በሽታዎችና የሰው ልጅ፤ መጪው ዘመን ምን ይዞ ይመጣ ይሆን?

 በሽታ ከሰው ልጅ ታሪክ የተነጠለበትን ግዜ ማግኘት የሚቻል አይሆንም፤ በጥንቷ ግብጽና ፔሩ እንዳይፈራርሱ ተጠብቀው በቆዩ አስከሬኖች ላይ ሳይቀር የበሽታ መንስኤዎች አብረው ተጠብቀው ይገኛሉ፤ ከነዚህ በሽታዎች መካከል ደግሞ የሳንባ ነቀርሳ ረዥም ዘመን ያስቆጠረ ቀሳፊ በሽታ ነው፤ በዚህ በሽታ የተሰቃዩና የሞቱ ሰዎች በታሪክ ውስጥ የትየለሌ ነው። ይህ በሽታ ዛሬ ደግሞ በአዲስ መልክ አገርሽቶ በየዓመቱ ሁለት ሚሊዮን የሚያክሉ ሰዎችን በመግደል ላይ ይገኛል።

ሌላው ቀሳፊና የብዙዎችን ሕይወት የነጠቀ በሽታ ወባ ነው፡፡ ወባ በየዓመቱ አንድ ሚሊዮን የሚያክሉ ሕፃናትን ሕይወት ይቀጥፋል። በምሥራቅ አፍሪካ መንደሮች አንድ ልጅ በአማካይ በአንድ ወር ውስጥ ከ50 እስከ 80 ጊዜ ድረስ ወባ ተሸካሚ በሆኑ ትንኞች ይነደፋል። ትንኞቹ ቀድሞ ወዳልነበሩባቸው አዳዲስ አካባቢዎች እየተዛመቱ ከመሆኑም በላይ ፀረ ወባ መድኃኒቶች ፈዋሽነታቸው እየቀነሰ መጥቷል። በየዓመቱ 300 ሚሊዮን የሚያክሉ ሰዎች አጣዳፊ በሆነ የወባ በሽታ እንደሚሰቃዩ ይገመታል።

በ1980 እ.ኤ.አ በሳን ፍራንሲስኮ፣ ካሊፎርኒያ ይኖር የነበረው የ30 ዓመቱ ኬነት ዶክተር ዘንድ ለሕክምና ቀረበ:: ይህ ሰው ተቅማጥና ድካም በእጅጉ የተጫነው ሰው ነበር። ኬነት ሲሰቃይ ቆይቶ ከአንድ አመት በኋላ ሕይወቱ አለፈች። እውቅ የሆኑ ሐኪሞች ክትትል ያደረጉለት ቢሆንም ሰውነቱ እየመነመነ ሄዶ በመጨረሻ በሳንባ ምች በሚል ፋይሉ ተዘጋ።

ከሁለት ዓመት በኋላ ከሳን ፍራንሲስኮ 16,000 ኪሎ ሜትር ያህል ርቆ በሚገኘው የሰሜናዊ ታንዛኒያ መንደር አንዲት ወጣት ሴት ተመሳሳይ ሕመም ይሰማት ጀመር። በጥቂት ሳምንታት ውስጥ መራመድ እንኳን አቃታትና ብዙም ሳትቆይ ሞተች። የመንደሩ ሰዎች ለዚህ እንግዳ የሆነ በሽታ የጁልያና በሽታ የሚል ስም አወጡለት። ይህን ስያሜ ያወጡለት በዚህች ወጣትና በሌሎች የመንደሩ ሴቶች ላይ በሽታውን ያጋባው ጁልያና የሚል ስም የተጻፈባቸውን ልብሶች ይሸጥ የነበረ ሰው ስለሆነ ነው።

ዛሬ ላይ የኬነትም ሆነ የታንዛኒያዊቷ ሴት በሽታ ኤድስ የምንለው ነው። የሕክምና ሳይንስ በጣም አደገኛ የሆኑትን በሽታ አምጪ ረቂቅ ተሕዋስያን በቁጥጥሩ ሥር ያደረገ መስሎ በታየበት በ1980ዎቹ የመጀመሪያ ዓመታት ይህ ተዛማጅ በሽታ ብቅ ብሎ የሰው ልጆችን ማቅ አለበሰ። በሦሥት አሥርተ ዓመታት ውስጥ ብቻ በኤድስ የተቀሰፉት ሰዎች ብዛት በአሥራ አራተኛው መቶ ዘመን አውሮፓንና እስያን ከጠራረገውና ምንጊዜም ከአውሮፓውያን ሕሊና ከማይጠፋው ዘግናኝ የሆነ ወረርሽኝ የማይተናነስ ሆነ።

ጥቁሩ ሞት(The Black Death)

ጥቁሩ ሞት የተባለው ወረርሽኝ የፈነዳው ከክሪሚያ የመጣ መርከብ በሲስሊ ደሴት በምትገኘው መሲና የተባለች የወደብ ከተማ መልሕቅ በጣለበት በ1347 እ.ኤ.አ ነበር። መርከቡ ይዞት ከመጣው መደበኛ ጭነት በተጨማሪ ወረርሽኝም አምጥቶ ነበር። ወዲያው ጥቁሩ ሞት መላይቱን ኢጣሊያ አዳረሰ። በጣሊያኗ ሲዬና ሰዎች መሞት የጀመሩት በግንቦት ወር ነበር። በጣም የሚዘገንንና የሚያስጨንቅ ሁኔታ ነበር። በበሽታው የተለከፉ ሰዎች ሳይውሉ ሳያድሩ ወዲያው ይሞቱ ነበር። ቀን ከሌት በመቶዎች የሚቆጠሩ ሰዎች ይረግፋሉ። ሁሉም ሰው ከዛሬ ነገ እሞታለሁ ብሎ ይጠብቅ ስለነበር ምንም ያህል ዘመድ ቢሞትበት የሚያለቅስ ሰው አልነበረም። ሰዎች እንደ ቅጠል ይረግፉ ስለነበረ ሰው ሁሉ የዓለም ፍጻሜ የቀረበ መስሎት ነበር ፡፡

አንዳንድ ታሪክ ጸሐፊዎች እንደሚሉት ወረርሽኙ በአራት ዓመት ጊዜ ውስጥ መላዋን አውሮፓ ሲያዳርስ ከጠቅላላው ሕዝብ ሲሶ የሚሆነው፣ ምናልባት ከ20 እስከ 30 ሚሊዮን የሚደርሱ ሰዎች ሞተዋል። ሰው እምብዛም የማይደርስባት አይስላንድ እንኳ ሳትቀር ብዙ ሕዝብ አልቆባታል። በሩቅ ምሥራቅ በ13ኛው መቶ ዘመን 123 ሚሊዮን ይደርስ የነበረው የቻይና ሕዝብ ቁጥር በ14ኛው መቶ ዘመን ላይ ወደ 65 ሚሊዮን ወርዶ ነበር። የሕዝቡ ብዛት ይህን ያህል ሊቀንስ የቻለው በወረርሽኙና ወረርሽኙን ተከትሎ በመጣው ረሃብ ምክንያት ነበር። ከዚያ በፊት ይህን የሚያክል መከራና ሥቃይ ያስከተለ ወረርሽኝ፣ ጦርነት ወይም ረሃብ አልነበረም። ይህ ገጠመኝ፣ በሰው ልጆች ታሪክ ውስጥ አቻ ያልተገኘለት እልቂት ነበር፤ በአውሮፓ፣ በሰሜን አፍሪካና በአንዳንድ የእስያ አገሮች ይኖሩ ከነበሩት ሰዎች መካከል ከአንድ አራተኛ እስከ ግማሽ የሚሆኑት አልቀዋል። የአሜሪካ አገሮች ከቀረው ዓለም ተነጥለው የሚገኙ በመሆናቸው ከጥቁር ሞት እልቂት አምልጠዋል። ይሁን እንጂ መርከበኞች ውቅያኖስ አቋርጠው መጓዝ ሲጀምሩ ሁኔታው ተለወጠ። በ16ኛው መቶ ዘመን ከጥቁር ሞት የከፋ የወረርሽኝ ሰደድ አዲሱን ዓለም መመንጠር ጀመረ።

ፈንጣጣና የአሜሪካን አገሮች

ኮለምበስ በ1492 ዌስት ኢንዲስ ደሴቶች በደረሰ ጊዜ የአገሬው ሰዎች የሚያምር መልክ፣ ጥሩ ቁመና፣ ፈርጠም ያለ ጡንቻና መካከለኛ ቁመት ያላቸው እንደሆኑ ገልጾ ነበር። ብርቱና ጠንካራ መስሎ ይታይ የነበረው ቁመናቸው ግን የምሥራቁን ንፍቀ ክበብ በሽታዎች ሊቋቋምላቸው አልቻለም። በ1518 በሂስፓንዮላ ደሴት የፈንጣጣ ወረርሽኝ ተከሰተ። የአገሬው ተወላጆች ፈንጣጣ ነክቷቸው የማያውቁ በመሆናቸው ከፍተኛ እልቂት ደረሰባቸው። የስፔይን ተወላጅ የሆነ አንድ የዓይን ምሥክር በዚህች ደሴት በሕይወት የተረፉት አንድ ሺህ የሚያክሉ ሰዎች ብቻ እንደነበሩ ተናግሯል። ወረርሽኙ ወዲያው ወደ ሜክሲኮና ፔሩ ተዛመተና ተመሳሳይ እልቂት አስከተለ። በቀጣዩ መቶ ዘመን እንግሊዛውያን ሰፋሪዎች በሰሜን አሜሪካ ወደምትገኘው ወደ ማሳቹሴትስ ሲደርሱ ፈንጣጣ የአገሩን ሕዝብ ፈጅቶት ነበር። ታሪክ “የአገሬው ሰዎች በፈንጣጣ ምክንያት ሙሉ በሙሉ አልቀዋል ለማለት ይቻላል” ሲል ይገልፀዋል።

ፈንጣጣን ተከትለው ሌሎች ወረርሽኞችም ተከሰቱ። አንድ መረጃ እንደሚያመለክተው ኮለምበስ አሜሪካን በረገጠ በአንድ መቶ ዓመት ጊዜ ውስጥ ከውጭ የገቡ ወረርሽኝ በሽታዎች 90 በመቶ የሚያክለውን የአዲሱ ዓለም ነዋሪ ጠራርገውት ነበር። የሜክሲኮ ሕዝብ ብዛት ከ30 ሚሊዮን ወደ 3 ሚሊዮን ያሽቆለቆለ ሲሆን የፔሩ ደግሞ ከስምንት ሚሊዮን ወደ አንድ ሚሊዮን ወርዶ ነበር። እርግጥ በፈንጣጣ ያለቁት የአሜሪካ ተወላጆች ብቻ አልነበሩም፤ መጤዎችም ጭምር እንጂ፡፡ በሰው ልጅ የታሪክ ዘመናት ፈንጣጣ የገደላቸው ሰዎች ብዛት በመቶ ሚሊዮን የሚቆጠር ሲሆን፣ በሃያኛው መቶ ዘመን የተከሰቱት ወረርሽኞችና ጦርነቶች የጨረሷቸው ሰዎች ቁጥር አንድ ላይ ቢደመር እንኳን አይተካከሉትም፡፡ ዛሬ የተለያዩ ወረርሽኞችና ፈንጣጣ ያደረሱት አሰቃቂ እልቂት በታሪክ አምዶች ብቻ የሚዘከር ያለፈ ነገር መስሎ ሊታይ ይችላል። በሃያኛው መቶ ዘመን የሰው ልጅ፣ በተለይ በኢንዱስትሪ በበለጸጉት አገሮች፣ ከተዛማች በሽታዎች ጋር ባደረገው ጦርነት ብዙ ድል ተቀዳጅቷል። ዶክተሮች የአብዛኛዎቹን በሽታዎች መንስኤም ሆነ መድኃኒት አግኝተዋል። አዳዲስ ክትባቶችና አንቲባዮቲክ መድኃኒቶች አሻፈረኝ ብለው የቆዩ በሽታዎችን ሳይቀር ማጥፋት የሚችሉ ተአምረኛ መሣሪያዎች መስለው ነበር።

የሰው ልጅ ታሪክን እንደምንመለከተው፣ ወረርሽኝ እንደሞትና እንደግብር ልናመልጥ ከማንችላቸው ነገሮች አንዱ ነው ማለት ይቻላል የሰው ልጅ ታሪክን እንደምንመለከተው፣ ወረርሽኝ እንደሞትና እንደግብር ልናመልጥ ከማንችላቸው ነገሮች አንዱ ነው ማለት ይቻላል፤ ሳንባ ነቀርሳንና ወባን ማጥፋት አልተቻለም። በቅርቡ የተከሰተው የኤድስ ወረርሽኝ ደግሞ የወረርሽኝ ጥላ ከዓለማችን ሊወገድ አለመቻሉን እንድንገነዘብ አስገድዶናል። በተጨማሪም፣ በዓለማችን ላይ የብዙዎቹን ሕይወት እየቀጠፉ ያሉት ተዛማች በሽታዎች በመጪዎቹ በርካታ ዓመታትም ቢሆን በዋነኛ ቀሳፊነታቸው ይቀጥላሉ የሚል ግምት አለ፡፡ እንደውም አንዳንድ ሐኪሞች ከበሽታዎች ጋር በተደረገው ትግል አስደናቂ ውጤት ሊገኝ የቻለ ቢሆንም ባለፉት ጥቂት አሥርተ ዓመታት የተገኙት ውጤቶች በአጭሩ ተቀጭተው የሚቀሩ ይሆናሉ ብለው ይሰጋሉ። ምክንያቱ ደግሞ የተዛማች በሽታዎች አደገኛነት እየተባባሰ መጣ እንጂ ጋብ እንኳን አላለም የሚል ነው፡፡

በሽታዎችና አጉል እምነቶች

በ14ኛው መቶ ዘመን ጥቁሩ ሞት በአቪኞ የነበሩትን ሊቀ ጳጳሳት ቤተሰብ ያምስ በነበረበት ጊዜ ሐኪማቸው ይህ ቸነፈር የተከሰተው ሳተርን፣ ጁፒተርና ማርስ የተባሉት ሦስት ፕላኔቶች አክዋርየስ በተባለው የከዋክብት ጭፍራ ቅርጽ ስለተቀናጁ ነው ብለዋቸው ነበር። ከአራት መቶ ዓመታት በኋላ ደግሞ ጆርጅ ዋሽንግተን ጉሮሯቸውን አመማቸውና ተኙ። ሦስት ታዋቂ ሐኪሞች ሁለት ሊትር የሚያክል ደም በዋግምት እየመጠጡ በማውጣት ሊያድኗቸው ብዙ ጣሩ። ታካሚው በጥቂት ሰዓት ውስጥ አረፉ። ገላን በመብጣት በበሽታ የተበከለን ደም መጦ ማውጣት ከሂፖክራተስ እስከ 19ኛው መቶ ዘመን አጋማሽ ድረስ ለ2,500 ዓመታት የቆየ መደበኛ የሕክምና ዘዴ ነበር። አጉል እምነትና ወግ ለሕክምና ሳይንስ እድገት ትልቅ ጋሬጣ ሆኖ ቢቆይም ታታሪ ሐኪሞች የተዛማች በሽታዎችን መንስኤ ለማወቅና ለእነዚህ በሽታዎች መድኃኒት ለማግኘት ብዙ ጥረዋል። ከደረሱባቸው ትላልቅ ግኝቶች አንዳንዶቹ ከታች ተዘርዝረዋል።

ፈንጣጣ

በ1798 ኤድዋርድ ጄነር ለፈንጣጣ ፍቱን የሆነ ክትባት ፈለሰፈ። በ20ኛው መቶ ዘመን ክትባቶች እንደ ፖሊዮ፣ ቢጫ ወባና ኩፍኝ የመሳሰሉትን ተዛማች በሽታዎች በመከላከል ረገድ ከፍተኛ ውጤት አስገኝተዋል።

ሳንባ ነቀርሳ

በ1882 ሮበርት ኮኽ የሳንባ ነቀርሳን ባክቴሪያ ነጥሎ ከማሳወቁም በላይ በሽታው መኖሩን መርምሮ ለማግኘት የሚያስችል ዘዴ ፈለሰፈ። ከ60 ዓመት በኋላ ስትሬፕቶማይሲን የተባለው ሳንባ ነቀርሳን ፈጽሞ ሊያድን የሚችል አንቲባዮቲክ መድኃኒት ተፈለሰፈ። ይህ መድኃኒት ቡቦኒክ ቸነፈርን ጭምር ለማከም ጠቃሚ ሆኖ ተገኝቷል።

ወባ

ከ17ኛው መቶ ዘመን ወዲህ ሲንቾና ከተባለው ዛፍ ቅርፊት የተገኘው ክዋይነን የተባለ መድኃኒት በሚሊዮን የሚቆጠሩ የወባ ታማሚዎችን ሕይወት ታድጓል። ሮናልድ ሮስ በ1897 ወባ የምታዛምተው አኖፊለስ የምትባለው ትንኝ መሆኗን አሳወቀ። በዚህም ምክንያት ትንኞችን ለመቆጣጠር የተደረገው ጥረት በቆላማ አካባቢዎች በወባ ምክንያት የሚሞቱ ሰዎችን ቁጥር ለመቀነስ አስችሏል።

በሃገራችን ኢትዮጵያም በተለያዩ ጊዜያት የተለያዩ ወረርሽኞች ተከስተው የብዙዎችን ህይወት አርግፈው አልፈዋል፤ ይህ ሁኔታ እውን እንዲህ ያለ ነገር ከእንግዲህ ሊከሰት አይችልም ወይ ብለን እንድንጠይቅ የሚያደርግ ነው፡፡ ከዚህ ጥያቄ መልስም በመነሳት ሊደረግ የሚገባውን የቅድመ ጥንቃቄ እርምጃ መንደፍ አስፈላጊ ነው፡፡

አዲስ ዘመን ሰኔ 6/2012