ፓርኪንሰን

ሰዎች ሳይፈልጉ ወይም ከቁጥጥራቸው ውጪ በሆነ መንገድ ሰውነታቸው እንዲንቀሳቀስ ወይም እንዲንቀጠቀጥ የሚያደርገው ህመም ፓርኪንሰን በመባል ይታወቃል። የአንጎል ውጫዊ ሥርዓት ላይ በሚከሰት መዛባት እንደሚመጣ ለሚነገረው ለዚህ ህመም የተጋለጡ ሰዎች ሚዛናቸውን መጠበቅ እንደሚያቅታቸው ጥናቶች ያሳያሉ።

የጤና ጉዳይ መረጃዎች እንደሚያመለክቱት ፓርኪንሰን የተሰኘው ህመም በአንጎል ላይ በሚያጋጥም መዛባት ምክንያት የሚከሰት ሲሆን ምልክቱ ከታየ በኋላ ቀስበቀስ እየባሰ የሚሄድና እየተባባሰ በሚሄድበት ጊዜም ታማሚዎቹ ለመራመድ እና ለመነጋገር የሚቸገሩበት ደረጃ ላይ የሚያደርስ ነው። ከዚህ ውጪም የህመሙ ተጠቂ የሆኑ ሰዎች ችግሩ ከደረሰባቸው በኋላ በሥነ-ልቡናም ሆነ በባህሪያቸው ላይ ካፍ ያሉ ለውጦችንም ማሳየት ይጀምራሉ።

ለምሳሌ እንቅልፍ ማጣት፣ ድብርት፣ ነገሮች የማስታወስ ወይም ደግሞ የመለየት ችግሮች ሊያጋጥሟቸው እንደሚችሉ በዘርፉ የተደረጉ ጥናቶች ያመለክታሉ። እንደ መረጃዎቹ ከሆነ ምንም እንኳን ማንኛውም ሰው ለዚህ የጤና እክል የተጋለጠ ቢሆንም አንዳንድ ጥናቶች የሚያሳዩት ከሴቶች ይልቅ ወንዶች በፓርኪንሰን በሽታ የመያዝ ዕድላቸው ሰፋ ያለ መሆኑን ነው።

ዕድሜን በተመለከተም በአብዛኛው 60 ዓመት እና ከዚያ በላይ በሆናቸው ሰዎች ላይ ህመሙ ጎልቶ ቢታይም ከ50 ዓመት ጀምሮም ሆነ ከዚያ በታች ባሉ ሰዎች ላይም ሊያጋጥም እንደሚችል መረጃዎች ያመለክታሉ።

እናም የዕድሜ ጉዳይ ሲታሰብ ብዙኃኑ በዕድሜ የገፉ ይሁኑ እንጂ ችግሩ በወጣትነት የዕድሜ ክልል ውስጥ ባሉት ላይ ሊከሰት እንደሚችል ማወቅ ያስፈልጋል።

ህመሙ እንዲከሰት መንስኤ ሊሆኑ የሚችሉ በርካታ ምክንያቶች ቢኖሩም አንድ ሰው በፓርኪንሰን ህመም ተጠቅቷል ወይም ለበሽታው ተጋልጧል ለማለት ሰፋ ያለ ምርመራ እንደሚያስፈልግ የህክምና ባለሙያዎች ይናገራሉ። የመንቀጥቀጥም ሆነ ሌሎቹ ምልክቶች መታየት የሚጀምሩት በብዛት በሽታው ስር ከሰደደ በኋላ ነው። እናም ታማሚዎች የግድ ሰፋ ያለ የሀኪም ምርመራ እና ተገቢው የህክምና ክትትል ማግኘት ይኖርባቸዋል።

የፓርኪንሰን በሽታ የነርቭ ሥርዓትን የሚነካ እና የአንጎል ሥራን የሚቀይር የነርቭ-ነክ በሽታ ነው። በአስደናቂው ገጽታ ምክንያት ብዙውን ጊዜ የአንጎል ክልሎችን ያበላሻል፣ በእንቅስቃሴ ላይ ከሚታዩት የበለጠ ብዙ ሁከት ያስከትላል። ስለ ፓርኪንሰን በሽታ የመጀመሪያ መግለጫ በ 1817 በሐኪሙ ጄምስ ፓርኪንሰን «አነቃቂ ሽባነት» በሚል የተገለጸ ሲሆን በኋላ ላይ የነርቭ ሐኪሙ ቻርኮት የአሁኑን የፓርኪንሰንስ በሽታ ስም ሰጠው።

በነርቭ ሥርዓት ላይ እንዴት ተጽዕኖ ያሳድራል?

የፓርኪንሰን በሽታ የነርቭ ሥርዓትን የሚነካ የነርቭ በሽታ ነው። ይህ ዓይነቱ የነርቭ ሴሎችን (ዶፓሚን በሚባል ንጥረ ነገር ተመስሏል) ብዙ ቁጥር ያላቸው የአንጎል እንቅስቃሴዎችን ያካሂዳሉ፣ ከእነዚህም መካከል እንቅስቃሴ መቆጣጠር ጎልቶ ይታያል። ሆኖም በአዕምሯችን ውስጥ የዶፓሚን እና የዶፓሚንጂጂ ኒውሮኖች ተግባር የሞተር ሥራን በመቆጣጠር ብቻ የተገደቡ አይደሉም፣ እንደ ትውስታ፣ ትኩረት፣ እንቅልፍ፣ ቀልድ እና ህመም መከልከል ባሉ ሌሎች አሠራሮች ውስጥም ጣልቃ ይገባሉ።

ለዚያም ነው፣ የፓርኪንሰን በሽታ ዋና ዋና ምልክቶች የእንቅስቃሴ መታወክ ቢሆኑም፣ በሽታው ከእነዚህ የዶፓሚንጂጂክ ነርቮች ሥራ ጋር ተያያዥነት ያላቸውን ሌሎች ምልክቶችን ሊያመርት የሚችል እንደሆነ ነው መረጃዎች የሚያመለክቱት። በተጨማሪም የፓርኪንሰን በሽታ እንዲሁ እንደ ‹ሴፖቶኒን› ፣ ኖረፒንፈሪን ወይም አሴቲልቾሊን ያሉ ከዲፖሚን ባሻገር ሌሎች ንጥረ ነገሮችን እንደሚጎዳ ተረጋግጧል። ይህም የፓርኪንሰን በሽታ በርካታ ቁጥር ያላቸውን ችግሮች ሊያስከትል ይችላል የሚለውን ሀሳብ የሚያጠናክር ነው። በተመሳሳይ ሁኔታ የፓርኪንሰን በሽታ ሥር የሰደደ እና ከጊዜ ወደ ጊዜ እየጨመረ የሚሄድ ሲሆን፣ በአሁኑ ጊዜ የፓርኪንሰንን በሽታ ለማጥፋት የሚያስችል ህክምና ባለመኖሩ እና በሽታው እየገፋ በሄደ መጠን በከፍተኛ ጥንካሬ ራሱን የሚያሳይ በመሆኑ ብዙ ሰዎች የበሽታው ሁኔታ እየታየባቸው ስለመሆኑ መረጃዎች ያመለክታሉ።

የፓርኪንሰን በሽታ ምልክቶች

የዚህ በሽታ ዋና ምልክቶች ከእንቅስቃሴዎች ቅንጅት ጋር ተያያዥነት ያላቸው ናቸው። በፈቃደኝነት የሚንቀሳቀሱ እንቅስቃሴዎችን መቆጣጠር በአዕምሮአችን ውስጥ የሚከናወነው በአንጎል አንጀት ውስጥ በሚገኝ ኒፓራ ውስጥ በሚገኙ dopaminergic neurons በኩል ነው። የፓርኪንሰን በሽታ በሚታይበት ጊዜ የእነዚህ ነርቮች ሥራ የሚለወጥ ሲሆን ቀስ በቀስ እየተበላሹ ይሄዳሉ በአካባቢው ላይ ያሉት ነርቮች መሞት ይጀምራሉ። ስለሆነም አንጎላችን ይህን ዓይነቱን እርምጃ ለመፈፀም የሚያስችላቸውን ስልቶች ያጣል፣ ከዚህ የተነሳ ደግሞ መቼ እና እንዴት መንቀሳቀስ እንዳለባቸው መልእክቶች በተሳሳተ መንገድ ይተላለፋል።

መንቀጥቀጥ

የዚህ በሽታ ችግር ያለባቸው ሰዎች 70 በመቶው የሚሆኑት እንደ መጀመሪያው መንቀጥቀጥ ስለሚታዩ ይህ ምናልባት የፓርኪንሰን በሽታ ዋና ምልክት ሊሆን ይችላል። ይህ የፓርኪንሰንስ ምልክት በሚያርፍበት ጊዜ በመንቀጥቀጥ ይታወቃል።

መደበኛው ነገር እንደ እጆቻቸው፣ እግሮቻቸው፣ እጆቻቸው ወይም እግሮቻቸው ባሉ ጫፎች ውስጥ መታየታቸው ሲሆን በሌላ በኩል ደግሞ እንደ መንጋጋ፣ ከንፈር ወይም ፊት ባሉ የሰውነት ክፍሎች ላይ ሊታይ ይችላሉ። አንድ የተወሰነ እንቅስቃሴ ሲያከናውን ይህ መንቀጥቀጥ ብዙውን ጊዜ የሚቀንስ ሲሆን በጭንቀት ሁኔታዎች ውስጥ ሲገባ ደግሞ መንቀጥቀጡ ይጨምራል።

በሽተኛው እንቅስቃሴን የሚያካትት ሥራን ለማከናወን ብዙ ጊዜ ይወስድበታል። ለምሳሌ እንደ ቁልፍ መክፈት፣ የተለያዩ ነገሮችን መስፋት፣ መጻፍ ወይም ምግብን በመመገብ በኩል ያሉ የተወሰኑ እንቅስቃሴዎችን ለማከናወን የማያስችል ነው።

የፓርኪንሰን በሽታ ጡንቻዎቹ ይበልጥ እንዲወጠሩ እና በትክክል ዘና ብለው እንዳይንቀሳቀሱ ያደርጋቸዋል። በዚህ መንገድ ጡንቻዎች (ብዙውን ጊዜ የአካል ክፍሎች) ይበልጥ ግትር ሆነው ይታያሉ፣ ይህ ደግሞ የእንቅስቃሴዎቻቸውን መጠን ያሳጥራል፣ የመዞር ችሎታን ይቀንሰዋል። በተመሳሳይ ሁኔታ ሁልጊዜ በውጥረት ውስጥ መሆን ህመም እና ቁስል የመያዝ ዕድሉ ሰፊ ሲሆን ጥንካሬው የፊት ጡንቻዎችን በሚነካበት ጊዜ ገላጭነት ይቀንሳል።

የፓርኪንሰን በሽታ እየገፋ በሄደ ቁጥር ታማሚዎች ሊንጠለጠሉ ይችላሉ፣ ይህም ሚዛኑን እንዲዛባ አስተዋጽኦ ያደርጋል። ይህ ለውጥ በታካሚው ላይ አለመረጋጋትን ሊፈጥር ስለሚችል ከወንበር መነሳት፣ መራመድ ወይም መታጠፍ ባሉ የተለመዱ ሁኔታዎችን ማከናወን ስለማይቻል በሽተኞች እንቅስቃሴ ለማድረግ ሲሞክሩ የመውደቅ አደጋ ያጋጥማቸዋል።

የመርሳት በሽታ

ከ 20 እስከ 60 በመቶ የሚሆኑት የፓርኪንሰን በሽተኞች በፓርኪንሰን በሽታ ምክንያት የመርሳት በሽታ (ሲንድሮም) ያጋጥማቸዋል። ይህ የሆነበት ምክንያት በሽታው የሚያመነጨው እና በአእምሮ ላይ የሚያደርሰው ከፍ ያለ ጉዳት እንዲሁም ከሰውዬው የግንዛቤ ችሎታ ጋር የተዛመዱ የአንጎል አሠራሮችን ስለሚቀይር ነው። የፓርኪንሰን በሽታ ህመምተኞች የአእምሮ አቅም ውስውን ስለሚሆን ነገሮችን መርምሮ ለመረዳት ከጤነኛው ሰው በተለየ ሁኔታ ሰፋ ያለ ጊዜን ይፈልጋሉ።

በተራቀቁ ደረጃዎች ውስጥ የእይታ-የማሰብ ጉድለቶች ይታያሉ፣ እና የማስታወስ እጥረቶች፣ በተለይም ያለፉትን ክስተቶች የመማር እና የማስታወስ ክህሎት በአብዛኞቹ ህመምተኞች ላይ የወረደ ነው የሚሆነው።

ቋንቋን በተመለከተም የፓርኪንሰን ህመምተኞች በሚናገሩበት ጊዜ አፋቸውን በጣም የመያዝ አልፎ አልፎም ቋንቋዎችን ለማውጣት እስከመቸገር የሚያደርስ ችግር ያስከትልባቸዋል፤ በዚህም ምክንያት በቃላት አጠራር ላይ ችግሮች ሊከሰቱ ይችላሉ።

በሌላ በኩልም የፓርኪንሰን ታማሚዎች የሚኖሩበትን ቀን ፣ ሳምንት ፣ ወር ወይም ዓመት አለማስታወስ እና የቦታ፣ የመንገድ ሁኔታዎችን አለማወቅ ይከሰትባቸዋል።

ድብርት

የፓርኪንሰን በሽታ ያለባቸው ታማሚዎች በስሜት መለዋወጥ በተደጋጋሚ ይሰቃያሉ፣ እናም ድብርት ብዙውን ጊዜ እንደ ዋና ምልክት ሆኖ ይታያል። ከ 25 እስከ 70 በመቶ የሚሆኑት የፓርኪንሰን ሕመምተኞች በተወሰነ ጊዜ ውስጥ አስጨናቂ ስዕል ይታይባቸዋል። አንድ ሰው በተራበ ጊዜ ሲበላ፣ ሲጠማ ሲጠጣ ወይም በማንኛውም ሌላ አስደሳች እንቅስቃሴ ውስጥ ሲሳተፍ ዶፓሚን የተባለው ንጥረ ነገር በአንጎል ውስጥ ይወጣል፣ ይህም የደህንነትን እና እርካታን ስሜት ይፈጥራል። ሆኖም የፓርኪንሰን በሽታ በአንጎል ውስጥ የዚህን ንጥረ ነገር ስለሚቀንስ የዚህ በሽታ ህመምተኞች ከፍተኛ የመንፈስ ጭንቀት የመያዝ አዝማሚያ ይታይባቸዋል። በፓርኪንሰን በሽታ ምክንያት የሚከሰት የመንፈስ ጭንቀት በከፍተኛ ደረጃ ከፍተኛ ለሆነ ተስፋ መቁረጥ እና በቋሚነት ብስጭት እና በጭንቀት ውስጥ ያስገባል። ሆኖም፣ የጥፋተኝነት ሀሳቦች፣ እራስን ነቀፋ እና ዝቅተኛ በራስ የመተማመን ስሜቶች በጣም ጥቂት ናቸው፣ ብዙውን ጊዜ በሌሎች የመንፈስ ጭንቀት ዓይነቶች በጣም የተለመዱ ምልክቶች ናቸው። እንደዚሁም በፓርኪንሰን በሽታ የመንፈስ ጭንቀት ምልክቶች ሰውዬው ለነገሮች እምብዛም ተነሳሽነት እንደሌለው፣ እንቅስቃሴዎቻቸውን የበለጠ እንዲዘገዩ እና ትኩረታቸውን አለመሰብሰብ፣ የዘገየ አስተሳሰብ እና የማስታወስ እክል እንዲባባስ አስተዋጽኦ ያደርጋሉ።

የእንቅልፍ መዛባት

የእንቅልፍ መዛባት በፓርኪንሰን በሽታ ዓይነተኛ ችግር ነው። እንቅልፍ ማጣት እና የእንቅልፍ መቆራረጥ ብዙውን ጊዜ ሌሊት ላይ በተደጋጋሚ መንቃቶች ይታያሉ። በፓርኪንሰን በሽታ ውስጥ ሌላኛው ተደጋጋሚ ችግር የቀን እንቅልፍ ነው ፣ በዚህ የቀን እንቅልፍ ውስጥ ደግሞ አልፎ አልፎም ቢሆን ግልፅ ህልሞችና የሌሊት ድምፆች ሊሰሙ ይችላሉ። በአሁኑ ጊዜ የፓርኪንሰን በሽታ መንስኤ ምን እንደሆነ አይታወቅም፣ ግን እንደ አብዛኛዎቹ የነርቭ በሽታዎች ፣ የእሱ ገጽታ በጄኔቲክ እና አካባቢያዊ ምክንያቶች ጥምር እንደሆነ በመወሰን የተወሰነ መግባባት አለ።

እርጅና

ዕድሜ ለፓርኪንሰን በሽታ አደገኛ አጋላጭ መንስኤ መሆኑ ተረጋግጧል። ከ 60 ዓመት ዕድሜ በኋላ በበሽታው የመሰቃየት ዕድሉ በከፍተኛ ሁኔታ ይጨምራል።

ፆታ

ጥናቶች እንደሚያመለክተቱት ወንዶች ከሴቶች በበለጠ በፓርኪንሰን በሽታ የመያዝ ዕድላቸው ከፍተኛ ነው።

የፓርኪንሰን በሽታ ሕክምና

ለፓርኪንሰን በሽታ ምንም ዓይነት ፈውስ የለውም፣ ግን በግልጽ በሚከተሉት ጣልቃ ገብነቶች አማካይነት በትክክል በሕክምና ባለሙያ ቁጥጥር ስር ሊያውለው ይችላል።

ፓርኪንሰን ግን የአዕምሮ ሕመም ነው። በዓለም ህመም መሆኑ ከታወቀ ከ200 ዓመት በላይ የሆነው ቢሆንም በኢትዮጵያ ግን ምን ያህል ህመምተኞች እንዳሉ እንኳ የሚያሳይ መረጃ የለም። አንዳንድ ጥናቶች እንደሚያሳዩት በሽታው የሚያጠቃው ከ65 ዓመት በላይ የሆናቸውን አረጋውያን ቢባልም አሁን አሁን ወጣቶችም በበሽታው ሲያዙ እየተስተዋለ ነው።

ፓርኪንሰን በአገራችን እምብዛም አይታወቅ እንጂ «የፓርኪንሰን ፔሸንትስ ሰፖርት ኦርጋናይዜሽን -ኢትዮጵያ» የሚባል ማህበር ተቋቁሞ የተለያየ የግንዛቤ ማስጨበጫ ትምህርቶችን በመስጠት እንዲሁም በበሽታው የተጠቁ ሰዎችን አቅም በፈቀደ መጠን ድጋፍ እንዲያገኙ በማድረግ ይበል የሚያሰኝ ሥራ እየሠራም ይገኛል።

የማህበሩ መስራችና የፓርኪንሰን ህመም ተጋላጭ የሆኑት ወይዘሮ ክብራ ከበደ ስለበሽታው ይህንን ይላሉ ፤ «ፓርኪንሰን የጤና ችግር ብቻ አይደለም። የኢኮኖሚና የማኅበራዊ ችግርም ነው ፤ በሽታው አካል ጉዳተኛ ያደርጋል ፣ አካል ጉዳተኛ መሆን ማለት ደግሞ እንደቀድሞው መሥራት አያስችልም በዚህ ምክንያት ገቢ ይቆማል፤ ቤተሰብ ችግር ላይ ይወድቃል ፤ አካል ጉዳተኛ በመሆኑ በራሱ መንቀሳቀስ ስለማይችል ምንጊዜም ድጋፍ የሚያደርግለት ሰው የግድ ያስፈልገዋል። ሚስት (ባል)፣ እህት(ወንድም) ወይም ሌላ ዘመድ ዕለታዊ ሥራቸውን ትተው በሽተኛውን ሲንከባከቡ ገቢ ይቀንሳል፣ ቤተሰብ ለችግር ይዳረጋል ይላሉ። ማኅበራዊ የሚሆነው ደግሞ ኅብረተሰቡ ስለበሽታው ስለማያውቅ፣ ከአጋንንት፣ ከሰይጣን፣ ከድመት መግደል … ጋር ስለሚያያይዘው ተገቢውን እንክብካቤ አይሰጥም እንዲያውም ያገላል ፣ በማለት የችግሩን አሳሳቢነት አስረድተዋል። ማኅበሩ ሲመሠረት ምንም አልነበረውም፤ ዛሬም አንዳንድ ግለሰቦችና ድርጅቶች ከሚያደርጉለት ጥቂት ድጎማ በስተቀር የሚተዳደርበት በጀት የለውም። ስለዚህ ከፍተኛ የመድኃነት አቅርቦትና የዋጋ ውድነት ችግር አለበት። የጤና ጥበቃ ሚኒስቴርም፣ በሽታውን እንደአዕምሮ ሕመም ከመቀበል በስተቀር ህሙማኑን የሚጠቅም ይህ ነው የሚባል ነገር እየሠራ እንዳልሆነ ይናገራሉ።

በክልሎች ምን ያህል የበሽታው ተጠቂዎች እንዳሉ ጥናት ስላልተደረገ አይታወቅም። በአዲስ አበባ ከተማ ብቻ የማኅበሩን መመስረት የሰሙ ሄደው የተመዘገቡ 500 በሽተኞች አሉ። ማኅበሩም ከእነዚህ ውስጥ ላሰባሰባቸው 350 ለሚሆኑት ውስን ድጋፍ ያደርጋል። ሆኖም አሁንም ቢሆን፣ ኅብረተሰቡ ፓርኪንሰን በሽታ መሆኑን ካለመገንዘብ ከኋላቀር ባዕድ አምልኮ ጋር ስለሚያያይዛቸው ወጥተው ያልተመዘገቡ በርካቶች እንደሚኖሩ ተገልጿል።

እፀገነት አክሊሉ

አዲስ ዘመን  መስከረም 7/2015 ዓ.ም