የመጨረሻው የኢትዮጵያ ንጉሥ

ኢትዮጵያ ለሺህ ዘመናት በንጉሣዊ ሥርዓት አስተዳደር ኖራለች። በእነዚህ የንጉሣዊ አስተዳደር ዘመናት ብዙ የውጭ እና የውስጥ ጦርነቶችን አስተናግዳለች። በእያንዳንዱ ነገሥታት ዘመን አያሌ የታሪክ ክስተቶች አሉ። የነገሥታቱ ዘመን በኢትዮጵያ የጥንት ታሪክ ውስጥ ጉልህ ድርሻ ያለው ነው። በአጠቃላይ በኢትዮጵያ ታሪክ ውስጥ ነገሥታቱ የየራሳቸው ታሪክ አላቸው።

ከእነዚህ ነገሥታት ውስጥ በኢትዮጵያ የመጨረሻው ንጉሠ ነገሥት ቀዳማዊ አጼ ኃይለሥላሴ ናቸው። የመጨረሻው ንጉሥ ብቻ ሳይሆን የመጨረሻው የሰለሞናዊ ሥርዎ መንግሥት ንጉሠ ነገሥትም ያደርጋቸዋል። ምክንያቱም ከ13ኛው ክፍለ ዘመን በፊት የነበሩት ሥርዎ መንግሥታት ሌላ ነበሩ። ሰለሞናዊ ሥርዎ መንግሥት ከ13ኛው ክፍለ ዘመን (1270) እስከ 20ኛው ክፍለ ዘመን (1967 ዓ.ም) ድረስ ለ700 ዓመት አካባቢ የኖረ ነው።

ሰለሞናዊ ሥርዎ መንግሥት ከኢትዮጵያዊቷ ንግሥት ሳባ እና ከእስራኤሉ ንጉሥ ሰለሞን ከተገኘው ቀዳማዊ ምኒልክ ጀምሮ እንደሆነ በአፈ ታሪክም በጽሑፍ ታሪክም ይነገራል። ከቀዳማዊ ምኒልክ ጀምሮ የነገሡ ነገሥታትም ራሳቸውን የሰለሞናዊ ሥርዎ መንግሥት ቤተሰብ አድርገው ነበር ቅብዓ መንግሥት የሚያገኙት። ይህ ሥርዎ መንግሥት በኢትዮጵያ ለ700 ዓመታት ያህል ሲያገለግል ኖሮ፤ በኢትዮጵያ በተቀሰቀሰ አብዮት በወታደራዊው ደርግ ፍጻሚውን አግኝቷል። ቀዳማዊ አጼ ኃይለሥላሴም የሰለሞናዊ ሥርዎ መንግሥት የመጨረሻው ንጉሥ ተብለው በታሪክ እንዲቀመጡ ሆኗል።

በዛሬው ሳምንቱን በታሪክ ዓምዳችን ከ131 ዓመታት በፊት ልክ በዛሬዋ ቀን ሐምሌ 16 ቀን 1884 ዓ.ም የተወለዱትን ተፈሪ መኮንን (በኋላ ንጉሠ ነገሥት ቀዳማዊ አጼ ኃይለሥላሴ) እናስታውሳለን። የልጅነት ታሪካቸውን ‹‹ሕይወቴ እና የኢትዮጵያ እርምጃ›› ከተሰኘው ከራሳቸው መጽሐፍ፣ አስተዳደራዊ ታሪካቸውን ‹‹የኢትዮጵያ ታሪክ ከ1847 እስከ 1983›› ከተሰኘው የፕሮፌሰር ባህሩ ዘውዴ መጽሐፍ፣ ከአዲስ ዘመን ጋዜጣ እና ከተለያዩ ድረ ገጾች ባገኘነው መረጃ ዛሬ ቀዳማዊ አጼ ኃይለሥላሴን እናስታውሳለን።

የኢትዮጵያ ንጉሠ ነገሥት ግርማዊ ቀዳማዊ አፄ ኃይለሥላሴ (የያኔው ተፈሪ) ሐምሌ 16 ቀን 1884 ዓ.ም ከሐረር ከተማ 30 ኪ.ሜ ርቀት ላይ በምትገኘው ኤጀርሳ ጎሮ በተባለች ቦታ ተወለዱ። ሕጻኑ ተፈሪ ከራስ መኮንን ወልደሚካኤል እና ከወይዘሮ የሺእመቤት ዓሊ ጋምቾ ከሐረር ከተማ 30 ኪሎ ሜትር ርቀት ላይ በምትገኘው ኤጀርሳ ጎሮ በተባለች ቦታ ነው የተወለደው።

አባታቸው የአፄ ምኒልክ የአክስት ልጅ ናቸው። እናታቸው ወይዘሮ የሺእመቤት ዓሊ ከተፈሪ በፊት ስድስት ልጆች ወልደው የነበረ ቢሆንም፤ ሁሉም እንደተወለዱ ሞተውባቸዋል። አሁንም ሰባተኛውን ልጅ ተፈሪን ለመውለድ ሁለት ወራት ቀርቶኛል ብለው ሲያስሱ ድንገት በከባድ ምጥ ይያዙና ፈጣኑ ተፈሪ በተረገዙ በሰባተኛው ወር ይወለዳሉ።

ልጅ ተፈሪ እንደተወለዱ ቤተዘመድ ‹‹እናቱ ካዩት እንደተለመደው ይሞታል›› በማለት ህፃኑን እናቱ ሳያዩት ይዘውት ይሄዳሉ። ይህ ክስተት በባህላዊ አገላለፅ ‹‹ሾተላይ›› የሚባል ሲሆን፤ ሰው ላይ ሊኖር የሚችለው ኃይለኛ የዓይን ጨረር ሌላ ሰው ላይ ሲያርፍ እስከሞት የሚያደርስ ጉዳት እንደሚያስከትል ይታመናል። በሳይንሳዊ ገለፃ ደግሞ የእናት ወይም የአባት የደም አይነት ‹‹RH Negative›› ሆኖ የሌላኛው RH Positive ይሆንና የሁለቱ ወላጆች ደም ሳይጣጣም ሲቀር የሚከሰት ችግር ተደርጎ ይገለፃል።

በዚህ ምክንያት ህፃኑ ተፈሪ ከእናቱ ወዲያው መለየት ነበረበትና ከወላጆቹ ቤት ወጥቶ ዘመድ ቤት ማደግ ይጀምራል። እናቱ የህፃኑን ሁኔታ በመልዕክት ሲከታተሉ ከቆዩ በኋላ፤ በድጋሚ አርግዘው ነበርና ከ 20 ወራት በኋላ መጋቢት 6 ቀን 1886 ዓ.ም በዚሁ በወሊድ ምክንያት ህይወታቸው አለፈ። ልጅ ተፈሪ የእናትን ጣዕም ሳያውቀው ቀረ። ከህፃንነቱ ጀምሮ የአጎቱ የደጃዝማች ብሩ ኃይለማርያም ባለቤት ወይዘሮ ትሰሜ አባይርጋ ከእምሩና ከልጃቸው ጋር አሳደጉት።

በዚያም ሳሉ አባታቸው ራስ መኮንን የፈረንሣይኛ ትምህርት እንዲማሩ መምህር ቀጠሩላቸውና ልጅ ተፈሪ ትምህርታቸውን እየተከታተሉ አደጉ። በ10 ዓመታቸው በ1894 ዓ.ም ከሐረር ወደ አዲስ አበባ መጥተው ለመጀመሪያ ጊዜ ከአፄ ምኒልክ ጋር ተገናኝተው ተዋውቀው ተመልሰው ወደ ሐረር ሄዱ።

አባታቸው ራስ መኮንን በ1898 ዓ.ም ህዳር 10 ቀን የደጃዝማችነት ማዕረግ ሰጥተው ‹‹ጋራ ሙለታ›› የተባለውን አውራጃ ሾሟቸው። ‹‹ተከታይ ልጄ ደጃዝማች ተፈሪ ነው›› ብለውም ለመኳንንቶቻቸው ይፋ አደረጉ። ልጅ ተፈሪ በ14 ዓመታቸው የደጃዝማችነት ማዕረግ እንዳገኙ ወዲያው በ1898 ዓ.ም መጋቢት 13 ቀን አባታቸው ራስ መኮንን አረፉ።

በዚህ ጊዜ ዳግማዊ አፄ ምኒልክ ተፈሪን ከሐረር ወደ አዲስ አበባ አስመጥተው ደጃዝማችነታቸው እንደፀና ቀረብ የሚለውን የሰላሌን ግዛት ሾሟቸው። ተፈሪ ግን ለተሰጣቸው ግዛት ሌላ እንደራሴ ወክለው በኢትዮጵያ ብቸኛ ትምህርት ቤት በነበረው በዳግማዊ ምኒልክ ትምህርት ቤት ገብተው ሐረር እያሉ የጀመሩትን ትምህርታቸውን ቀጠሉበት።

ከዚያም በ1899 ዓ.ም የባሶ በጌምድር ግዛትን፤ ቀጥሎ በ1900 ዓ.ም ሲዳሞ ተሾሙ። ከሁለት ዓመት በኋላም ሲዳሞን ትተው የአባታቸውን ግዛት ሰፊውን ሐረርጌንና አውራጃዋን እንዲያስተዳድሩ ተደረገ። የሐረርጌ ህዝብም በደስታ ተቀበላቸው። በ1903 ዓ.ም በሐምሌ ወር የንጉስ ሚካኤልን የልጅ ልጅ ወይዘሮ መነንን አግብተው መኖር ጀመሩ።

ደጃዝማች ተፈሪ በ19 ዓመታቸው ወይዘሮ መነንን አግብተው፣ በ1905 ዓ.ም የመጀመሪያ ልጃቸውን ልዕልት ተናኘወርቅን ወለዱ። ከዳግማዊ ምኒልክ ሞት በኋላ ስልጣን የያዙት ልጅ እያሡ በ1907 ዓ.ም ደጃዝማች ተፈሪን ከሐረርጌ ግዛት ሽሯቸው ወደ አዲስ አበባ መጥተው እንዲቀመጡ ተደረገና ወዲያው የከፋን ግዛት ሾማቸው። ሆኖም ደጃዝማች ተፈሪ አልሄዱበትም። ተፈሪ የአውሮፓ ቋንቋ የሚያውቁ፣ ከአውሮፓውያኑ ጋር ያለአስተርጓሚ በቀጥታ የሚነጋገሩ ጨዋ፣ ዝምተኛ … እየተባሉ ቆዩ።

በ1909 ዓ.ም አቤቶ ልጅ እያሱ ከስልጣን ተወግዶ ዘውዲቱ ሲነግሱም በወቅቱ አዲስ አበባ የነበሩት ደጃዝማች ተፈሪ፣ ‹‹ራስ›› በሚል ማዕረግ አልጋወራሽ ሆነው የራስ ወርቅ አሰሩ። ከዚህ ጊዜ ጀምሮ ንጉሠ ነገስት እስከሆኑበት እስከ 1923 ዓ.ም ድረስ በተከታታይ ልዑል አስፋወሰንን፣ ልዕልት ዘነበወርቅን፣ ልዕልት ፀሐይን፣ ልዑል መኮንንን እና ልዑል ሳህለስላሴን ወልደዋል።

ንጉሡ እንደሚሉት፤ በልጅነታቸው እንደ ቀደሙት ነገሥታት ልጆች በቅምጥል ሳይሆን እንደ ተራ ግለሰብ ልጆች ነው ያደጉት። የእርሳቸው ልጆች ግን በቅምጥል እንዳደጉ በሌሎች ወገኖች የተጻፉና የሚነገሩ ታሪኮች ያሳያሉ።

በብዙ ውጣ ውረድ ያለፈው የተፈሪ ሕይወት አሁን ወደ ንጉሠ ነገሥትነት እየመጣ ነው። መስከረም 17 ቀን 1909 ዓ.ም ልጅ ኢያሱ ከስልጣን ተሽረው ዘውዲቲ ምኒልክ (የዳግማዊ አጼ ምኒልክ ልጅ) ንግሥት ሲሆኑ፤ ተፈሪ ደግሞ አልጋ ወራሽ ሆኑ። ከዚያ በኋላ ‹‹እጅግ በጣም ውስብስብ ነበር›› በሚባል አካሄድ ጥቅምት 23 ቀን 1923 ዓ.ም ‹‹ሞዓ አንበሳ ዘእምነገደ ይሁዳ ቀዳማዊ ኃይለሥላሴ ስዩመ እግዚአብሔር ንጉሰ ነገሥት ዘኢትዮጵያ›› ተብለው ለ44 ዓመታት ነገሱ። ይህ ታሪካቸውም የመጨረሻው ንጉሥ ብቻ ሳይሆን ረጅም ዓመት (ለግማሽ ክፍለ ዘመን የተጠጋ) ያስተዳደረ ንጉሥ እንዲሆኑም አድርጓቸዋል። አንዳንድ የታሪክ ተንታኞችም ለንጉሣዊ ሥርዓት መውደቅ ምክንያት የሆነው የእርሳቸው እስከ እርጅና ዘመን ሙጭጭ ማለት ነው እንዲሉ አድርጓል።

ቀዳማዊ አጼ ኃይለሥላሴ በኢትዮጵያ ዘመናዊ ትምህርትን በማስፋፋት ይመሰገናሉ። ለዘመናዊ ትምህርትም ብዙ ተማሪዎች ወደ አውሮፓ ተልከዋል። እነዚህ በንጉሡ ጊዜ የተላኩ ተማሪዎች አገራቸውን ከሰለጠኑት አገራት ጋር በማወዳደር የንጉሡን ሥርዓት አምርረው መጥላትና መቃወም ጀመሩ። ይህን ለመግለጽ ይመስላል ቀዳማዊ አጼ ኃይለሥላሴ በመጽሐፋቸው መግቢያ ላይ ስለዘመናዊ ትምህርት የሚከተለውን ብለዋል።

‹‹.. በንጉሠ ነገሥትነት አደራ ከተቀበልንበት ከ፲፱፻፱ ዓ.ም ጀምሮ እስካሁን ያገሩን ውስጥ ሥራ በየጥቂቱ ለማሻሻል፡ የምዕራባውያንንም የሥልጣኔ ሥራ ባገር ውስጥ አስገብተን ሕዝባችን ወደ ትልቅ ደረጃ የሚደርስበትን በሚቻለን ሁሉ ጀምረናልና ሕሊናችን አይወቅሰንም።

በየጥቂቱ ማለት ሕፃንን ልጅ በማባበልና በማስለመድ ካልሆነ በቀር በእጁ የያዘውን ነጥቆ ቢወስዱበት ደስ አይለውም። በማሳየትና በማቅመስም ካልሆነ ማናቸውንም ምግብ ቢሰጡት ሊመገበው አይፈቅድም። ጥርስም እስቲያበቅል ወተት ወይም ሌላ ለስላሳ ምግብ ካልመገቡት ዳቦ ወይም ሥጋ ቢያቀርቡለት ሊመገበው አይችልም።

እንደዚሁም በትምህርት ቤት ሳይማርና በጆሮውም የዕውቀትን ነገር ሳይሰማ በዓይኑም ሳይመለከትና ሳይመረምር በልማድ ብቻ የሚኖረውን ሕዝብ ብዙ ዘመን የኖረበትን ልማዱን በትምህርት አስለቅቆ አዲስ ልማድ እንዲቀበል ለማድረግ በመቸኰልና በጭካኔ ሥራ ሳይሆን በትዕግሥትና በትምህርት በየጥቂቱ በቀን ብዛት ማስለመድ ያስፈልጋል ማለት ነው።››

ከዚህ መግቢያ ሥር ‹‹የካቲት ፲፱፻፳፱ ዓ.ም ተጻፈ።›› ይላል። 1929 ዓ.ም ገና አብዮቱ ያልተጀመረበት ነው። በተለምዶ የ60ዎቹ ትውልድ የሚባሉ አብዮተኞች የውጭ ትምህርትን በአንድ ጊዜ ካልተጋትን በማለታቸው ይወቀሳሉ። ንጉሡ የምዕራባውያንንም ሆነ የምሥራቃውያኑን ትምህርት በአንድ ጊዜ መጋት ትክክል እንደማይሆን ቀድመው አስበው ነበር ማለት ነው። ምክንያቱም ለረጅም ዘመን በልማዳዊ አኗኗር የኖረ ማህበረሰብ አንድ ጊዜ የሌላ አገር ባህል ቢጭኑበት ውጤታማ አይሆንም።

ፕሮፌሰር ባህሩ ዘውዴ የቀዳማዊ አጼ ኃይለሥላሴን ንግሥና እና ጥቅል መለያ ርዕዮት ከገለጹባቸው አንቀጾች የሚከተለውን እንደ ወረደ እናስቀምጥ።

‹‹… የተፈሪ የፖለቲካ ቁመና መለወጥ የጀመረው ግን ገና ንጉሠ ነገሥት ከመሆኑ በፊት ነው። በ1921 ዓ.ም ንጉሥ ከተባለ ወዲህ ጋዜጦችም የቀድሞ ነፃታቸው እየኰሰሰ ተፈሪን ማወደስ ጀምረዋል። ሥርዓተ ንግሡ የተፈጸመበት ጥምት 23፣ 1923 የሂደቱ ማሳረጊያ እንጂ መጀመሪያ አልነበረም። እንደዚህ ፍጹማዊ ሥልጣን ከጨበጠ በኋላ የዘመነ መሳፍንት ቅሪቶችን የማስወገዱን ጉዳይ ሥራዬ ብሎ ተያያዘው። ቴዎድሮስ አሐዳዊ መንግሥት ለመመሥረት ሞክሮ እንደከሸፈበት ይተናል። ዮሐንስና ምኒልክም ከዚህ ትምህርት ወስደው ነው ይመስላል ከክልላዊ አገዛዝ ጋር ታርቆ መኖርን መርጠዋል። የተናቁትንና የተጠሉትን አቀርባለሁ የሚለው ለጊዜው እንግዳ የሆነው የኢያሱ ሙከራም ዙፋኑን እስከማጣት አብቅቶታል። ከዚህ ሁሉ አንፃር ኃይለ ሥላሴ በታሪክ ከሚታወቅባቸው ነገሮች አንዱ ቴዎድሮስ ያለመውን አሐዳዊ መንግሥት እውን ማድረጉ ነው። ይህም ሁኔታ ነው ከሕይወት ታሪኩ (ሕይወቴና የኢትዮጵያ እርምጃ) እንደምንረዳው ንጉሠ ነገሥቱ ራሱን እንደ ፀረ ፊውዳል ታጋይ እንዲቆጥር ያደረገው። ይህም የፊውዳሊዝምን መሠረታዊ ኢኮኖሚያዊ ይዘት ካሰማጤን የመጣ አስተሳሰብ ነው። እንደ እውነቱ ከሆነ ግን ኃይለ ሥላሴ ይታገል የነበረው ፊውዳሊዝምን ለማስወገድ ሳይሆን ባንድ ወገን የንጉሡን ሥልጣን አጠናክሮ በሌላ ወገን ደግሞ የመሳፍንቱን ኢኮኖሚያዊ ጥቅም አስከብሮ ፊውዳሊዝምን በአዲስ መሠረት ላይ ለማቆም ነው። በኢትዮጵያ የፍጹማዊ አገዛዝ ዓይነተኛ ባሕርይም ይኸው ሆነ።››

ቀዳማዊ አጼ ኃይለሥላሴ ጥቅምት 23 ንግሥናቸውን አውጀው ከስምንት ወራት በኋላ ሐምሌ 9 ቀን 1923 ዓ.ም የመጀመሪያውን የተጻፈ ሕገ መንግሥት አውጀዋል። ያም ሆኖ ግን እየዋለ እያደረ ሲሄድ የንጉሡ ሥርዓት ውጫዊና ውስጣዊ ጫና በዛበት። በተለይም ከ1953ቱ የመፈንቅለ መንግሥት ሙከራ በኋላ ‹‹የመሬት ለአራሹ›› ጥያቄ አድጎ አብዮቱ ተቀጣጠለ። በመጨረሻም 1966 ዓ.ም ንጉሣዊ ሥርዓቱ ያለቀለት መሆኑ ታወቀ። መስከረም 2 ቀን 1967 ዓ.ም ለ44 ዓመታት ያህል የኖረው የቀዳማዊ አጼ ኃይለሥላሴ ንጉሠ ነገሥትነት፣ በኢትዮጵያ ለሺህ ዘመናት የኖረው ንጉሣዊ ሥርዓት ሙሉ ለሙሉ አከተሙ። እነሆ ቀዳማዊ አጼ ኃይለሥላሴም በኢትዮጵያ ታሪክ የመጨረሻው ንጉሥ ሆኑ።

ዋለልኝ አየለ

አዲስ ዘመን እሁድ ሐምሌ 16 ቀን 2015 ዓ.ም