው ቢባል ሳንፍራንሲስኮ ቤይ ድልድይ፣ ጎልደን ጌት ድልድይ እንደሚባለው ሰዎች ሄደው ፎቶ እንደሚነሱበት አይነት ድልድይ ማለት ነው። ይህ ድልድይ ግን ቀጥታ ከቤዛዊት ጋር የሚስተካከልና የሚገናኝ ነው።
ከቤዛዊት ስር ይህ ድልድይ የሚያልፍበት ውሃ ሰፊ እና በጣም በብዙ ሳር የተሞላ ነው። ከተማ ላይ ያለ ከንቲባ ጎብዞና ወጣቶች አስተባብሮ እነዛን ሳሮች እስከ ጣና ድረስ ካነሳልንና ባለው ስፋት ልክ ውሃ የሚወርድበት መንገድ ከፈጠርን የተወሰነ አሻዋ አምጥተን እዛ ድልድይ ስር ካደረግን ቤዛዊት አለ፤ ምርጥ ድልድይ ደግሞ አለ። የባህር ዳርቻ አለ ማለት ነው። ይህ ደግሞ የውጭ ምንዛሪን አይፈልግም። የተለየም ጭንቅላት አይፈልግም፤ በእጃችን ያለ ሀብት ነው።
አንድ ቤዛዊት ዘንድ ያለ እንግዳ ድልድዩ አጠገብ ፎቶ ተነስቶ ጀልባ እየነዳ ወደዋናው ጣና ሐይቅ ከገባ በኋላ ጣና ሐይቅ ጫፍ ጎርጎራ የሚባለው ቦታ ላይ እንደሚታወቀው ፕሮጀክት አለ፤ ሳቢ በሆነ መንገድ እየተሰራ ነው ፣ እሱን ያያል። ነገር ግን ልብ ካለውና ጊዜ የሚኖረው ከሆነ ከጣና እስከ ጎርጎራ አስደማሚ ገዳማት ደግሞ አሉ።
የፓርላማ አባላት በጣም የምለምናችሁ ጎርጎራ ከሄዳችሁ እነዚህን ገደማት መጎብኘት አለባችሁ። የሚገርሙ የአራት፣ የአምስትና የስድስት መቶ ታሪኮች በውስጣቸው አሉ። ጎብኚው ጎርጎራ ከደረሰና ከተዝናና በኋላ አይመለስም። እናንተም ደመወዛችሁን ወደፊት ትጠየቃለችሁ፤ ታግዛላችሁ። መላ የኢትዮጵያ ህዝብም ያግዛል የሚል ተስፋ አለኝ። ጣና ከጎንደር ከተማ ጋር ለማገናኘት ዲዛይን እየሰራን ነው። በሃያ ሜትር ስፋት ጣናንና ጎንደርን ብናገናኝ ከአስፓልት ውጭ በባህር ዳርና ጎንደር በጀልባ ትራንስፖርት አገናኝተን እንደ አማራጭ ትራንስፖርት እንጠቀምበታለን። ሁለተኛው ደግሞ ወደጎንደር ሲኬድ ታሪክና መልክአምድሩ የሚያምር ቢሆንም የሚጠጣ ውሃ ግን የለም።
የባህር ዳርቻዎችንና ሰው ሰራሽ ሐይቆችን ለመስራት ደግሞ እድል ይሰጠናል። ለመስኖም እድል ይሰጠናል፤ መስኖው ቢቀር ከጣና እስከ ጎንደር ድረስ ያለው መንገድ ዳርና ዳር ፓፓያና ማንጎ ብቻ ብንተክል ለኢኮሲስተሙ ፣ ለዕይታ እና ለምግብ ይውላል።
ውሃ ሳንወስድ ቤዛዊትን ቀይረን ከቤዛዊት እስከ ዋናው ጣና ሐይቅ ድረስ ማገናኘት እንዲሁም ከጎርጎራ ከሆነ ቦታ ጋር ማገናኘት ከቻልን የትኛው የዓለም ቱሪስት ነው ይህን ቦታ ማየት የማይፈልገው? በዛ ቦታ ብዙ ታሪክ አለ፤ እልፍ ሲሉ ደግሞ ሰሜን ተራራ አለ። ጎንደርም ሆነ ባህር ዳር የአየር ማረፊያ አለ። በመጀመሪያ እኛ ዓይናችን ይገለጥና እዛ ያለውን ሀብት እንወቀው። ሁለተኛ ደግሞ ተባብረን እንስራው። ጎንደርና ባህር ዳር ፣ ሰሜን ተራራ ከተነሳ በኋላ ከትግራይና ከወሎ ጋር ማያያዝ ይቻላል። ይህን ስናደርግ ሰሜን እንዳለ ተነሳ ማለት ነው።
ታሪክ አለው፤ መሰረተ ልማት አለ ፤ የሚቀረውን የአገልግሎት ዘርፍ አሟልተን ብቻ ሰሜንን ለውጭ አይደለም ለእኛ ያስፈልጋል። ብዙ የጋምቤላ፣ የቤኒሻንጉልም ሆነ የኦሮሚያ ቱሪስት ለባህር ዳር ያስፈልጋል፤ ምክንያቱም አገር አለማወቅ አገር እንድናፈርስ እያደረገን ስለሆነ።
አገር አለማወቅ ሞምባሳንና ዱባይን እንድናደንቅ እያደረገን ስለሆነ ይህቺን ፕሮጀክት ብቻ በመስራት ቱሪስቶችን መሳብ ይቻላል። መቼም ቱሪዝም ኢትዮጵያ ውስጥ ለውጥ ሊመጣበት ይችላል ብዬ ዛሬ ብናገር የሚጠራጠር ሰው ያለ አይመስለኝም፤ ሰርተን አሳይተናልና። ያላደገው ኮሮና ስላለ ነው፤ ኮሮና ደግሞ እድሜ ልክ አይኖርም። ኮሮና ደግሞ እድሜ ልክ ካለ እኛ እድሜ ልክ የለንም፤ መልፋትም አያስፈልግም። ኮሮና ይጠፋል፤ ሲጠፋ ደግሞ ሰዎች መተንፈሻ አያጡም።
አንዳንድ አፍሪካ አገራት የኖሩ የውጭ አገር ሰዎችም በቅርቡ የጀመርናቸውን ስራዎች በማሳየት ኢንቨስት እንዲያደርጉ ሙከራ ሳደርግ የሚያነሱልኝ የሚገርም ነገር ነው። እስካሁን ይህ ነገር እንዳለ ታውቃላችሁ ወይ፤ ለምሳሌ አንዱ ሐሳብ ባለፈው እንዳነሳሁት የጣና ውሃ ለመካከለኛው ምስራቅ ሰዎች ንኩትና ፎቶ እናንሳችሁ ብለን በቀላሉ አስርና ሃያ ዶላር መውሰድ እንችላለን። እንደምታውቁት ናይል ስመ ገናና ነው። ይህን ውሃ ኑና ንኩት እያልን በጣም ብዙ ቱሪስት መጋበዝ እንችላለን።
ይህ ሁሉ ሀብት በእናንተ እጅ እንዳለ ታውቁታላችሁ ወይ የሚል ጥያቄ ነበር ያነሱት። ለእኛም የተሻለ አገር መስራት ያስፈልገናል፤ ለቱሪስትም ያስፈልጋል፤ እርስ በእርስም ለመተዋወቅ ያስፈልጋል። ሌሎቹም ዘንድ ብንሄድ እንደዚሁ በጣም በርካታ ታሪክ ላነሳ እችላለሁ፤ አንዷን ፕሮጀክት ነው ያነሳሁላችሁ። ከተባበርን በቱሪዝም ሴክተር ተዓምር መስራት ይቻላል። ዋናው መተባበርና መስራት ብቻ ነው።
አ.ይሲ.ቲ
ምናልባት ብዙ ሰዎች በግብርና፣ በኢንዱስትሪ፣ በማዕድን፣ በቱሪዝም ሲነገር ሊሆን ይችላል ብለው ያስቡና አይሲቲ ሲባል ግን ይህቺ ነገር ትሳካ ይሆን ብለው ይሰጋሉ። አይሲቲን በሚመለከት ዛሬ ትንሽ ገባ ብዬ ላንሳ። ኢትዮጵያ ስፔስ ላይ ሁለት ሳተላይት አላት፤ የዛሬ ሶስት ዓመት ሳተላይት ያላቸው አገራት ሲባል ኢትዮጵያ ስሟ አይጠራም። አሁን ግን አፍሪካ ውስጥ ከአንድ በላይ ሳተላይት ያላቸው አገራት ሲባል ስሟ ይጠራል። ሳተላይቱ ምን አመጣ ምን አላመጣም የሚለውን ለሙያኞች ተዉት።
ስፔስ ላይ ስማቸው ከሚጠሩ የአፍሪካ አገራት አንዷ ኢትዮጵያ መሆን ችላለች። በጣም ትልቅ አገር ናት ፤ መቅደም ነበረባት። ከስፔስ ጋር የሚያያዝ ታሪክም የተመቸ የመሬት አቀማመጥም ያላት አገር ናት። የተማሩም ሰዎች ያሏት አገር እንደመሆኗ መቅደም ነበረባት። እንዲያም ሆኖ በሁለት ዓመት ውስጥ ሁለት ሳተላይት ያላት አገር ናት።
ከዛ ውጭ አንማን ኤር ቪሄክል፣ ወይም ዩኤቪ ወይም ድሮን የሚባለው ቴክኖሎጂ ባደጉት አገራት ብዙ ነገር እያመጣ ነው፤ ወደፊት ትልልቅ የመሸጫ ሞሎች፣ ሱፐርማርኬቶች ደንበኞቻቸው ወደሱቅ ሳይሄዱ ቤታቸው ሆነው የሚፈልጉትን ውሃ አዘው አድራሻቸውን ካስቀመጡ በኋላ ያ ሱፐርማርኬት በ ዩኤቪ ወስዶ በረንዳቸው ላይ ቁጭ ያደርጋል። ይህ ዘመን እየመጣ ነው።
እኛ ቁጭት ስላለን ዩኤቪ ላይ በመግዛትም ስራ እንጀምር ብለን ባለፉት ሁለት ዓመታት ሰፋፊ ስራዎች ሰርተናል። በዩኤቪ ተዋግተን አሸንፈናል፤ አንበጣን ተዋግተናል፤ በባህር በጎርፍ የሚጥለቀለቁ ቦታዎች መድኃኒት ማድረስ የሚያስችል ብቃት ገንብተናል። ችግር ሲያጋጥመን ጠብ ለማድረግ የሚያስችለን አቅም ፈጥረናል። ይህ አቅም መጠነኛና ውስን ነው። ሰፊ ስራ ይፈልጋል። ግን ጀማሪ እንደመሆናችን ከጦርነት እስከ ልማት ባለው ጉዳይ ውስጥ መጠቀም ጀምረናል – በዚህ ቴክኖሎጂ።
አርተፊሻል ኢንተለጀንስ
አርተፊሻል ኢንተለጀንስ ከጀመርን አጭር ጊዜያችን ነው፤ አሁን በግብርና፣ በጤና በተለይ በካንሰር በጣም አመርቂ የሚባል ውጤት እያገኘንበት ነው። ከሁሉ በላይ ቋንቋዎቻችንን ማሽን በማስተማር ከዓለም ጋር ያለንን ግንኙነት ለማቅለል ዋና ዋና የሚባሉ ቋንቋዎች ወይም ሰፊ ተናጋሪ ያላቸውን ቋንቋዎች አብዛኞዎቹን እያለማመድን ነው ፤ እነሱ ጋር ሲሳካልን ሁሉንም ቋንቋዎች እናስፋፋለን። ይህ ትርጉም አለው። ማሽኖች የእኛን ቋንቋዎች ካወቁ በጣም ብዙ የመስራት እድል ይሰጠናል።
ይህ ብቻ ሳይሆን በአዲስ አበባ ግድያ እየበዛ ስለሆነ ወሳኝ በሚባሉ ቦታዎችን በቴክኖሎጂ ለመቆጣጠርና ወንጀል ለመቀነስ የሚያስችሉ አቅሞችን ለመገንባት ሰፋፊ ነገሮችን ጀምረናል፤ ስንጨርስ በዝርዝር አነሳላችኋለሁ። ይህ ብቻ አይደለም፤ ዓለም ላይ ያላቸውን ዳመና ወደዝናብ የሚቀይሩ አገራት በጣም ጥቂት አገራት ናቸው። እኔ ሴክተሩ ውስጥ ትንሽ ስለቆየሁ መቼ ኢትዮጵያ ውስጥ አየዋለሁ ብዬ ከምቀናበት ነገር አንዱ ይህ የተከማቸ ደመናን በተመረጠ ሁኔታ ማዝነብ መቻል ነበር።
ይህ የምስራች ነው። ኢትዮጵያ ይህንን ብቃት ፈጥራ ባለፉት ሳምንታት በሰሜን ሸዋ፣ በጎጃም ያያችሁት ዝናብ የተፈጥሮ ሳይሆን እኛ ያዘነብነው ነው። ሰሜን ሸዋ ባለፉት ሁለት ሶስት ቀናት ዝናብ ካያችሁ እኛ ያዘነብነው ነው። በግልጽ በሚቀጥሉት ሁለት ሳምንታት እናስመርቀዋለን ወይም እናስጀምረዋለን። ሙከራ አድርገን ውጤት አይተንበታል፤ ኢትዮጵያም ዳመና ማዝነብ ቻለች ማለት ነው።
ይህ ላሊበላ፣ ቦረና እንዲሁም ሱማሌ ላይ ትልቅ ትርጉም አለው። ዝናብ ማለት ቀጥታ የእንስሳ ምግብ ማለት ነው። እና በአይሲቲ እድገት እየመጣ ነው ስንል ዝም ብለን አይደለም፤ ዓለም አለኝ የሚላቸውን ዋና ዋና ነገሮች በጀማሪ መጠን ቢሆም ውጤት እያየንበት ነው። ዳመና ማዝነብ ብቻ ሳይሆን በአርተፊሻል ኢንተለጀንስ ካንሰር ላይ የሚሰሩ ርሆቦት ሲስተሞች እየሰራን ነው። ባለፈው እንዳነሳሁት የዘገየን ነን፤ እመኑኝ ግን አሁን ባለው የህዝብ ብዛት በአጭር ጊዜ ውስጥ ውጤት ከሚያመጡ ጥቂት አገራት ኢትዮጵያ አንዷ ናት።
ቴክኖሎጂ ላይ ካልሰራን ደግሞ ቱሪዝምም ሄዶ ሄዶ ቴክኖሎጂ ይፈልጋል። ኢንዱስትሪም እንዲሁ ቴክኖሎጂ ይፈልጋል። አሁን እንዳያችሁት ከአንበጣ ጋር የሚዋጋ ዩኤቪ ከሌለ ግብርና ዋጋ የለውምና ቴክኖሎጂ ይፈልጋል። ይህ ውጤት በተጨባጭ እየመጣ ነው፤ ይህንን ማጠናከር ከቻልን ብዝሃ ዘርፍ ባልናቸው ሴክተሮች ተጨባጭ የሆነ ለውጥ በአስር ዓመት ኢትዮጵያ ውስጥ ይመጣል።
ዋናው የእኔ ተስፋ ልመና የሰለቸው፤ ስደት የሰለቸው፤ መናቅ የሰለቸው፤ ትንሹም ትልቁም እጅህን ልጠምዝዝ መባል የሰለቸው ህዝብ ስለሆነ የኢትዮጵያ ህዝብ መናቅ ከመረረን መፍትሄው አቅደን መስራት ብቻ ነው። ስንዴ እየለመኑ መዝለቅ አይቻልምና ከልመና መውጣት ያስፈልጋል።
አስቀድሜ እንዳነሳሁላችሁ የቻይና እንዲሁም የህንድን ኢኮኖሚ ወደላይ እያወጣ ያለው የህዝቡ አጠቃላይ ጥረት ብቻ ሳይሆን የህዝብ ቁጥርም ነው። የህዝብ ቁጥርን እዳ አርገው ማየትን ሳይሆን በረከት አድርገው መጠቀም ከቻሉ ውጤት ያመጣል። እኛ የተማረና ጉልበት ያለው በሁሉም ሴክተር ልናሳትፈው የምንችለው ወጣት ስላለን በኢትዮጵያ እድገት ማምጣት ይቻላል። ብዙ አገራት እኮ እንኳን ለልማት ለውትድርና ከውጭ አገር ሰው ይቀጥራሉ።
አሁን እድገት ምናምን ሲባል“ ፐር ካፒታል ኢንካም “ሲባል ቁጥራቸው ከፍ ያለ ነው ትንሽ ስለሆኑ። ግን ብዙ ህዝብ ያላቸው አገራት አታካችና አድካሚ በሆነ መንገድ ከሰሩ የማይቀለበስ የኢኮኖሚ እድገት እንደሚያመጡ በዓለም ላይ አይተናል። እኛ እሱን እንደግማለን።
ለመበልጸግ ያለው አጠቃላይ ሂደትና የእቅዱን ሁለገብ ጥናት፣ ዳታ፣ እውነታዎች የሶስት ዓመቱን የስራ ውጤት ስትመለከቱ ሊሳካ የሚችል ነገር እንደሆነ በቀላሉ መገንዘብ ይቻላል፣ እቅዱን በዚህ ጥልቀት አይተን፤ ስራዎቻችንን አይተን ጅማሬዎቻንን አይተን፤ ያልተናገርንባቸውንና ውጤት ያየንባቸውን ጅማሬዎች ታሳቢ አድርገን ያቀድነው ነው።
አንድ ሆነን ከሰራን እናሳካዋለን። ለኢትዮጵያ መፍትሄው መበልጸግ ብቻ ነው። ሌላ ምርጫ የለም፤ ህዝብ እየበዛ ነው፤ መሬት አብሮ ማደግ አይችልም። ኢኮኖሚያችን አድጎ ዜጎቻችንን መመገብ የምንችልበት ደረጃ ላይ ካላደረስነው አሁን እንደሚያደርጉት ቁማርተኞች ሰው እየገዙ በየጊዜው ሲያምሱን ይኖራሉ።
የማይገዛ ትውልድ ለመፍጠር መበልጸግ ግዴታ ነው። ይህን ታሳቢ ያደረገ እቅድ መሆኑን ከግምት እንዲገባና አንዳንዶቹ ጉዳዮች ከፕሮጀክት ጋር የሚያያይዙትን በዚሁ ነካ ነካ አድርጌ ባልፍ ጥሩ ነው።
ነዳጅ
ነዳጅን በሚመለከት ነዳጅ ቁልፍ የሃይል ምንጭ ነው። ኢትዮጵያ ውስጥ መብራት ነው፤ በጣም በርካታ ቤቶች በኩራዝ ይኖራሉ። ማብሰያና ትራንስፖርትም ነው። ወፍጮም የምንጠቀመው በእሱ ነው። ለነዳጅ በዓመት እስከ ሶስት ቢሊዮን ዶላር እናወጣለን። በኤክስፖርት ወገባችንን ከሚቆርጡ ነገሮች አንዱ ነዳጅ ነው።
ይህን ነዳጅ በአካባቢ አገራት ላይ ስትመለከቱ ስም አልጠራም፤ አገራቱ ባልተገባ መንገድ እንዳይወስዱ። ሁሉም የእኛ ጎረቤት አገሮች አንደኛዋ አገር ነዳጅ በሌትር 67 ብር ነው ፤ አንደኛው ጋር 79 ብር ነው። ዝቅተኛ የሚባለው ኬንያ ሲሆን፣ 38 ብር ነው። እኛ ዘንድ ግን 25 ነጥብ 6 ብር ነው። የትኛውም ጎረቤት አገር እኛ ያለን የሊትር ዋጋ የለውም።
ይህ የሆነው ከተለየ ጉድጓድ ስለምንቀዳ ሳይሆን መንግስት ስለሚደጉመን ነው። ባለፉት ጥቂት ጊዜያት ብቻ 30 ቢሊዬን ብር ተደጉሟል። በዚህ ወር ብቻ ሦስት ቢሊዬን ብር እዳ ተሸክሟል። አስቡት ገበታ ለሀገር ተብሎ ዓመት ተለምኖ አራት ቢሊዬን ብር እየተሰበሰበ በአንድ ወር ብቻ ሦስት ቢሊዮን ብር ለነዳጅ ይደጎማል። ይህ ነዳጅ ብዙ ችግር አለበት። አንደኛው ከምንጭ እስከ ገበያ የምንወስድበት መንገድ ችግር አለው።
እንደምታውቁት የእኛ ባቡሮች በፉርጐዎቻቸው ነዳጅ ከመነሻው ማምጣት የሚችሉ አይደሉም። እንዲህ ቢሆን በጣም ብዙ ኪሳራ ይቀንሳል። ግን እንዲህ አይደለም ጅቡቲ ላይ የእኛ ነዳጅ ይቸበቸባል። ከምንጩ ቀድተን ስለማናመጣ በቦቴ ስለሚጓጓዝ በኮንትሮባንድ በየቦታው ይሸጣል። ሁለተኛ የሽያጭ መሰረተ ልማት በየቦታው የለንም ፤ ያሉትም በቂ አይደሉም። አዲስ አበባን ብትወስዱ የሽያጭ መሰረተ ልማቱ ከስታንዳርድ በታች ናቸው።
ማደያዎች ስታንዳርድ አላቸው። እሱን እያሟላን ብንሄድ፤ ከምንጭ ያለውን፣ ወደመዳረሻ ያለውን ብናስተካክል ነዳጅ እናገኛለን የሚለውን አቆይቼ፣ በከፍተኛ ደረጃ ለውጥ ያመጣል። አሁን ግን የዓለም የነዳጅ ዋጋ እየጨመረ ሲሄድ እኛ ደግሞ የነዳጅ ዋጋን ዝም ብለን ከለቀቅነው ቅድም እንዳልኩት ኢንፍሌሽንን ስለሚያባብስ ለኢንፍሌሽን ተብሎ መንግስት ብዙ ነገር ይሸከማል። እዚህ ጋር አንድ ሊሰራ የሚገባው ነገር ግን ያልቻልነው ነገር አለ።
እኛ ነዳጅ የምንደጉመው ለሀብታም ነው። መኪና ላለው ነው እንጂ ለባስና ለታክሲ ብቻ አይደለም። እኛ የምንፈልገው ባስና ታክሲን አግዘን ዋጋ እንዳይጨምሩ ነው። ነገር ግን የነዳጅ ዋጋ ለሁሉም ስለሆነ ሀብታሙም መኪና ያለው ሁሉ በረከሰ ዋጋ ነዳጅ ይገዛል። እንዴት አድርገን ነው ሀብታሙን ትተን ድሀውን ብቻ ማገዝ የምንችለው የሚለውን አልሰራነውም። ይሀ ሥራ ይፈልጋል። ያስቸግራል ግን እንዴት ለይቶ ማስጠቀም እንደሚቻል ለማወቅ ግን ስራ ይፈልጋል።
በኩፖንም ይሁን በሆነ መንገድ ለትራንስፖርት አገልግሎት የሚውሉ መኪናዎች ብቻ ተጠቃሚ የሚሆኑበትን መንገድ ፈጥረን ሀብታሞች ራሳቸውን ችለው እንዲገዙ ካላደረግን የኬኒያ ሀብታም የማያገኘውን እድል የኢትዮጵያ ሀብታም የሚያገኝበት ሁኔታ ሊኖር ስለማይችል እርሱን ማስተካከል ያስፈልጋል። ገንዘብ እያወጣን ያለነው ለሀብታሞች ነውና። እንዴት እንለየው የሚለው ጥናት ይፈልጋልና ለይተን የምንሰራበት ጉዳይ ነው።
የመርካቶ ጉዳይ
መርካቶን በሚመለከት አጠቃላይ የንግድ ሥርዓቱ ሦስት ችግሮች አሉት። ሦስቱም ወንጀሎች ናቸው። ደረሰኝ አለመቁረጥ፣ ከዋጋ አሳንሶ መቁረጥ፣ ሁለተኛ ደረሰኝ መቁረጥ። በዚህ ላይ በጣም በርካታ እርምጃዎች እየተወሰዱ ነው። ይህን የሚሰራ ግብረሀይል አለ፤ እርምጃዎቹን አጠናክረን እንቀጥላለን።
መርካቶ ፣ ባህርዳርም፣ ጎንደርም ጅማም ሁሉም ቦታ ነጋዴዎች ህግ አክብረው ትክክለኛ የሆነ ሥርዓት ያለው የንግድ ሥርዓት ተከትለው ማትረፍ ነው እንጂ ገቢ ላለማስገባት ፤ አንዳንዴም አፍነው ይዘው በማከማቸት ዋጋ ማስወደድ ላይ የሚያደርጉት ሥራ በህግ ማስተካከል ያስፈልጋል። እንሰራበታለንም፣ እየሰራንበትም እንገኛለን።
የደቡብ ክልል ጉዳይ
ከደቡብ ክልል ጋር በተያያዘ ደቡብ ክልል ላይ ያለው የክልልና የዞን ፖለቲካ ጥቂቶቹን ደመወዝተኛ የሚያደርግና ህዝብ የሚያደኸይ ነው ብዬ አንስቼ ነበር። የሆነው ይህ ነው። ዘንድሮ ደቡብ ክልል በአዲሱ ቀመር ብቻ ከፌደራል መንግስት በፊት ከነበረው ተሻሽሎ 1 ነጥብ 4 ቢሊዬን ብር ወስዷል። ከእቅድና እናንተ ከምታውቁት ውጪ። በታክስ እና በወጪ መጋራት በአዲሱ ቀመር ምክንያት ክልሎች ሰፋ ያለ ገንዘብ አግኝተዋል።
ሁላችሁም እንደምታውቁት ለክልሎች የሚደረግ ድጎማና አጠቃላይ በጀት ዘንድሮ ከዓምና አድጓል ፣ የደቡብም አድጓል። በጀት እያደገ እንጂ እየቀነሰ አልመጣም። አርሶ አደር ማዳበሪያ ወስዶ የከፈለውን የተሰበሰበ ገንዘብ የደቡብ ክልል ለፌደራል መንግስት ማቅረብ አልቻለም።
ከአርሶ አደር ወስዷል ለእኛ ግን አልሰጠም። እኛ ግን አሁንም ማዳበሪያ ስለሆነ ዘንድሮም ጭምር ሌላ ድርድር አድርገን በብድር እያቀረብን ነው። ይህ ብቻ አይደለም። የጡረታ ዋስትና ከሰራተኞች የተቆረጠ ገንዘብ ጡረታ ዋስትና ኤጀንሲ አልገባም። ተቆርጧል አሁንም አልገባም።
ደቡብ ክልል ዘንድሮ 70 ወረዳ ነው የጨመረው። በዚህም 70 አስተዳዳሪ፣ 70 ጸሐፊና 70 ሹፌርም ነው የጨመረው። ይህ ለደቡብ ምኑም አይደለም። ዞን በበርካታ መጠን ነው የጨመረው። ሰዎች በፌስቡክ ይጮሁ ይጮሁና ሰውን ያናጉና ወረዳ ዞን እንሁን ይላሉ ከዚያ ገንዘብ ይበላሉ። ለህዝቡ ግን ጠብ የሚል ነገር የለም። ጮኸናል አያዋጣንም ብለን ተናግረናል። እንደምታውቁት እኛ የደቡብ ክልልን ወረዳ አንወስንም። ይህ የፌደራል ስርዓት ነው።
አንዱ ችግር አሁን ሁሉም ቦታ ችግር ሲፈጠር ከፌደራል መንግስት ጋር የማያያዝ ችግርም አለ። ተራው ዜጋ ብቻ ሳይሆን እናንተም። የእኛ ስልጣን በህግ የተከለለ ነው። ማድረግ የምንችላቸውና የማንችላቸው ጉዳዮች አሉ። አሁን ባለው የአገሪቱ ቅርጽ ውስጥ በፌደራል ስርዓት ውስጥ ለምሳሌ አንድ ቦታ ግጭት ሲያጋጥም ፌደራል መንግስት ዘሎ መግባት አይችልም።
ክልሉ ናና እርዳኝ ካላለ በስተቀር። እሚገባባቸው ወጣ ያሉ ነገሮች ካልተፈጠሩ በስተቀር። እና ለደቡብ ክልል ከዚያ አካባቢ የመጣችሁ ተወካዮች ህዝቡም እንዲረዳ የሚያስፈልገው ባልተገባ መንገድ ወረዳና ዞን ማስፋት የህዝቡን ገንዘብ መብያ መንገድ እንጂ ጥቅም እንደሌለው ነው።
የሚገዛው ወንበር፣ ሶፋ ምናምን ነው ብር የጨረሰው። ብሩ ከዚህ ስለቀረ አይደለም። የሚገዛው ወንበር ግን የደቡብን ችግር አይፈታም። በነገራችን ላይ መስፋቱ ብቻ አይደለም። ለግምገማ የሚመች ስላልሆነ እዚህ ላይ ማንሳት ይከብደኛል እንጂ ሰዎች በወረዳና ዞን ማስፋት ስለባተሉ የበጋ እርሻ ዝቅተኛ አፈጻጸም ያለው በደቡብ ክልል ሆኗል።
ማን ይስራው። ወንበር ሲገዙ፣ ጨረታ ሲያወጡ ባትለዋል፤ ሥራ ላይ ናቸው ያሉት። ይህንን እዚያው ላይ ማስተካከል ያስፈልጋል። የደቡብ ክልል ጠንከር ያለ ግምገማ አድርጎ ማስተካከልም አለበት። በፌደራል በኩል በከፍተኛ ሁኔታ ጥረት ተደርጓል። ማዳበሪያው ዘንድሮም ሊቀር ሲል እንዳይቀር ተብሎ በልዩ ውሳኔ በብድር እንዲሰጥ ተደርጓል።
ስለሆነም ክልሉ ማስተካከል አለበት። ክልሉን ደግሞ አልፈን ልንሰራ ብንሞክር እናንተም እኮ እሺ አትሉም። የክልል ጥያቄ አልተመለሰም ምናምን የምትሉትም እናንተ ናችሁ። ህግ አክብረን ካልሰራን፤ በስልጣናችን ልክ ካልሰራን ስህተት ነው ብለን ዘለን ብንገባ አይሆንም። እንደተባለው ደቡብ ክልል ላይ ችግሩ አለ። የችግሩ መነሻ ግን ደመወዝተኞች እያበዙና ደመወዝተኞቹ የሚሰሩትን ሥራ እየቀነሱ ስለሄዱ የመጣ ነው። እርሱን እያስተካከሉ መሄድ ያስፈልጋል የሚል የጸና እምነት በእኛ ዘንድ አለ።
መሠረተ ልማት
ከዱርጌ ወልደሀና ጊቤ መንገድ ጋር የተያያዘ
ከዱርጌ ወልደሀና ጊቤ መንገድ ጋር በተያያዘ የተነሳው ጥያቄ ትክክል ነው። እርስዎም እንደሚያውቁት ሦስት ጊዜ ጨረታ ወጥቷል። ዋናው ችግር የጊቤ ሦስት ወደ ኋላ የሚፈስ ውሃ በጣም ሰፊ ነው ፣ በጣም ረጅም ከ370 ሜትር በላይ ድልድይ ይፈልጋል። ያንን ድልድይ የሚሰራ የአገር ውስጥ ተቋራጭም አልተገኘም። አንድ የወኪል ተቋራጭ የጨረታ ግዢ ካደረገ በኋላ ያቀረበው ዋጋ እኛ አጥንተን ከያዝነው በጀት 277 በመቶ ያደገ ነው። ከሁለት እጥፍ በላይ በጀቱን የሚበላ ነው።
ያ ብር ነው የቀረበው። ይህ አንዷ ድልድይ የሚሰራበት ገንዘብ በአስፓልት ኮንክሪት አንዳንድ ቦታ 50 ኪሎሜትር አስፓልት ይሰራል። ከዚያም በላይ ሊሆን ይችላል። ይህም ሆኖ ለሦስተኛ ጊዜ ጨረታ ወጥቷል። 11 አካባቢ ተቋራጮች ሰነድ ገዝተዋል። በእኛ በጀት ዝቅ ብሎ ከመጣ የሚጀመር ይሆናል።
በእኛ ችግር ምክንያት ሳይሆን ትንሽ ወጣ ያለ ባህሪ ስላለው የተከሰተ ነው። እኛ በጀት ይዘን ሥራው እንዲሰራ ወስነን ገብተናል። አሁን ጨረታው ሰሞኑን ይከፈታል ተመጣጣኝ ዋጋ ከተገኘ በእርግጠኝነት ሥራው ይጀመራል ብዬ ተስፋ አደርጋለሁ።
የሆሳዕና ጃዙራ ጊንቢቹ መንገድ
የሆሳዕና ጃዙራ ጊንቢቹ መንገድ በጀት ተይዟል። የበጀት ጥናትና የጨረታ ሂደቶች እየተካሄዱ ነው። በቅርቡ ይወጣል የሚል ግምት አለኝ። የበጀት ጉዳይ አይደለም። እንደምታውቁት የመንገድ ጉዳይ በጀት ከተያዘ በኋላ የሚሰሩ ብዙ ሥራዎች አሉ። በዚህ ምክንያት ነው የተጓተተ የሚመስለው።
አሁን እየሰሩ እንደሆነ ሪፖርት አለኝ። ጨረታው ሲወጣ ይጀመራል የሚል ግምት ወይም ተስፋ አለ። እርሱ ብቻ አይደለም። አዲስ አበባ ሆሳዕና አርባምንጭ ጅንካ ያለው መንገድ 15 ዓመት የቆየና የተጎዳ ስለሆነ ጠንካራ ጥገና እንዲደረግለት በመንግስት በኩል አቅጣጫ ተቀምጦ ገንዘብ ተይዞለት ጥናት እየተደረገ ነው። በተጨማሪነት ይህም እየተሰራ መሆኑን ግንዛቤ እንዲያዝ ለማለት ነው።
መንገድና ፕሮጀክቶች
መንገድን በሚመለከት ቀደም ብዬ እንዳነሳሁት ብዙ ቃል ይገባል፣ ድንጋይ ይቀመጣል ታውቃላችሁ። እርሱን ሁሉ ለመመለስ፣ ምንም ተጨማሪ መንገድ ሳንሰራ አሁን በሥራ ላይ ያሉ መንገዶችን ለማስጨረስ ከ500 ቢሊዬን ብር በላይ ወይም ግማሽ ትርሊዮን ብር ያስፈልገናል። መጀመሩ ብቻ ዋጋ የለውም ካልጨረስን። ስለዚህ የምንጨርስ መሆኑን እርግጠኛ እየሆንን መጀመር አለብን ለማለት ነው።
አሁን ብዙ መንገዶች አሉ። የቀሩን፣ ያስጀመርናቸው። በጣም ብዙ ጥያቄዎችም አሉ። ለምሳሌ እናንተ ያነሳችሁት በአማራ ክልል ከፍተኛ የመሰረተ ልማት ችግር አለ ተብሎ ጥያቄ የተነሳበት በሙሉ ምላሽ አግኝቷል። በባሌና በምዕራብ ኦሮሚያ ሰፋፊ ችግር የነበረባቸውም ምላሽ አግኝተዋል።
በደቡብ፣ በጋምቤላ፣ በሶማሌ ክልል በየሁሉም አቅጣጫ የተነሱ ጥያቄዎችን ለመመለስ ሙከራ ተደርጓል። ግን ሁሉንም መመለስ አይቻልም። ከእነዚህ መካከል አንዱ የሆሳዕና ማዳበሪያ ጉዳይ ነው። እንኳን ቅርብ የሆነው ሆሳዕና ጋምቤላም ቢሆን ማዳበሪያ ማድረስ ግዴታችን እንደሆነ ታውቃላችሁ።
የግብአት እጥረት ምን ያህል አንገብጋቢ እንደሆነም። ነገር ግን ሳይጀመር ድንጋይ የተቀመጠውን ትታችሁ የተጀመረው በጣም ብዙ ብር የፈሰሰበት የበደሌ ፋብሪካም ቆሟል። በምስራቅ ድሬደዋ ላይ የጀመርነውም እንዲሁ። ያ የሆነበት ምክንያት ማዳበሪያ ፋብሪካ ስለማያስፈልግ ሳይሆን ቃል የተገባውን ለማስፈጸም የሚያስችል ብቃት ስለሌለ ነው።
እንደ አንድ ምሳሌ ህዳሴ ግድቡን ላንሳ። ህዳሴ ግድብን አይኑን ገልጦ የማይጠብቅ ኢትዮጵያዊ የለም። በህዳሴ ዙሪያ ቴክኒካሊ፣ በዲፕሎማሲው በምናምን ያለውን ጫና ትታችሁ ግድቡን ከሚሰራው ኩባንያ ጋር ያለውን ከገንዘብ አንጻር ብቻ ያለውን ላንሳላችሁ። ህዳሴን በሚመለከት ለውጥ ከመጣ በዚህ ሦስት ዓመት ውስጥ የአንድ ብር እዳ የለብንም።
ለሚሰራው ሥራ ሁሉ ከፍለናል። ነገር ግን ከዚያ በፊት በነበረው መጓተት ምክንያት ሳሊኒ በአንድ ቢሊዬን ዶላር ከሶናል። በ40 ምናምን ቢሊዬን ብር ማለት ነው። ከብዙ ንትርክ፣ ጭቅጭቅና አታካች ድርድሮች በኋላ ክሱ ቀርቶ ባለፈው ሳምንት ነው በ450 ሚሊዬን ዩሮ የተስማማነው። ይህ ማለት ከ20 ቢሊዬን ብር በላይ ማለት ነው። እንዳንተወው ህዳሴ ነው፤ መተው የሚቻል ጉዳይ አይደለም።
ክሱና ንግግሩ ከተራዘመ አንድ ቀን ይሰራል ተብሎ ቢጓተት በየዓመቱ ያስቀመጥነውን እቅድ አናሳካም። በየዓመቱ ያስቀመጥነው ማይልስቶን ደግሞ በቀጥታ ከብር ጋር ይያያዛል። 450 ሚሊዬን ዩሮ ከየት ይመጣል፤ በጀት ላይ የለም። ስለዚህም እያንዳንዱ ፕሮጀክት ወገብ የሚያጎብጥ ነገር አለው።
በጣም የሚገርመው ነገር ፕሮጀክቶች ተጨማሪ ገንዘብ ይፈልጋሉ፤ መንገዶች ተጨማሪ ገንዘብ ይፈልጋሉ፤ ክልሎች በጀት ተጨምሮ ተጨማሪ ገንዘብ ይፈልጋሉ። ይህን ያህል ገንዘብ ከየት እንደሚመጣ ግን እኔ አላውቅም። መጠየቅ ብቻ ዋጋ የለውም። የምንጠይቀው ገንዘብ የካፒታል ምንጭ እንዳለው ማረጋገጥ ያስፈልጋል።
ግብርና ካልሰራን እንጎዳለን በተወሰነ ደረጃ ግብርናውን ፤ በተወሰነ መንገድ ፣ በተወሰነ ፕሮጀክት ከፕሮጀክቶቹ ደግሞ ዋና ዋናዎቹን ብለን ህዳሴ ብቻ ሳይሆን ኮይሻም እኮ ቆሟል። አሁን ነው ያስጀመርነው። ከስኳር ጋር በተያያዘ እነጣና በለስ ጋር የነበረውን ነገር ታውቃላችሁ። በጣም አንኳር አንኳር የተባሉት ላይ ለመስራት ጥረት ተደርጓል።
ከዚህ ቀደምም ብያለሁ ዋናውና ህዝቡ ሊገነዘበው የሚገባው ነገር ድንጋይ እኛ ጋር ተቀምጧልና ልቀሙ አትበሉን። ምክንያቱም ድንጋዩ በጣም ብዙ ስለሆነ። የኢኮኖሚ አዋጪነቱን እያየን አቅም በፈቀደ መልኩ ምላሽ ለመስጠት እንሰራለን። የሆሳዕና ማዳበሪያ ከሆሳዕና በላይ የኢትዮጵያ አርሶአደሮችን ይጠቅማል። ችግር ስለሆነ እንጂ የበደሌውንም የድሬደዋውንም ችግሩን ማየት በጣም አስፈላጊ ይሆናል።
የጨሞጋ ኤዳ የኢነርጂ ማመንጫ ፕሮጀክት
ጨሞጋ ኤዳ የሚባለው የኢነርጂ ማመንጫ ፕሮጀክት ትክክለኛ ፕሮጀክት ነው። ቃል የተገባው ከቻይና የኢግዚም ባንክ ጋር የተደረገን የብድር ስምምነት መሰረት ተደርጎ ነው። አሁን ባለው ጫና ምክንያት ግን የአባይ ተፋሰስ አካል ነው በሚል ብድሩን አልሰጥም አለ። እናም ብድር በመያዙ ነው ሥራው የቆመው። ለምሳሌ የጭዳ ጅማ መንገድ የጃፓን መንግስት አበድራለሁ ብሎ ድንጋይ ተቀመጠ። ህዝቡንም አነሳሳነው። በኋላ የጃፓን መንግስት አላበድርም አለ።
ከጃፓን መንግስት ጋር ዳግም ስምምነት ላይ ተደርሶ ገንዘቡ በመለቀቁ ሥራው ተጀምሯል። ልክ እንደዚህ የኤግዚም ባንክ ፈቃዱ ሆኖ የሚለቅ ከሆነ የሚጀመር ይሆናል። ባንኩ ካልሰጠ ግን በሌሎች የፋይናንስ አማራጮች የሚሰራ ይሆናል። አሁን ሌላ የአማራጭ ምንጭ ስለሌለ የቆመ ነው።
በጥቅሉ ፕሮጀክት አፈጻጸም፤ የኤክስፖርት እድገት፣ የገቢና የፋይናንስ ሴክተር እድገት፣ የኢኮኖሚ መነቃቃት በግብርና በቱሪዝም በማዕድን በአይሲቲ እጅግ በጣም ተስፋ ሰጪ የሆኑ ጉዳዮች ኢትዮጵያ ውስጥ ተጀምረዋል። ይኸ በተሟላ መንገድ የምናየው አጠቃላይ እድገቱ በቀጣይነት እየተረጋገጠ ሲሄድ ነው። ነገር ግን ሰፊ ችግር ስለሆነ በአንድ ዓመት የምናራግፈው ጉዳይ አይደለም። የኢኮኖሚ እድገቱ ግን ተስፋ ሰጪ ነው። ብልጽግናን እንድናነቃቃ የሚያደርግ ነው።
ያለብን ቁልፍ ችግር ኢንፍሌሽን ነው። እርሱ ላይ ተረባርበን መፍትሄ ካመጣንና እድገቱን ካስቀጠልን የጀመርነው ሀሳብ ተስፋ እውን መሆን ይችላል የሚል ሙሉ እምነት አለኝ። የአስር ዓመት ዕቅዱም አሁን ያለበት ደረጃ የደረሰው ታሽቶ ታሽቶና ሁለት ዓመት ፈጅቶ ነው። ይህ የተደረገው በአስተማማኝ መንገድ ህዝባችንንና ሀብታችንን አሰተባብረን የምናስበውን ብልጽግና ለማረጋገጥ ያስችለናል የሚል ሙሉ እምነት ስላለን እንደሆነ የተከበረው ምክርቤት ግንዛቤ እንዲወስድ ለማለት ነው።
አዲስ ዘመን መጋቢት 15/2013
