ኦቲዝም

ኦቲዝም የሚለው ቃል የግሪክ ሲሆን ፍቺውም “ብቸኛ” የሚል ነው። ምክንያቱ ደግሞ በኦቲዝም የተያዙ ልጆች ከልጆች ጋር የማይቀላቀሉ የሚረዳቸው ሰው ካላገኙ በቀር ማንም ሊረዳቸው ስለማይችል ብቸኛ ይሆናሉ፡፡ ኦቲዝም ያለባቸው ልጆች ኦቲስቲክ ይባላሉ፡፡ እነዚህ ልጆች የራሳቸው ዓለም ያላቸው ስለሆኑ የሚረዳቸው ሰው ይፈልጋሉ፡፡ የማያቋርጥ ክትትል ይጠይቃሉ፡፡

በአገራችን በጣም ብዙው ህዝብ ስለ ኦቲዝም ብዙም እውቀት ስለሌለው ብዙዎቹ የዚህ በሽታ ተጠቂዎች ከማህበረሰቡ ይገለላሉ፡፡ አንዳንድ ወላጆች ስለሚያፍሩባቸው ከቤት ስለማያስወጧቸው፤ አንዳንዶቹ ባለ መረዳት መንፈስ ወይም አጋንንት አለባቸው በሚል በማሰር ያሰቃዩአቸዋል፡፡ ኦቲዝም ልክ እንደ ጨጎራ ወይም ኩላሊት ህመም እንጂ በሽታ አይደለም፡፡ የአዕምሮ መዛባት ችግር (Disorder) ነው። ማወቅ ያለብን ነገር ኦቲስቲክ የሆነ ልጅ ማንም ሰው አጭር ወይም ጠይም ሆኖ እንደተፈጠረው ተፈጥሮአዊ ጉዳይ ነው፡፡ ስለዚህ ማህበረሰብ ያንን መረዳት አለበት፡፡

ኦቲስቲክ ስለሆኑ ልጆች ምንምን መረዳት አለብን?

ኦቲዝም በሽታ ቢሆንም ኦቲስቲክ ያለባቸውን ልጆች ፍቅር፤ ትዕግስትና ጊዜ ከሰጠናቸው ከሰው ጋር ወደ መግባባት ወደ መሻሻል ይመጣሉ፡፡ ማህበረሰቡ ያንን አውቆ ከታገሰ በየቤታችን፤ በየሰፈራችን በዚህ በሽታ የተያዙ ልጆችን ልንረዳቸውና ልናሽላቸው እንችላለን፡፡ ፍቅር፥ ትዕግሥትና ጊዜ ግን ይፈልጋሉ፡፡

ኦቲዝምና ዳዎን ሲንድሮን መሐል ያለውን ልዩነት

ሰዎች መረዳት ያለባቸው ነገር ኦቲዝም ክትትል ካገኘ መሻሻልን የሚያመጣ ሲሆን ዳዎን ሲንድሮ ግን የአዕምሮ እድገት ውስንነት ነው፡፡ ይህ ነገር ከ 80 በመቶ በላይ የሚከሰተው ከ40 ዓመት በላይ ከሆናቸው በኋላ እናቶች የተወለዱ ህጻናት ላይ ነው። እነዚህ አይነቶች ብዙም ሳይቆዩ የመሞት እድላቸው ከፍተኛ ነው፡፡

የእንግሊዝና የጣሊያን ተመራማሪዎች በጋራ ባደረጉት ጥናት እንደገለጹት አስቀድሞ የኦቲዝም ተጠቂዎችን ለመለየት የሚያስችል የደምና የሽንት ምርመራ በህጻናት ላይ በማድረግ ለኦቲዝም ህክምና መሥጠት እንደሚቻል ተረጋግጧል፡፡ ህጻናት የኦቲዝም ተጠቂ መሆናቸውን ለማወቅ በደም ውስጥ የሚገኝ የፕሮቲን መጠንን በመለካት ማወቅ እንደሚቻልም ጥናቶች ያረጋግጣሉ፡፡ የኦቲዝም ተጠቂ የሆኑትንና ያልሆኑትን ህጻናት በማነጻጻር በተደረገው የሽንትና የደም ናሙና ምርመራ በኦቲዝም የተጠቁት ህጻናት ከፍ ያለ የፕሮቲን ጉዳት እንደታየባቸውና በኦቲዝም ያልተጠቁት ደግሞ የተሻለ የፕሮቲን ስብጥር በደማቸው መገኘቱን ገልጸዋል፡፡ ህጻናት በደማቸው አነስተኛ የፕሮቲን ስብጥር በሚኖርበት ጊዜ ለኦቲዝም የመጋለጥ ዕድላቸውን እንዲሰፋ ያደርገዋል፡፡

ጥናቶች ስለ ኦቲዝም ምን ይላሉ ?

ከዚህ ቀደም በኦቲዝም ላይ የተሠሩት ጥናቶች ህጻናት በኦቲዝም ተጠቂ የሚሆኑት በደማቸው በሚገኘው ፕሮቲን ሲሆን የአሁኑ ጥናት የሚያሳየው ግን በደም ውስጥ የሚገኘው ጉዳት የደረሰበት ፕሮቲን ለኦቲዝም የመጋለጥ ዕድልን እጅግ እንደሚያሰፋ ነው፡፡ ኦቲዝም ከፍተኛ የሆነ የአዕምሮ ዕድገት ውስንነትን በማምጣት በሰው ስነ ባህሪ ላይ ጉዳት በማድረስ በማህበራዊ ህይወት ላይ ተጽዕኖ ይፈጥራል። በዓለም ላይ በሰው ልጅ ላይ ከሚፈጠረው ኦቲዝም በሽታ 30 በመቶ የሚሆነው በዘር የሚተላላፍ እንደሆነ ጥናቶች የሚያረጋግጡ ሲሆን 70 በመቶ የሚሆነው በስነ -ህይወታዊና የአካባቢ ሁኔታዎች ምክንያት የሚከሰት ነው፡፡

የኦቲዝም የመጀመሪያ ምልክቶች

ኦቲዝም ትልቅ ከረጢት ነው፣ ከቀላል ምልክት እስከ ጥልቅ እና በጣም ከባድ የሆነ የጤና እክል ነው፡፡ በሽታው በአእምሮ ዘገምተኛ ህጻናት እና በደንብ ባደጉ የአካዳሚክ ክህሎት ባላቸው ሰዎች ላይ እንደሚገኝ ኦቲዝምን የሚከታተሉ የህክምና ባለሙያዎች ይናገራሉ፡፡ የመጀመሪያዎቹ የኦቲዝም ምልክቶች በጣም ቀደም ብለው ይታያሉ፤ ብዙውን ጊዜ ከአስራ ሁለት ወራት በላይ በሆኑ ህጻናት ላይ ይታያሉ፤ እንዲሁም ከ 3 ዓመት በፊት ይታያሉ፤

በተለመደው ቅርጾች, የኦቲዝም ምልክቶች ከ 3 ዓመት በፊት ይታያሉ. በልጅ ውስጥ የመጀመሪያዎቹ ምልክቶች ብዙውን ጊዜ በወላጆች ይታያሉ፡፡ በአንዳንድ ሁኔታዎች ቀድሞውኑ በጨቅላነታቸው ሕፃኑ በጣም ጨዋ፣ ረጋ ያለ፣ በጩኸት የማይፈነዳ፣ ወደ ዓይኑን ውስጥ በሚገቡ ሰዎች ላይ የማያተኩር፣ እና ሲያነሱት ጠንካራ ነው። በተጨማሪም ህፃኑ በአንድ ነጥብ ላይ ለሰዓታት ይመለከታል፤ ለምሳሌ አይጮኽም ወይም ንግግር አያዳብርም፡፡ በተጨማሪም የልጁ እድገት መጀመሪያ ላይ መደበኛ እና ያልተለመዱ ባህሪያት በድንገት ሊከሰቱ ይችላሉ።

የኦቲስቲክ ባህሪያት

ኦቲዝም በማህበራዊ ግንኙነቶች ውስጥ ሁከት ይፈጥራል፡፡ የኦቲዝም ልጆች ብዙውን ጊዜ አይታዩም፣ ለምሳሌ፣ ከሌሎች ሰዎች ጋር የዓይን ንክኪ ወይም በጣም አጭር ጊዜ ነው፡፡እንደ ታመመ ብቻውን ጊዜ ማሳለፍ ይመርጣል፡፡ አንዳንድ ጊዜ አይታየኝም እና አይሰማኝም የሚል ስሜት ይሰማቸዋል፡፡

የኦቲዝም ልጆችም ግንዛቤ በማጣት ምክንያት ማህበራዊ ህጎችን ለማክበር ይቸገራሉ። ብዙዎቹ ትእዛዞችን አይከተሉም፡፡ በተጨማሪም የጠባይ መታወክ ብዙ ጊዜ ይታያል – ህፃኑ እራሱን በአዲስ እርግጠኛ ባልሆነ ሁኔታ ውስጥ ካጋጠመው በተቀነባበረ መልኩ ምላሽ ሊሰጥ ይችላል፡፡ ለምሳሌ መሸሽ ሊፈልግ ይችላል ንዴት ሊይዝ ይችላል አንዳንድ ሀረጎችን ይደግማል ተደጋጋሚ እንቅስቃሴዎችን መድገም፣ መጥራት፣ መነጋገር፣ ወዘተ ሊጀምር ይችላል። የባህሪው ልዩነት በጣም ትልቅ ነው፡፡ በእንደዚህ ዓይነት ሁኔታ ውስጥ ወላጁ አቅመ ቢስ እና ብቃት እንደሌለው ይሰማዋል በውጤቱም፣ ዘመዶቹን እና ጓደኞቹን መጎብኘት ያቆማል፣ እና እስከ ቀኑ መጨረሻ ድረስ ያለ ግርግር በመትረፍ ላይ ያተኩራል፡፡ በዚህ መንገድ ህፃኑ እድገትን የሚወስኑ አንዳንድ ልምዶችን እራሱን ያመጣል በየቀኑ አንድ እና ተመሳሳይ መንገድ በመጓዝ ከተማዋን ለማወቅ መሞከር ነው፡፡

 ኦቲዝም ልጆች ብዙውን ጊዜ በጨዋታዎች ውስጥ ድንገተኛነት ወይም የፈጠራ ችሎታ ማጣት ተለይተው ይታወቃሉ እንቅስቃሴዎችን አያቀርቡም ወይም ጨዋታዎችን አይፈጥሩም፤ ኦቲዝም ያለባቸው ልጆች ብዙውን ጊዜ በአሻንጉሊት አይጫወቱም፡፡ በክበቦች ውስጥ ይሽከረከራሉ፣ ይወዛወዛሉ፣ መጫወቻዎች ይሰለፋሉ እና መዝናኛቸው ነው፡፡ እንዲሁም በምሳሌያዊ ሁኔታ መጫወት አይችሉም፣

የኦቲዝም ምርመራ በሁለት ደረጃዎች ይከፈላል

1. የልጆች እድገት ጥናት; ስፔሻሊስቱ ህፃኑ ለተወሰነ የህይወት ጊዜ መሰረታዊ ክህሎቶች እንዳሉት ወይም አንዳንድ መዘግየቶች እንዳሉት ለማሳየት ፈተናን ያካሂዳል. በዚህ ምርመራ ወቅት ዶክተሩ ለወላጆቹ ብዙ ጥያቄዎችን ይጠይቃል፤ ለምሳሌ ህፃኑ በደንብ እየተማረ እንደሆነ, እንዴት እንደሚናገር, እንዴት እንደሚሰራ, በደንብ እየተንቀሳቀሰ እንደሆነ ይጠይቃል፣

 ይህ አስፈላጊ ነው ምክንያቱም በእነዚህ ቦታዎች ላይ መዘግየት የእድገት ችግሮችን ሊያመለክት ይችላል፤ ወደ ልዩ ባለሙያተኛ የሚላክ እያንዳንዱ ልጅ በ 9፣18 ፣ 24 ወይም 30 ወር እድሜው ውስጥ የእድገት መዘግየት እና የአካል ጉዳተኝነት ምርመራ ይደረግበታል፡፡

በቤተሰቡ ውስጥ ያሉ ሌሎች ሰዎች ኦቲዝም ያለጊዜው መውለድ ወይም ዝቅተኛ የመውለድ ክብደት ስላላቸው አንድ ልጅ ለዕድገት መታወክ ከፍተኛ ተጋላጭነት እንዳለው ሲጠረጠር ተጨማሪ የማጣሪያ ምርመራዎች ይከናወናል በመቆጣጠሪያው ወቅት የማጣሪያ ምርመራዎች ከ 1፣5 ና 2 ዓመት ዕድሜ ላይ ባሉ ልጆች ላይ መደረግ አለበት፡፡

2. የልጁ አጠቃላይ ግምገማ – ይህ ሁለተኛው የምርመራ ደረጃ ሲሆን የልጁ ግምገማ የልጁን ባህሪ እና ከወላጆች ጋር ቃለ-መጠይቅ ያካትታል፤ በተጨማሪም የነርቭ እና የጄኔቲክ ምርመራዎች እና ሌሎች የሕክምና ሙከራዎች ሊደረጉ ይችላሉ፡፡ በተለየ ሁኔታ የልጁ ግምገማ ብዙውን ጊዜ የሚከናወነው የነርቭ ሐኪሞች – የአንጎልንና የነርቮችን ሥራ በመገምገም ነው፡፡

በሌላ በኩልም የሕፃናት እድገት ሐኪሞች የልጁን እድገት የሚገመግሙ ሲሆን የሕፃናት ሳይኮሎጂስቶች ወይም የሥነ-አእምሮ ባለሙያዎች ደግሞ ስለ አእምሮአዊ ጤንነቱ ምርመራ ያደርጋሉ፡፡

ትኩረት

ልጅዎ በትክክል እያደገ እንዳልሆነ በሚጠራ ጠሩበት ጊዜ ሁሉ ባለሙያን ያነጋግሩ፤ እንዲሁም ለሳይኮሎጂካል ምክክር ቀጠሮ መያዝ ያስፈልጋል። የሕፃናት የሥነ ልቦና ባለሙያዎችን መገኘትም ወቅታዊ ችግሮችን ለመረዳት ያግዛል ፡፡

ኦቲዝምን ስንመረምር፣ ከኦቲዝም ጋር እየተገናኘን እንዳለን፣ የተለመዱ በሽታዎች (የመስማት ወይም የማየት ችግሮች) ወይም ከልማት ዞኖች ውስጥ የአንዱን መታወክ፣ ለምሳሌ ንግግርን መለየት አስፈላጊ ነው። ኦቲዝምን የሚመስሉ አንዳንድ በሽታዎች አሉ, ስለዚህ በተገቢው ምርመራ መወገድ አለበት፡፡ ምርመራ ለማድረግ ልጁን መከታተል እና ከወላጆች/አሳዳጊዎች ጋር መነጋገር አስፈላጊ ነገሮች ናቸው። የትምህርት አቅም የሚፈተነው ሁለገብ ቡድን ነው።

ኦቲዝም – ጠቃሚ ምክሮች ለወላጆች

ልጅዎ የሚከተለው ከሆነ ሐኪምዎን ያማክሩ፤ የንግግር እድገትን መዳከም፤ ከአካባቢው ጋር አለመገናኘት፤ ማህበራዊ ግንኙነቶችን አለማድረግ፤ ሲጠራ መልስ አለመስጠት ካለ በተቻለ ፍጥነት ሕክምናን መጀመር በጣም አስፈላጊ ነው፡፡

እጸገነት አክሊሉ

አዲስ ዘመን መስከረም 14 ቀን 2015 ዓም