ሳይንስ ከባህል ሲቀዳ

ዋለልኝ አየለ

ባህል ዘርፈ ብዙ ብያኔ እንዳለው የዘርፉ ተመራማሪዎች ይገልጻሉ። ሰፊ ሀሳብ ስለሆነ አንድ ወጥ የሆነ ብያኔ የለውም። በአጭሩ ግን የአንድ ማህበረሰብ ምንነት መገለጫ ነው ተብሎ ይገለጻል።

ባህል ሲባል አለባበስና አጨፋፈር ነው ቀድሞ ትዝ የሚለን። ይህ የሆነውም በጣም ከመደጋገሙ የተነሳ ነው። በመገናኛ ብዙኃን የባህል ፕሮግራም ቀረበ ከተባለ አለባበስና አጨፋፈር አለፍ ሲልም አመጋገብ ነው። ደግሞ እኮ ባህልን ስናብራራ ‹‹ባህል ሰፊ›› ነው የሚለውን እንጠቀማለን። እንዲህ ብለን ግን በተደጋጋሚ የምናቀርበው ጠባቡን ብቻ ነው። ሰፊ ነው ከተባለ ስለሁሉም ማውራት ነው። በሌላ በኩል ደግሞ ‹‹ባህል የአንድ ማህበረሰብ መገለጫ ነው›› የሚል የተለመደና ተደጋጋሚ ማብራሪያ አለ። አንድ ማህበረሰብ ግን የሚለየው በአለባበስና በአመጋገብ ብቻ አይደለም። ብዙ የሚለይባቸው ነገሮች ይኖሩታል።

እስኪ ለዛሬ ግብርናን ምሳሌ አድርገን እንይ

መነሻ ሀሳብ የሆነኝ የደብረ ታቦር ዩኒቨርሲቲ የማህበረሰብ ምርምር ነው። የምርምር ተቋሙ የሩዝ ምርት ላይ ምርምር በማድረግ ከዚህ በፊት ሩዝ የማይዘራባቸውን የእርሻ ማሳዎች በሩዝ እንዲሸፈኑ አድርጓል። የምርምር ተቋሙ ምርምሩን የሚያደርገው ከአርሶ አደሮች ጋር በመሆን ነው። ምክንያቱ ሁለት ነበር።

አንደኛ፤ ለዘመናት የቆየው የአርሶ አደሮች ባህላዊ የግብርና ዘዴ ለዘመናዊው ሳይንስ የሚረዳ ዘዴ ይኖረዋል ብሎ ስለሚያምን። ሁለተኛ፤ ዘመናዊውን ለማለማመድ ‹‹ባህላዊውን መጣል አለባችሁ›› ቢባል ዘመናዊው በአርሶ አደሮች ዘንድ ተቀባይነት ስለማያገኝ። ቀስ በቀስ እያላመዱ በሂደት እንዲቀበሉት ለማድረግ ነው።

በነገራችን ላይ አርሶ አደሮች በባህላዊ መንገድ ብዙ ነገር ያውቃሉ። ዝናብ ሲመጣ ምን ምልክት እንዳለው ያውቃሉ። ይሄ ማለት ከባድ ደመና መኖሩን አይተው ማለት አይደለም። የነፋሱን አነፋፈስ አይተው፣ የፀሐይዋን የሙቀት መጠን ለክተው የዝናብ መሆኑን ያውቁታል። ሳይንሳዊ ባህሪም አለው።

‹‹ባህላዊ ግብርና፣ ባህላዊ አስተራረስ፣ የግብርና ስነ ቃል›› የሚሉ ከግብርና ጋር የተያያዙ ዜናና ፕሮግራሞችን እንሰማለን።

ወቅቱ አሁንም ቢሆን በደጋማ አካባቢዎች የመኸር ወቅት ነው። የመኸር ወቅት ነው ማለት ሰብል በስሎ የሚሰበሰብበት ማለት ነው። በነገራችን ላይ ግብርና እና ባህልን በጥብቅ የሚያቆራኛቸው ወቅት ቢኖር ይሄ የመኸር ወቅት ሲሆን በተለይም ደግሞ የአውድማ ላይ ስነ ሥርዓቶች ነው። ሰብሉን መሰብሰብ ላይ ያን ያህልም ጎላ ያለ ባህላዊ ይዘት የለውም(ከአሰራሩ በስተቀር)። የአውድማ ላይ የባህል ህግና ደንቦችን ግን ልንገራችሁ። ምናልባት ከአካባቢ አካባቢ የሚለያይ ሊሆን ስለሚችል ይህ ጽሑፍ በሰሜን ሸዋና ደቡብ ወሎ አንዳንድ አካባቢዎች ያለውን የሚመለከት ነው።

ምናልባት ጤፍ ውድ ስለሆነ ይመስላል ጣጣው የሚበዛው የጤፍ አውድማ ላይ ነው። የዚህ ልማድ ዋና ዓላማም ከፍተኛ ምርት ለማግኘት ነው(በረከት፤ ረድኤት) ይሉታል እነርሱ። ገና ከአውድማ ልቅለቃው ልጀምርላችሁ። አውድማ መለቅለቅ ማለት የጤፉ ምርት የሚመረትበት አቧራም ሆነ ጠጠር የሌለው ምቹ ቦታ መፍጠር ነው። በከብት ጽዳጅ (እበት) ይለቀለቃል።

አውድማው ከተለቀለቀበት ሰዓት ጀምሮ ሰው ከአጠገቡ አይለየውም። አንደኛው ምክንያት ሰይጣን ገብቶ የምርቱን በረከት እንዳይቀንሰው ሲሆን ሌላኛው ምክንያት ከብትም ሆነ ሌላ አካል የተለቀለቀውን አውድማ እንዳያበላሸው ነው። ከአውድማው መሃል (እምብርት ይሉታል) ላይ ብረት ነክ ዕቃ(ማጭድ፣ ምሳር…) ከእሬት ተክል ጋር ይቀመጣል። የብረት ዕቃው አስፈላጊነት ብረት ሰይጣንን ስለሚያርቅ ነው። ምናልባት እሬቱም ስለሚመር ይሆን? ጤፉ በበሬ ከተበራየና ከመረተ በኋላም ብዙ ባህላዊ ደንቦች አሉት።

ሌላው ደግሞ ምርቱ ሲሰፈር ያለው ስነ ሥርዓት ነው። ምርቱ ሲሰፈር ትክሻ ላይ ነጠላ ተለብሶ ነው (አለባበሱ የራሱ ሥርዓት አለው)። የመጀመሪያውን ዙር አባት(ሽማግሌ) ይሰፍረዋል። ከዚያ በኋላ ማንም ቢሰፍረው ችግር የለውም። ምርቱ ሲሰፈርም እንደ ቡና፣ ቆሎ እና እንጀራ የመሳሰሉ ምግቦች ይቀርባሉ። በበራይ ሥራውም ከጠዋት ጀምሮ የሚዘጋጁ ምግቦች አሉ። የምሳ ሰዓቱና የእራት ሰዓቱ የተለመደው የምግብ አይነት ሲሆን ጠዋት ቁርስ ላይ የሚበላው ግን ጤፍ በሚወቃ ጊዜ ብቻ የሚዘጋጅ ነው። ይህ ምግብ ‹‹ርህጥ›› ይባላል።

አሁን ከልማድ እንውጣና በግብርና እና ባህል ላይ ወደተሰራ ጥናት እንለፍ። ጥናቱ በባህርዳር ዩኒቨርሲቲ የተሰራ ነው። አጥኚው ዶክተር ሰዋገኝ አስራት ‹‹የባህላዊ ግብርና ዕውቀት ትንተና በጓጉሳ ሽጉዳድ ወረዳ›› በሚል ርዕስ በሰሩት ጥናት ባህላዊ የግብርና ዕውቀት ያልተጻፈ ዕውቀት ነው። ይሄውም ባህላዊ ግብርና ማህበረሰቡ በአካላዊ እንቅስቃሴ፣ በዘፈን፣ በእምነት፣ በተረትና ምሳሌ፣ በአፈ ታሪክ፣ በቁሳዊ መሳሪያዎች እና በማህበረሰብ ህግ አብሮት የኖረ ነው። ግብርና ለገበሬው በሕይወት ከመቆየት ጋር በጥብቅ የተቆራኘ ነው።

ገበሬው አካባቢውን የሚረዳው በባህላዊ መንገድ ነው። የአየር ንብረት ለውጥን፣ የዝናብ ዑደትን፣ የሰብል ዝርያንና የመዝሪያ ጊዜያቸውን የሚለየው በባህላዊ ዕውቀት ነው። ይህ ባህላዊ ዕውቀት ለዘመናት የተለማመዱት ስለሆነ መደበኛ አሰራራቸው ሆኗል። እያደገ ሲሄድም ባህላዊ ህግ ሆኗል።

በባህላዊ የግብርና እና ከሌሎች ባህላዊ ዕውቀቶች የተለየ ባህሪ እንዳለው ነው የዶክተር ሰዋገኝ ጥናት የሚያሳየው። ይሄውም እንደግለሰቡ አስተሳሰብና የፈጠራ አቅም ሊለያይ ይችላል። እንኳን ከአካባቢ አካባቢ ከግለሰብ ግለሰብም ሊለያይ ይችላል። የዶክተሩን ጥናት እውነት የሚያደርግለን የገበሬዎችን ባህሪ ማየት ነው። ለምሳሌ አንዳንዱ ዘር የማብዛት ባህሪ አለው፤ አንዳንዱ ደግሞ ዘር የማሳሳት ባህሪ አለው። ሁለቱም የየራሳቸው ምክንያት አላቸው። ለምሳሌ ዘር የሚያበዙ ሰዎች ሰብሉ የዝናብ እጥረትን የመቋቋም አቅም እንዲኖረው፣ ለአረም ተጋላጭ እንዳይሆን ያደርገዋል ሲሉ ዘር የሚያሳሱት ደግሞ ሰብሉ ይፋፋል(ይወፍራል) ፍሬያማ ይሆናል የሚሉ ምክያቶችን ያቀርባሉ። በሰብል አይነት እንኳን አንዳንዱ ለጥቁር መሬት ይሄ ነው ሲል ሌላው ደግሞ አይ ለጥቁር መሬትማ ይሄኛው ሰብል ነው ይባባላሉ። ያም ሆነ ይህ ግን ውጤቱን የሚለኩት በሚገኘው ምርት ነው።

አርሶ አደሩ ባህላዊ ግብርናን የሚመርጥበት ምክንያት በቀላሉ መጠቀም ስለሚያስችለው ነው። በራሱ ባህል በራሱ ቋንቋና በራሱ እውቀት መጠቀም ስለሚያስችለው ነው።

ባህላዊ የግብርና ዕውቀትን በውርስ የሚገኝ እና በልምድ የሚዳብር ሲሉ ዶክተር ሰዋገኝ በሁለት ይከፍሉታል። በውርስ የሚገኘው ማህበረሰቡ በተለያዩ ማህበራዊ እሴቶች በጋራ የሚጠቀመው ማለት ነው። ለምሳሌ እንደ ደቦ፣ ወንፈል የመሳሰሉት ሲወርድ ሲዋረድ የመጡ ባህላዊ እሴቶች ናቸው። በሰብል ምርት ስብሰባ ጊዜም ይሁን በሌላ የግብርና ሥራ ላይ የሚጠቀሟቸው የስነ ቃል ዘፈኖችም ሆነ የአውድማ ላይ ስነ ሥርዓት በማህበረሰቡ ሲወራረሱ የመጡ ናቸው። የሚጠቀሙት የግብርና መሳሪያ ተመሳሳይ ነው። የሚዘሩበት ወቅት ተመሳሳይ ነው። ለምሳሌ ሰኔ ላይ እህል ሲዘሩ የትኛውንም ሳይንሳዊ የአየር ትንበያ ተጠቅመው አይደለም። ሰኔ የክረምት ወር መግቢያ መሆኑ የታወቀ ነው። ዝናብ ሳይጥል አድሮ እንኳን ነገ ወይም ከነገ ወዲያ ይጥላል በሚል መተማመን ዘር ይዘራሉ። ባህላዊ ማዳበሪያ(ፍግ) መጠቀም ሲወርድ ሲዋረድ የመጣ ባህል ነው።

ለጤናአዳምና አሪቲ የመሳሰሉ የጓሮ ቅመማቅመሞች አመድን መጠቀም የጋራ ባህል ነው። የጋራ ባህል መሆኑ የሚታወቀው አመዱ አትክልቱን ቢያደርቅ እንኳን በሌላ ምክንያት እንደደረቀ እንጂ አመዱ እንዳደረቀው አይታመንም። ይህን የሚያደርግ ገበሬ ከማን ነው የተማርከው ቢባል ከአባቴ ከወንድሜ… እያለ ነው ሚመልስ።

አጥኚው ዶክተር ሰዋገኝ በውርስ የመጣው ባህላዊ እውቀት ቢሆንም የቡድን ባህሪ እና የግለሰብ ባህሪ ሊኖረው እንደሚችል ያብራራሉ። የቡድን ባህሪ ማለት ደግሞ በጋራ የሚሰሩ ማለት ሳይሆን የጋራ ባህሪ የሚጋሩ ማለት ነው። የግብርና መሳሪያዎችን የመጠቀም፣ የመሥራትና ሌሎች የአሰራር ዘዴዎች ላይ የጋራ ባህሪ ያላቸው አሉ። ለምሳሌ የሞፈርና ቀንበር አበሳስ፣ የምራን አቀዳደድ፣ የተለያዩ ዕቃዎችን አገጣጠም የጋራ ባህሪ ያላቸው ብዙ ገበሬዎች ሲኖሩ ሌላኛውን አሰራር የሚይዙ ደግሞ ሌላ ቡድን ይኖራሉ።

ግብርና በበዓላት ቀን አይሰራም፤ ይህም የአንድ አካባቢ የጋራ ባህል ነው። አንድ ሰው መሥራት ቢፈልግ እንኳን አካባቢውን በመፍራት ይተወዋል። ሲሰራ ቢገኝም ይጠየቃል። በበዓላት ቀን መሥራት ከፈጣሪ ቁጣን ያመጣብናል ተብሎ ይፈራል። ሰብሉ በበረዶ ሊመታ ይችላል(የክፉን ጎረቤት መብረቅ ይመታዋል የተባለውም ከዚህ ሳይሆን አይቀርም)። ድንበር መግፋት ከህግ በላይ በእምነት በጣም ይፈራል። በራሱም ሆነ በልጆቹ ቁጣ እንደሚወርድበት ያስባል። እንዲያውም አንድ ልማድ አላቸው። አንድ ሰው ሕይወቱ ሲያልፍና የቀብር ጉድጓድ ሲቆፈር ጉድጓዱ ካስቸገረ ‹‹ድንበር ይገፋ ነበር እንዴ!›› የሚል ሀሜት ይነሳል። ይሄ ማለት ድንበር የሚገፋ ሰው በመንግስተ ሰማያትም ኃጢአተኛ ተደርጎ ስለሚታሰብ ነው።

የግለሰብ ባህሪ የሚሆነው ግለሰቡ በራሱ ፈጠራ ለየት ያለ አሰራር ሲያመጣ ነው። ይሄ አሰራር ነው የፈጠራ የግብርና እውቀትን የሚፈጥረው። ሲወርድ ሲዋረድ የመጣውን ባህል በራሱ ሊጥሰው ይችላል። ለምሳሌ ቅድም የጠቀስነውን እንጥቀስ። እንደ አርቲና ጤናአዳም የመሳሰሉ የጓሮ አትክልቶች ላይ አመድ ይደረጋል። አትክልቱ ቢደርቅ አመዱ ነው ያደረቀው ብሎ መመራመር ይጀምራል። ውጤቱን ካየ በኋላ አመድ ለማዳበሪያነት እንደማያገለግል ያረጋግጣል ማለት ነው።

ተባይንና ሌሎች ሰብል የሚበሉ አካላትን ለመከላከልም የራሱን ፈጠራ የሚጠቀም አለ። ለምሳሌ በቆሎን ከነቀዝ ለመከላከል አረቂ የሚቀባ ገበሬ አለ። ከተሳካለት ይህን አሰራር ለሌሎች ጓደኞቹ ይናገርና ሌሎችም መጠቀም ይጀምራሉ። ገበሬው ይህን ሲያደርግ ዝም ብሎ በደመነፍስ አይደለም፤ የሚያመጣውን ውጤት ይለካል። ለዚህም ነው አንዳንድ ጊዜ ከሳይንሳዊው አሰራር ጋር አለመግባባት ይፈጠራል። ለምሳሌ በማዳበሪያ የተዘራ ጤፍ ቁመቱ ብቻ አድጎ ፍሬው ካላማረ በሚቀጥለው ዓመት አይጠቀምም። የምርቱን ብቻ ሳይሆን በተጋገረ እንጀራ ላይ እንኳን የሚኖረውን ልዩነት ያጤናል። መድሃኒት የተረጨበትን ጤፍ እና በእጅ የታረመን ጤፍ የምርቱን ልዩነት ያስተውላል። እዚህ ላይ እንግዲህ ልብ ማለት ያለብን ነገር ለሳይንሳዊ የግብርና ግብዓቶች አዲስ ከመሆናቸው የተነሳ የአጠቃቀም ክፍተትም ይፈጠራል፤ ያም ሆኖ ግን እህሉ የወዝ ልዩነት እንደሚኖረው አይስቱትም።

ይህ ባህላዊ አሰራር ነው እያደገ መጥቶ የሳይንስ ዕድገት ላይ የደረሰው። እርግጥ ነው ዛሬ በሳይንሳዊ አሰራር ጊዜና ጉልበትን መቆጠብ ተችሏል፤ ከፍተኛ ምርት ማምረትም ተችሏል። ይህ ሁሉ ሲሆን ግን ባህላዊ አሰራሩ ከፍተኛ መሰረት ነው። ዛሬም እየተሰራበት ያለ ነው። ምናልባትም ራሳቸው ገበሬዎች እንደሚሉት የአረም መድሃኒት ከተረጨበት ሰብል ይልቅ በእጅ የታረመው የተሻለ ማዕድን ይኖረው ይሆናል። የሚወስደው ጊዜና ጉልበት ከፍተኛ እንደሆነ ቢታወቅም ለእነርሱ ደግሞ የምርት ጥራት አለው ተብሎ ይታመናል።

ዛሬ የደረስንበት የረቀቀ ቴክኖሎጂ መነሻው የማህበረሰብ የባህል እሴት ነው። ትራክተር የተሰራው ሞፈርና ቀንበር ከታየ በኋላ ነው። ሀሳቡን ያመነጨው ሞፈር ሰሪው ነው ማለት ነው። ፀረ አረም መድሃኒት ከመፈብረኩ በፊት አረም ለእህል እንደማይበጅ ቀድሞ የታወቀው በልማድ ነው። ዛሬ የምንጠቀምባቸው የቴክኖሎጂ መገልገያ ዕቃዎች የተጀመሩት በባህላዊ መንገድ ነው። ዛፍ ላይ ያለ ጥጥ ልብስ ይሆናል ብሎ ማሰብ ትልቅ ጥበብ ነው።

ሳይንስ የተቀዳው ከባህል ነውና በተለያዩ ዘርፎች ያሉ ባህሎቻችን ይጠኑ!

አዲስ ዘመን መጋቢት 12/2013