ጥበቃ አልባው ሸማች… !

በቁምላቸው አበበ ይማም (ሞሼ ዳያን)

ሁልጊዜም በጥፍራቸው ቆመው ዋጋ ለመጨመር የእጥፍ እጥፍ አንዳንዴም ከስንጥቅ በላይ በማትረፍ ለመግፈፍ (በዚህ መጠን የሚጋበስ ትርፍ ሳይሆን ሸማቹን በቁሙ መግፈፍ ነው ብይ ስለማምን ነው፤ መግፈፍ ያልሁት )ሰበብ አስባብ የሚጠባበቁ ቁጥራቸው ቀላል ያልሆነ የንግዱ ማህበረሰብ አባላት እና ደላሎች አሉ። ጨዋና ለወገናቸው የሚራሩ ጥቂት ነጋዴዎች መኖራቸው እንዳለ ሆኖ። የሕግ የበላይነትን የማረጋገጥ ዘመቻውንና የአንበጣ መንጋ በአንዳንድ አካባቢዎች መከሰትን ተከትሎ ሰሞኑን በተለያዩ ሸቀጦች ላይ ከፍተኛ የዋጋ ጭማሪ እየታዘብን ነው።

በርበሬና ጤፍ ላይ የተስተዋሉ ጭማሪዎችን በአብነት ማንሳት ይቻላል። በምግብ ዘይትና በተለያዩ ሸቀጦች የታየው የዋጋ ጭማሬንም እንደዚሁ። ጤፍ በኩንታል እስከ 5000 ብር የገባ ሲሆን፤ በርበሬ በኪሎ እስከ 180 ብር ተተኩሷል። አበው እንኳን ዘንቦብሽ እንዲያውም ጤዛነሽ እንዲሉ በሀገራችን በኑሮ ውድነት ከሚታወቁት አንዷ በሆነችው መቀሌ ጤፍ ከ4400 እስከ 5000 ሲሸጥ በርበሬ ደግሞ በኪሎ እስከ 200 ብር ደርሷል።

በእርግጥ መቀሌ ላይ ዋጋው የተሰጋውን ያህል ያላሻቀበው የባንክ አገልግሎት ተቋርጦ ስለነበረ ሸማቹ እጁ ገንዘብ ስለሌለ ወይም የጭነት መጓጓዣ በመከፈቱ በቂ እህል እየገባ ስለሆነ ዋጋው ተረጋግቶ ሊሆን ይችላል ብለን እንደምድም ከመቀሌ አላማጣ የመጓጓዣ ዋጋ 800 ብር፤ በአንድ ሲሊደር ጋዝ ከ350 ብር በላይ ጭማሬ ተከስቷል።

ሸማቹ ከእነዚህ ወቅታዊ ጭማሬዎች ባሻገር ለተደጋጋሚ የዋጋ ጭማሪ እየተዳረገ ይገኛል። ሌላ አብነት ላክል፤ ከአንድ ወር በፊት ገዝቼ የተጠቀምሁበት የገላ ሳሙና በ30 በመቶ ሲጨምር፤ ሌላ የንጽህና እቃ ከ200 በመቶ በላይ ተተኩሶ አገኘሁት። እየሆነ ያለው ምንድን ነው? ለዚህ መጣጥፍ መነሻዬም ይሄው የገበያ እብደት ነው።

የአሜሪካው 35ኛ ፕሬዚዳንት ጆን ኤፍ ኬኔዲ በአንድ አጋጣሚ “ሁሉም ሸማች ነው። በግሉም ሆነ በመንግስት ኢኮኖሚያዊ ውሳኔዎች በአውንታዊም ሆነ በአሉታዊ አግባብ ጥቅሙ የሚነካ በሌላ በኩል የሸማቹ ውሳኔ በግሉም ሆነ በመንግስት ኢኮኖሚያዊ ውሳኔዎች ላይ ተፅዕኖ መፍጠር የሚችል ነው።

“ሲሉ ሸማች በኢኮኖሚው፣ በፖለቲካውና በማህበራዊ እርካቦች የተቆናጠጠውን ከፍታ አመላክተዋል። ከዚህ የፕሬዝዳንቱ ትርጓሜ ሁለት አበይት ሰበዞችንን መምዘዝ ይቻላል። የመጀመሪያው አንተም፣ አንችም፣ እኔም ሁላችንም ሸማች መሆናችንን። ሻጩ ሸማች፣ ሸማቹ መልሶ ሻጭ ይሆናል። ሁለተኛውና ትልቁ መልዕክት በሸማቹ፣ በሻጩ እና በመንግስት መካከል ያለውን ሚዛናዊ እና ፍትሐዊ ግንኙነት ነው ።

እንደ አውሮፓውያን አቆጣጠር በ1986 ይፋ የሆነው የሸማቾች ጥበቃ ሕግ “ማንኛውንም ሸቀጥ ወይም አገልግሎት የሚገዛ ሸማች ነው ።” በማለት ይተረጉማል። ይህ ፕሬዚዳንት ኬኔዲ ” ሁላችንም ሸማች ነን ። ” ካሉት ጋር ይቀራረባል። በአዲስ አበባ ዩኒቨርሲቲ የኢትዮጵያ ቋንቋዎች ጥናትና ምርምር ማዕከል በ1993 ዓ.ም ያሳተመው የአማርኛ መዝገበ ቃላት ደግሞ ሸማችን ጠበብ አድርጎ፣ አኮሳምኖ “እህልን ለንግድ ሳይሆን ለምግብነት የሚገዛ በላተኛ።” ሲል ይበይነዋል።

የአገልግሎት ሸመታውን በዘነጋ መልኩ። የእንግሊዘኛው ሜሪያም ዌብስተር መዝገበ ቃላት ደግሞ ቅንብብ አድርጎ” ሸቀጦችንና አገልግሎቶችን የሚገዛ ሰው ሸማች ነው ። ” (consumer a person who buys goods and ser­vices) በማለት ይተረጉመዋል። ሸማችነት ሸቀጥንም አገልግሎትንም እንደሚያካትት ባረጋገጠ ሙሉዑ ብያኔ ይሰጠዋል።

ወደ ሀገራችን ስንመጣ በሸማቹ፣ በሸቀጥና አገልግሎት ሻጭ እና በመንግስት መካከለ ያለው ግንኙነት የተዛባ፣ ኢፍትሐዊ፣ መርህ አልባ እና ኢ-ዴሞክራሲያዊ ነው። መንግስትም ሆነ ሻጭ የየራሳቸውን ፍላጎትና ጥቅም ለማስከበር ይተጋሉ እንጂ ለሸማቹ ያን ያህል ደንታ የላቸውም ማለት ይቻላል። በተለይ መንግስት በ “የትም ፍጭው ዱቄቱን አምጭው “አባዜ ሻጭ ላይ የሚፈጥራቸው ማናቸውም ጫናቸው መዳረሻቸው ሸማቹ እንደሆነ እያወቀ እንኳ ጫናውን ቀለል ለማድረግ አጥጋቢ ጥረት ሲያደርግ አይስተዋልም።

ከለውጡ በፊት በነበሩ አስርና ከዚያ በላይ ተከታታይ ዓመታት የተመዘገበው “ዕድገት” መንግስት ከፍተኛ ካፒታል በማፍሰስ ዕውን ያደረገው ስለነበር እና የሀገሪቱ ኢኮኖሚ ሊጎርሰው ከሚችለው በላይ ስለነበር ለተከታታይ አስር እና ከዚያ በላይ ዓመታት የዋጋ ግሽበቱ በሁለት አኀዝ ሲቀጥል አይቶ እንዳለየ በቸልታ አልፎታል።

የዋጋ ግሽበቱን ወደ ነጠላ አኀዝ ለማውረድ የማይክሮ ኢኮኖሚ በተለይ የፊስካል ፖሊሲ ማሻሻያ ቢያደርግ ያስመዘግብ የነበረውን ባለሁለት አኀዝ ኢኮኖሚያዊ አስመሳዮ “ዕድገት” ስለሚገታውና ፖለቲካዊ ነጥብ ስለሚያስጥለው ሕዝቡን በዋጋ ግሽበት አለንጋ ማስገረፍን መርጧል።

የታክስ ፖሊሲውም ሸማቹን ለተደጋጋሚ ታክስ የሚዳርግ ከመሆኑ ባሻገር ሻጩ ላይ የሚጣል ታክስ ግብር የማታ ማታ እንደ ትኩስ አሎሎ ወደ ሸማቹ የሚወረወር መሆኑን እያወቀ በዚሁ የተዛባ ፖሊሲው ገፍቶበታል። የግብር መሰረቱን ከማስፋት ይልቅ በተወሰኑ የግብር ዘርፎች ላይ የሙጥኝ ማለትን መርጧል።

ባለዝቅተኛ ኑሮውን በተለይ የመንግስት ሰራተኛውን በተደራራቢ ግብር ጀርባውን እያጎበጠ በዚሁ ዜጋ ስም በተገኘ ብድር በተገነቡ የኢንዱስትሪ ፓርኮች ለሚገቡ ባለፀጋዎች የግብር፣ የታክስ እፎይታ ጊዜ ይቸራል።

ሕዝብ የቆጠበው ገንዘብ ሳይቀር ማኑፋክቸሪንግን እና ግብርናን ለማበረታታት በሚል ያለ መያዣ የሀገርን ሀብት እንደ ጠላት ገንዘብ በታትኖታል። ልማት ባንክ በተለይ በጋምቤላ ክልል” በግብርና ዘርፍ ለተሰማሩ ‘ ባለሀብቶች ‘ ” የበተነው በቢሊዮን የሚቆጠር የሀገር ገንዘብ ያስታውሷል ።

የጋምቤላ ክልል መንግስት እንዳስታወቀው በግብርና ኢንቨስትመንት ለመሰማራት ፍቃድ ከወሰዱ ከ700 በላይ ባለሀብቶች 285ቱ ከአካባቢው መሰወራቸውን አረጋግጧል። በወቅቱ የልማት ባንኩ ፕሬዚዳንት የነበሩት በአይተ አፍቃሪ ዘ ባንክ (በአንድ ወቅት ከንግድ ባንክ የቦርድ ሰብሳቢነት ሲነሱ በአባልነቴ እቀጥላለሁ ብለው ግግም ማለታቸውን ለማስታወስ ነው፤ አቦይ አባይ ጸሐይዬ) ቀጭን ትዕዛዝ ለረጅም ዓመታት ካገለገሉበት ንግድ ባንክ ተነስተው እንደተሾሙ የሚነገርላቸው የቀድሞ የልማት ባንክ ፕሬዝዳንት ብድሩን አይተ ኢሳያ ባራኪ(?) ለማፅደቅ ከመፈረማቸው በፊት እያንዳንዱን ተበዳሪ ቢሯቸው እያስጠሩ የመጨረሻውን ፊርማ የሚያኖሩበትን ብዕራቸውን እያሳዩ “Royality” ዬ (ባለመብት በመሆኔ የሚከፈለኝ ገንዘብ) ነው እያሉ ኮሚሽን፣ ጉቦ በአደባባይ ይቀበሉ እንደነበር ለባንኩ ቀረቤታ የነበረው ታማኝ ምንጬ ገልጾልኛል። ባንኩን እንደ ውርስ ወይም እንደ ግል የከበረ ማዕድን ወይም የነዳጅ ጉድጓድ ቆጥረውት ማለት ነው። የሀገር ሀብት የሆነው ባንክ በቁሙ ተገፎ እርቃኑን የቀረው በእነዚህ ሌቦች ቢሆንም በተለይ ፕሬዚዳንቱን በሕግ ለመጠየቅ ጥረት ስለመደረጉ እርግጠኛ አይደለሁም።

ወደ ተነሳሁበት ነጥብ ስመለስ ቆጣቢው ደንበኛ ግን ከንግድ ባንክም ሆነ ከግል ባንኮች በአስር ሺዎች ለመበደር መያዣ ይጠየቃል። ይህ እንደ ባንክ ያሉ የአገልግሎት ሸማቾች የሚግጥማቸውን አድልዎ ቁልጭ አድርጎ ያሳያል።

(በለውጥ ኃይሉ ፊት አውራሪነት ይህ የባንኮችን አሰራር የሚያሻሽል አሰራር ቢዘረጋም) እነዚህን ለአብነት አነሳሁ እንጂ መንግስት በሸማቹ ላይ እያሳደረው ያለው ዘርፈ ብዙ ተፅዕኖ ቁጥር ስፍር የለውም። ሸማቹን መንግስት እንዲህ እንደ ኳስ አንቀርቅቦ ሲበቃው ለሻጩ ያቀብለዋል። ሻጩ በተራው ደግሞ አንቀርቅቦ ወደ ድህነት ጎል ይለጋዋል።

የሸቀጥ፣ የአገልግሎት ሻጩ ደግሞ በበኩሉ መንግስት የጣለበትን ሁሉንም የግብር፣ የታክስ ዕዳ እንዳለ ወደ ሸማቹ ያስተላልፋል። ብዙኀኑ የቆጠበውን ገንዘብ ከባንክ ሲበደር የሚከፍለው ወለድ ሳይቀር በተዘዋዋሪ ከብዙኀኑ ከሸማቹ በእጅ አዙር በንግድ ስም ይቀበለዋል። ስለሚከራየው ሱቅ፣ የገበያ አዳራሽ፣ ቢሮ ዋጋም አይጨነቅም። ከሸማቹ እንደሚሰበስበው እርግጠኛ ነዋ።

በገበያ ሰንሰለቱ ለተሰገሰጉ ደላላዎች ለሚከፍለው ኮሚሽን አያሳስበውም አስልቶ ሸማቹ ላይ ይጥለዋል። ወደ ውጭ ልኮ ስለሚሸጠው ቡና፣ የቅባት እህል፣ የፋብሪካ ውጤት፣ ወዘተ… ዋጋ መውረድ አይጨነቅም። ከስሮ ሽጦ በሚያገኘው የውጭ ምንዛሬ በአስመጭ ስም በሚያስገባው ሸቀጥ ለዚያውም ጥራቱ እዚህ ግባ በማይባል በሳምፕል በተመረተ መናኛ ሸቀጥ ከ100 እስከ 1000 በመቶና ከዚያ በላይ በማትረፍ ወደ ውጭ ሲልክ የከሰረውን በእጅ አዙር በብዙ እጥፍ የሸማቹን ጉሮሮ አንቆ ይቀበላል። በሀገሪቱ የትርፍ ሕዳግ የሚባል ነገር አይታወቅማ ።

በዓለማችን የትርፍ ሕዳግ የሌላትም ሆነ በነፃ ገበያ ስም ስግብግብ ነጋዴ እንደ ፈለገ የሚፈንጭባት፣ የሚፋንንባት ሀገር ኢትዮጵያ ብቻ ሳትሆን ትቀራለች? የነፃ ገበያ አባት በሚባሉት ምዕራባውያን እንኳ በማንኛውም ሸቀጥና አገልግሎት ላይ የትርፍ ሕዳግና የዋጋ ጣራ ተጥሎበት እያለ እኛ በመንግስት ቸልተኝነት ፍዳችንን እንከፍላለን። በተለይ ከጥቂት ዓመታት ወዲህ የተከሰተው የኑሮ ውድነት፣ የዋጋ ግሽበት፣ ቀማኛ የንግድ ስርዓት የሕዝቡን ታጋሽነት፣ ቻይነት በእጅጉ እየተፈታተነው ይገኛል።

የህንድን የሽንኩርት፣ የሱዳንን የዳቦ እና የቱነዚያንን አጠቃላይ የኑሮ ውድነት አብዮት ከአብዮቶች ሁሉ እናት ከፈረንሳይ አብዮት ጋር ቀምሮ ነግ በኔ ማለትን መዘንጋት አያስፈልግም። ሸማቹ በስግብግብ ነጋዴዎች እና ሕገ ወጦች በቁም ሲገፈፍ መንግስት መከላከል ሲገባው ችላ ማለትን መምረጡ ወቅታዊው የመነጋገሪያ አጀንዳ ሆኗል። በግብር ከፋዩ ዜጋ ገንዘብ ድጎማ በሌለ የውጭ ምንዛሬ የሚገባ ስንዴ፣ ዘይት፣ ስኳር፣ መድሃኒት፣ ወዘተ… ሳይቀር ለስግብግቦች በአንድ ጀምበር መክበሪያ ሲሆን ሕጋዊ እርምጃ ለመውሰድ እግሩን የሚጎትትበት ምክንያት ለብዙዎቻችን እንቆቅልሽ ሆኖ ቀጥሏል ።

ይቅርታ ይደረግልኝና የሸማቾችን መብት ለማስከበር በመንግስት የተቋቋመው አካልም ይሁን በሸማቾች የተመሰረተው ማህበር (በእርግጥ ካለ?) ምን እየሰሩ እንደሆነ ለእኔ ግልፅ አይደለም። ለእኔ በየወረዳው የተቋቋሙት የሸማች ማህበራት የችርቻሮ ማህበራት እንጂ ሸማች አይደሉም።

ስለሆነም በመላው ዓለም እንደሚደረገው የሸማቹን መብት እና ጥቅም የማስከበር ጉዳይ ለመንግስት ብቻ በመተው ዘላቂ እና ስርነቀል ለውጥ ስለማያመጣ ሸማቹ መብቱን፣ ጥቅሙን፣ ጤንነቱን የሚያስጠብቅለት ጠንካራ፣ ሀቀኛ ሀገር አቀፍ የሸማቾች ማህበር ሊያቋቁም ይገባል። ማህበሩ የሸቀጥና የአገልግሎት ሸማቹን መብትና ጥቅም የሚያስከብር ብቻ ሳይሆን ግዴታውንም ሆነ ኃላፊነቱን የሚያስገነዝብ ይሆናል።

ማህበሩ የነፃ ገበያ ውድድርን ከማበረታታት ባሻገር፣ እውነተኛ የገበያ መረጃዎችን ለሸማቹ ለማድረስ ያግዛል። ከዚህ በተጨማሪም ያልተገባ የንግድ ውድድርን ለመከላከል አስተዋጽኦ ይኖረዋል።

ዓለም አቀፉ የሸማቾች ጥበቃ ሕግ ሸማቾች የሚገበዩትን ምርት ወይም ሸቀጥ የመምረጥ፣ መረጃ የማግኘት፣ የመደመጥ፣ የመካስ፣ የጤነኝነት፣ የተሟሉ መሰረታዊ ፍላጎቶችን፣ አማራጭ አገልግሎትና ሸቀጣ ሸቀጦችን፣ ስለሸቀጦችና አገልግሎቶች አጠቃቀም መረጃ የማግኘት፣ ወዘተ… መብት እንዳላቸው ያትታል።

የሸማቾች ጉዳይ ዓለም አቀፍ አጀንዳ ነው። የተባበሩት መንግስታት ድርጅት ጠቅላላ ጉባኤ እንደ አውሮፓውያን አቆጣጠር በ1985 ስለ ሸማቾች መብት ጥበቃ ባወጣው እና አባል ሀገራት እንዲተገብሩት ጭምር በሚያሳስበው ሕግ ሀገራት፣መንግስታት የሸማቾችን መብት፣ ጥቅም የሚያስከብሩ አሰራሮችንና አደረጃጀቶችን የመዘርጋት ኃላፊነት እንዳለባቸው ያሳስባል።

እንደ ማጠቃለያ የሀገራችን ሸማች በተመጣጣኝ ዋጋ፣ ጥራት ያለው፣ ጤንነቱ፣ ደህንነቱ የተጠበቀ ሸቀጥ አገልግሎት አማርጦ፣ አወዳድሮ የመሸመት መብት ቢኖረውም እውን ማድረግ ባለመቻሉ ለዘርፈ ብዙ ችግሮች ተዳርጎ ይገኛል። ለኑሮ ውድነት፣ ለጤና ጠንቅ ለሆኑ ሸቀጦች እና ጥራት በጎደላቸው ሸቀጦች ጤናው እየታወከ ይገኛል።

ከሁሉም በላይ በሸማቹ፣ በሻጩና በመንግስት መካከል ያለው ግንኙነት የተዛባ፣ ኢፍትሐዊና ኢዴሞክራሲያዊ መሆኑ በተለይ ሸማቹን ሁልጊዜ ተበዳይ፣ ተገፊና ተጠቂ አድርጎታል። የሚቋቋመው የሸማቾች ማህበር ይህን የተዛባ ግንኙነት የሚያስተካክልና የተነጠቀውን መብትና ያጣውን ጥቅም የሚያስመልስ ይሆናል የሚል ፅኑ እምነት አለኝ። የሸማቹ መብት እና ጥቅም ሊያስከብር የሚችል ማህበር አሁኑኑ !!!

አዲስ ዘመን ታህሳስ 25/2013