የአጼ ዮሐንስ ንግሥና እና የዶጋሊ ድል

ደጃዝማች በዝብዝ ካሣ አፄ ዮሐንስ አራተኛ ንጉሠ ነገሥት ኢትዮጵያ ተብለው የነገሡት ከዛሬ 149 ዓመታት በፊት በዚህ ሣምንት ጥር 13 ቀን 1864 ዓ.ም ነበር።ሌላኛው በዚህ ሣምንት ከተከሰቱ ሁነቶች መካከል ደግሞ ወራሪው የኢጣሊያ ጦር ዶጋሊ ላይ በራስ አሉላ አባ ነጋ በሚመራው የኢትዮጵያ ጦር ድባቅ ተመቶ የመጀመሪያውን ሽንፈት የቀመሰው ከ134 ዓመታት በፊት በጥር እኩሌታ በ1879 ዓ.ም ነበር።

አፄ ዮሐንስ አራተኛ የተንቤን ባላባት ከነበሩት የራስ ሣህለ ሚካኤል የልጅ ልጅ ሹም ተንቤን ምርጫ እና ከእናታቸው የእንደርታው ገዢ የራስ አርአያ እህት ወይዘሮ ሥላስ ድምፁ ሐምሌ 5 ቀን 1825 ዓ.ም በትግራይ ተምቤን ልዩ ሥሙ ማይበሀ ተብሎ በሚታወቀው ሥፍራ ተወለዱ።

ርዕሰ መኳንንት ደጃዝማች በዝብዝ ካሣ ሐምሌ 6 ቀን 1863 ዓ.ም አፄ ተክለ ጊዮርጊስን አደዋ አካባቢ አሣም የሚባል ሥፍራ ላይ ወግተው ድል ካደረጉ በኋላ ጥር 13 ቀን 1864 ዓ.ም አክሱም ላይ ሥርዓተ ንግሣቸው ተፈጽሞ አፄ ዮሐንስ አራተኛ ንጉሠ ነገሥት ኢትዮጵያ ተብለው ነገሡ።

በዝብዝ ካሣ በሐምሌ ወር መጀመሪያ 1863 ዓ.ም አፄ ተክለ ጊዮርጊስን ድል ካደረጉ በኋላ ለስድስት ወራት ለሥርዓተ ንግሥ ዝግጅት ሲያደርጉ መቆየታቸውን የታሪክ ድርሣናት ያስረዳሉ።ተክለጻድቅ መኩሪያ “አፄ ዮሐንስና የኢትዮጵያ አንድነት” በሚለው መጽሐፋቸው ስለድግሱ “…ድግሱም ሲሰናዳ ቆይቶ በጥር 13 ቀን 1864 ዓ.ም በአክሱም ቤተክርስቲያን ሥመ መንግሥታቸው “ዮሐንስ አራተኛ” ተብሎ በጳጳሱ በአቡነ አትናቴዎስ እጅ ተቀብተው በሥርዓተ መንግሥት ነገሡ።በዚሁ ንግሥ ምክንያት ሦስት ቀን በዓል ሆኖ ለግብር 4 ሺ ሠንጋ ታርዶ እና 50 ጉንዶ ማር የፈጀ 150 ሺህ ገንቦ ጠጅ ቀርቦ በደስታ ሲበላ ሲጠጣ እንደሰነበተ ሙሴ ጂ. በዝርዝር ጽፎ አትሞታል።የአገራችንም ጸሐፊ አለቃ ዘ ዮሐንስ የንግሡን ሁኔታ በመጥቀስ ከነገሡ በኋላ በቤተመቅደስ ወርቅ መበተናቸውን 30 ቀን ሙሉ የደስታ በዓል መደረጉን ጠቅሰውታል ሲሉ አስፍረዋል፡፡

አፄ ዮሐንስ ሁለት ጊዜ ግብፆችን ድል በማድረጋቸው ሥማቸው ገናና ሆኖ ነበር።የንግሥና ዘመናቸውን በጦርነቶች ያሣለፉት አጼ ዮሐንስ ሕይወታቸውን ያጡትም ከደርቡሾች ጋር በተደረገ ጦርነት ከጠላት ጋር እየተዋጉ ነው።በ1881 ዓ.ም በመጋቢት መባቻ በውጊያው የሚመሩት ጦር ድል እየተቀዳጀ ባለበት ወቅት ንጉሡ ተመተው ወድቀው በማግሥቱ ሕይወታቸው አለፈ፡፡

ሌላኛው ሁነት የዶጋሊ ጦርነት ነው።ተክለጻድቅ መኩሪያ፣ “አፄ ዮሐንስ እና የኢትዮጵያ አንድነት” በተሰኘ መጽሐፋቸው የዶጋሊ ጦርነትን ታሪክ እንደሚከተለው ተርከውታል።ራስ አሉላ የጣሊያኖች የወረራ አያያዝ ወሠን እንደሌለው የሚናገሩትም የሚጽፉትም ሁሉ ሐሰት የሞላበት መሆኑን በመረዳት የጦርነት ዝግጅታቸውን ሣይተው ከአሥመራ ወደ ጊንዳ በሚጓዙበት ጊዜ ቀጥሎ ያለውን ደብዳቤ ጻፉ፡፡

“የተላከ ከራስ አሉላ፤ ይድረስ ከጄኔራል ካርሎዤን…ሠላምታ…በናይብ መሐመድ የላኩብኝ ቃል መልካም ነው።እንግዲህ ወዳጅ ከሆንን ጦር ሠራዊትዎን ከዊዓ ያስነሱ፣ ነጋዴውም በአድገዴ (ሐባብ) በኩል መሆኑ ቀርቶ ለመሸጥም ለመግዛትም በጊንዳዕ በኩል ይመላለስ፣ ዊዓ ያለው ጦርዎ እስከ ጥር 13 ቀን ድረስ ይልቀቅ።ዙላ ያለው ወታደርዎ ከአንድ ወር በኋላ ይውጡ።ወዳጅነት ከፈለጉ ይህ መፈፀም አለበት።ያለዚያ ግን ወዳጅነት መቅረቱን ይወቁት።ጥር 5 ቀን 1879 ዓ.ም”

ለዚህ ደብዳቤያቸው ጄኔራሉ እንደዚህ ሲል ይመልሣል።”በ5 ጥር የተጻፈውን ደብዳቤዎን ናይብ መሐመድ ሰጥቶኝ አነበብኩት።ወዳጅነት እንደምፈልግ ደጋግሜ ነግሬዎታለሁ።ዊዓ የሚቀመጡት ወታደሮች ይህን ወዳጅነት አይቃወሙም።ወታደሮቹ ዊዓ የሚቀመጡት ለአገሩ ፀጥታ ሲባል ነው።እንዲያውም ከማናቸውም ወገን ውጊያ ቢገጥማቸው እንዲቋቋሙ ከቀድሞ በበለጠ አጠናክሬያቸዋለሁ።ይህንንም የምልዎት የኢጣሊያ መንግሥት ሌሎችን ሲያከበር ራሱም መከበር እንደሚፈልግ እንዲያውቁት ብዬ ነው።የኛ ወዳጅ እስከሆኑ ድረስ እኔም ወዳጆ ነኝ፡፡”

በዚህ ጊዜ የኢጣሊያ ወታደር ምጽዋ ከገባ ሁለት ዓመት ሆኖታል።… ራስ አሉላ ጄኔራል ካርሎዤን የእምቢታና የማስፈራሪያ ቃል ከጻፈላቸው በኋላ አምስት ሺህ የሚደርስ ጦራቸውን አስከትለው በጥር ወር አጋማሽ 1879 ዓ.ም ላይ ከጊንዳ ቁልቁል ወደ ሰሐጢ መጥተው ወደ ምሽጉ ለመድረስ አምስት ኪሎ ሜትር ሲቀራቸው እረፍት  አደረጉ።

በዚህ ወቅት 300 /ሦስት መቶ/ ወታደር ይዞ መሽጎ የተቀመጠው ማዦር ቦርቲ ከምሽጉ ወጣ ብሎ ጦርነት እንደገጠመ ሁኔታው አደገኛ መሆኑን ሲረዳው ከነጦሩ ወደ ምሽጉ ተመለሰ።ራስ አሉላም ተጠግተው በተደረገው ውጊያ ከኢጣሊያኖች ወገን ፌዶሪኩዎም የሚባለው የመቶ አለቃ ከሁለት የኢጣሊያና ከሦስት ያገር ተወላጅ ወታደሮች ጋር ሞተ።ይሁን እንጂ በምሽጉ ውስጥ ተገን ይዘው የሚዋጉት የኢጣሊያ ወታደሮች በውጭ ያለምንም ተገን በሚዋጉት በኢትዮጵያ ወታደሮች ላይ ብዙ ጉዳት ማድረሳቸውን ራስ አሉላ ሲመለከቱ፣ የሰሐጢን ምሽግ ትተው ወደታች ወደ ዶጋሊ ወርደው ሠፈሩ፡፡

በዚህ ጊዜ ማዦር ቦረቲ መከበቡን ገልጦ የጦር ዕርዳታም ሥንቅም ባስቸኳይ እንዲላክለት ያንለቱን ከሰዓት ወደ ጄኔራል ዤኒ በግስጋሤ ልኮ ነበረ።ጄነራሉም ምንኩሉ ለሰፈረው ለሦስተኛው ባታዬ የእግረኛ ጦር አዛዥ ለኮሎኔል ቶማስ ክሪስቶፎርስ ወታደርም የጦር መሣሪያም በበቅሎና በግመል ጭኖ በቶሎ ወደ ተከበበው ወደ ሰሐጢ ምሽግ እንዲዘምት አዘዘ።

ኮሎኒል ክሪስቶፎሪስ ትዕዛዙ ከሰዓት በላይ እንደደረሰው ሌሊቱን ጭምር ሲዘጋጅ አድሮ ሲነጋ 540 የነጭ፣ የአገር ተወላጅ ወታደር ሁሉም በደንብ የታጠቁ አሥር የሚሆኑ መድፎች ከምንኩሎ ተነስተው ከጠዋቱ በሁለት ሰዓት ተኩል ዶጋሊ አጠገብ ሲደርሱ፣ ራስ አሉላ ወታደሮቻቸውን ግራና ቀኝ ሥፍራ ሥፍራ አስይዘው ይጠባበቁ ነበር።ጣሊያኖቹ ግን፣ ሁልጊዜ የኢትዮጵያን ጦር በመናቅ መንገድ ለመንገድ ሲመጡ፣ “ራስ አሉላ እነርሱን በጥሩ አይተው ወደ ጊንዳ እንደሚሸሹ የጦር መኮንኖቹ አምነው ይኸንኑ በጉዞ ላይ ይጨዋወቱ ነበር” ይባላል።ይሁን እንጂ፣ የራስ አሉላን አመጣጥና የጦራቸውን ብዛት የሰሙ አንዳንድ በጣልያኖቹ ውስጥ የተቀጠሩ ፓሽ ባዙቆች ከጉዞ ላይ ሠረቅ እያሉ ወደ ጫካ በመግባት የጠፉ ቢኖሩም፣ በቅርብ የመጣውም ቀደም ብሎ የነበረውም የነጭ ወታደር ወደፊት ሲገሰግስ ሣለ ሳያስበው ከራስ አሉላ ጦር የእሩምታ ተኩስ ገጠመው፡፡

ኮሎኔል ክሪስቶፎሪስ ወታደሩ በቶሎ የመከላከያ ሥፍራ እየፈለገ በመያዝ እንዲመክት ለየሹማምንቱ ትዕዛዝ ወዲያው ሰጥቶ ወታደር ከወታደር እየተታኮሰ ውጊያው በተጋጋለበት ሰዓት ዕርዳታ እንዲደርስለት ወደ ካርሎዤኒ በጥድፊያ መላዕክተኛ ላከ።ዳሩ ግን፣ ተኩሱ በሚጋጋልበት ሰዓት ኢትዮጵያውያኑ እያደር ዙሪያውን እንደቀለበት ከበው ጠላቶቻቸውን መውጫ መግቢያ አሣጧቸው፡፡

ጣልያኖቹም በያለበት መከበባቸውን ሲያውቁት ጠንክረው ይዋጉ ጀመር።ነገር ግን፣ ከያዙት የጦር መሣሪያ ግማሹ በተለይ መድፉና መትረየሱ ከግብፆች በውርስ ይሁን በግዥ ያገኙት አሮጌ መሣሪያ ስለነበረ በመካከሉ አልሰራ እያለ አስቸገረ።ጥይቱም አለቀባቸው።

ወደ ዤኒ የተላከው መልዕክተኛ ጣልያኖቹ አደገኛ ሁኔታ ላይ መገኘታቸውን አስረድቶ በአራትና በአምስት ሰዓት መካከል ደርሶ ዕርዳታው ተዘጋጅቶ ከመላኩ በፊት ራስ አሉላ እና ወታደሮቻቸው ከወዲህ የድል አድራጊነት ሥራቸውን አከናውነው ጨረሱ።ውጊያውም ያለቀው በመጨረሻ ላይ በጨበጣ ነበር፡፡

በውጊያው ላይ ዋናው አዝማች ኮሎኔል ቶማስ ደክሪስቶፎሪስ ከ22 የጦር መኮንኖቹ ጋር በጦሩ ሜዳ ላይ እየተዋጋ ወደቀ።ከመሞቱም በፊት ሻምላውን በቀኝ እጁ ይዞ፣ “ጣሊያን ሕያው ትሁን፤ ጣልያን ሕያው ትሁን፤ ወደፊት ትቅደም” ብሎ በመጮኸ የጀግንነት ሙያ ለማሣየት ሞክሮ እንደነበር በቁስለኞቹ አንደበት የተነገረው፣ በኋለኛው ጊዜ በወገኖቹ በጣልያኖቹ ዘንድ የመደነቅ ታሪክ አግኝቷል።ያልተናገረውንም በመጨማመር ቆስሎ ከመውደቁና ሕይወቱ ከመጥፋቱ በፊት በሕይወት ላሉት 12 ወታደሮች በውጊያ ወድቀው ለተረፉት ወታደሮች “የብረት ሠላምታ ስጡ” የሚል ቃል ወርውሯል እየተባለ በየጊዜው ሲጻፍና ሲታመን የቆየውን የዛሬው ተመራማሪ ፀሐፊ አንጀሎ ደልቦካ የፈጠራ ወሬ አድርጎታል፡፡

በውጊያው ላይ ራሱ ኮሎኔል ክርስቶፎሪስ ከ22 የጦር መኮንኖች ጋር ሲወድቅ 418 ወታደሮች ሞተዋል።በኢትዮጵያ፣ የጦርነት ዝክረ ነገር በመዝገብ ይዞ ለትውልድ ማቆየት እምብዛም ስላልተለመደ፣ በዶጋሊ ጦርነት ከኢትዮጵያ ወገን የሞቱ፣ የቆሰሉ፣ የሹማምንት እና የወታደሮች ቁጥር በትክክል አይታወቅም።ደልቦካ በመጽሐፉ ከራስ አሉላ ወገን የሞተውም የቆሰለውም እስከ አንድ ሺህ መድረሱን ያመለክታል፡፡

ምንም እንኳን በዶጋሊ ጦርነት በጣሊያን በኢትዮጵያ እንዲሁም እንግሊዝ መካከል ብዙ የፖለቲካና የጦርነት ውዝግብ በመፈጠሩ በአጼ ዮሐንስ ዘንድ ቅሬታ ተፈጥሮ ራስ አሉላ ከጦር ጠቅላይ መሪነት ቢገለሉም በዶጋሊው ጦርነት የራስ አሉላ የጉብዝና ወሬ በመላው ኢትዮጵያ ተሠራጭቷል።በጣሊያኖቹም በኩልም ከማናቸውም የአጼ ዮሐንስ መኰንን የበለጡ የታወቁና በየመጽሐፉ የሚታወሱ ናቸው።ከዶጋሊ ጦርነት ወዲህ በየጊዜው እንደዚህ እየተባለ ተገጥሞላቸዋል፡፡

አባነጋ አሉላ የደጋ ላይ ኮሶ

በጥላው ያደክማል፣ እንኳንስ ተቀምሶ

ጣልያን ሰሐጢ ላይ እግሩን ቢዘረጋ

በብረት ምጣዱ በሰሐጢ አደጋ

አንገርግቦ ቆላው አሉላ አባነጋ

ተው ተመከር ጣልያን፣ ይሻላል ምክር

ሰሐጢ ላይ ሆነህ መሬት ብትቆፍር

ኋላ ይሆንልሃል ላንተው መቃብር

ይቺ አገር ኢትዮጵያ የበዝብዝ አገር

ምንም አትቃጣ እንደ አራስ ነብር፡፡

ደርግ የዶጋሊ ድል በዓልን ሕዝባዊ በዓል ሆኖ እንዲከበር በማድረግ በዶጋሊ የመታሠቢያ ሐውልት እንዲቆም አድርጎ ነበር።የሕዝባዊ ግንባር ሓርነት ኤርትራ (ሕግሓኤ) ደርግን አሸንፎ ኤርትራን ሲቆጣጠር ሐውልቱን አፍርሶታል።ጣሊያኖችም በጦርነቱ ለተሰዉ ወታደሮቻቸው ሮም ላይ የመታሠቢያ ሐውልት አቁመውላቸዋል፡፡

(ለዚህ ጽሑፍ፡- አዲስ ዘመን ጋዜጣ፣ ተክለጻድቅ መኩሪያ፣ “አፄ ዮሐንስ እና የኢትዮጵያ አንድነት”፣ ባህሩ ዘውዴ “የኢትዮጵያ ታሪክ” ተጠቅመናል)

አዲስ ዘመን ጥር 16/2013 ዓ.ም