“ሓልዋ መሓል”

የሰው ልጅ ሁሉ ንጹህ ሆኖ የተፈጠረ ነው። ልቡ ክፋትና ጥመትን የሚማረው በምድር ላይ መኖር ሲጀምር ነው።ሌቦችንና ዘራፊዎችን ሲያይ መስረቅን ይማራል።አፈ ጮሎዎችን ሲመለከት የምላስ አክሮባት ይማራል።ከአይን አውጣዎች ጋር ሲቀራረብ ክብርና ጨዋነት ባፍጢማቸው ይደፋቸዋል።በዚህ መሀል ግን የበጎነት ማሳያ የሆኑ አሉ።

ደግነትን የሚሰብኩ ፣ ሰላምን የሚቀድሱ ፣ ምቀኝነትን የሚያወግዙ ፋና ወጊዎች በሽበሽ ናቸው። ወደ እነዚህ ንጹሃን የቀረበ ሰው ርሕራሔን ፣ ትሁትነትን፣ ቅንነትን ፣አደራ ጠባቂነትን ወዘተ… ይማራል። እንዲህ ያሉ ወገኖች በሰው ልጅ ልቦና ውስጥ የጥፋት እሳት እንዳይቀጣጠል ስሜቱን በልዩ ልዩ የሞራል ደንቦች ያለዝቡታል።

አዎን! የሰው ልጆችን ማህበራዊ ህይወት በማሳካት ረገድ “ሞራል” ከፍተኛ ሚና ይጫወታል። ለዚህ ነው የዓለም ህዝቦች ሁሉ ባለፉባቸው ረጅም የታሪክ ጎዳና የየራሳቸውን የሞራል ደንቦች እያዳበሩ ሰዎቻቸውን ሲመሩ የነበሩት።

የሀረሪ ህዝብ ለብቻው የሚታወቅበት የሞራል ደንብና ወግ አለው። የእያንዳንዱ “ጌይ ኡሱእ” ስነ ልቦናው የሚቀረጸው በዚህ የሞራል ደንብ እና ወግ ነው።ሀረሪዎች ይህንን የሞራል ደንብ ፣ ወግና ልማዳቸውን “ሓልዋ መሓል” ይሉታል።

“ሓልዋ መሓል” በጣም ሰፊ ሀሳብ ነው።“ሓልዋ መሓል” ስር እጅግ ብዙ ንዑሳን ደንቦች እንዳሉ ይነገራል። የኢትኖጋራፊ አጥኚ እና ደራሲ አፈነዲ ሙታቂ የተወሰኑትን ይነግረናል። እንደ ባለሙያው ገለጻ የከተማዋ ዋነኛ የስነ ምግባር ደንብ “ናሙስ” ይባላል። ይህ በቀላል አማርኛ ስነ ምግባር ሊባል ይችላል።

የኢትኖግራፈር ባለሙያው አፈንዲ ከሽማግሌዎች እና ከታሪክ አዋቂዎች አገኘሁት እንደሚለው ከሆነ ማንኛውም ሰው በከተማዋ ሲኖር “ናሙስን” ማክበር የውዴታ ግዴታ ነው።”ናሙስን” የማያከብር ከሆነ በሰውም ሆነ በእንስሳት ዘንድ ቀትረ ቀላል ይሆናል።

እንደባለሙያው ገለጻ ሀረሪዎች የ”ናሙስን” ደረጃ ለመግለጽ ሲፈልጉ “ናሙስ ዘሌላ ደቺም ቲፈርኩሜት”የተሰኘ ተረት እና ምሳሌ ከቋንቋቸው ይስባሉ። ይህም ማለት “ናሙስ” የሌላውን ሰው ማለታቸው ነው።ተረቱ እንደሚያስረዳው “ናሙስ” በከፍተኛ እርከን ላይ ያለ የከተማዋ የሞራል ደንብ ነው። ይህ ዘወትር የህብረተሰቡን እምነትና ወግ ማክበር ለህዝቡ ባህል(ድርጊትም ሆነ በንግግር ) ተገዥ መሆን በ”ጌይ ኡሱአች” ዘንድ ተቀባይነት የሌለው አዲስ በባህሉ ላይ ለመቀጠል አለመሞከር …. በመሳሰሉ ክንውኖች ይገለጻል።

በ”ጌይ ኡሱአች”በየትኛውም ስፍራ ሲኖር “ናሙስን ማክበር አለበት። ይህንንም ሲያስረዱ አቶ አፈንዱ ሙተቂ “ናሙስን አላከብረም” ካለ አንድ ግለሰብ በአገር ሽማግሌ ብሎም በህብረተሰቡ ዘንድ ከፍተኛ መገለል እና ውግዘት ይደርስበታል።

በጥንት ዘመን ይህንን የሞራል ደንብ ያላከበረ “ናሙስ ቀሊል” በመባል ይወገዝና ዜግነቱ ተገፎ ከሀረር ጌይ ይባረር ነበር።ሰር ሪቻርድ በርተን ይህ የመባረር ዕጣ የደረሳቸውን ሀረሪዎች ከሀረር ከተማ ራቅ ብለው በሚገኙ መንደሮች ውስጥ ማየቱን ተናግሯል።

እንዲያውም በርተን ስለ “ጌይ ሲናን”የሀረሪ ቋንቋ ሰፊ ዘገባ መጻፍ የቻለው ሰኢድ ወሊዪ የሚባል ዜግነቱን የተነጠቀ የሀረሪ ተወላጅ በጊሪ ተራሮች አቅራቢያ (ጅጅጋ አካባቢ)ከገጠመው በኋላ እንደሆነ በመጽሐፉ ገጽ 511 ላይ አስፍሯል።

አሁን ባለንበት ዘመን “ናሙስ”ን የሚጥስ ሰው ከተገኘ ከህብረተሰብ የመገለል ዕጣ ሊደርሰው ይችላል። ሀረሪዎች እንዲናገሩት “ናሚስ ቀሊል” መሆኑ የተረጋገጠ ሰው በ “እህሊ” አይሳተፍም። ከ “አፎቻ”ም ይወገዳል።

በ“ጀመዓ” የሚዳበለውና ቡና የሚያጣጣው ሰው ያጣል።በክፉውም ሆነ በደጉ እርሱን የሚያስጠጋው ሰው የለም።በአጭሩ “ናሙስ”ን አላከብርም ብሎ ያመጸን ሰው ወይም “ናሙስ” ቀሊል ተብሎ የተወገዘን ሰው “ጌይ ኡሱእ ነው” ብሎ መጥራት ያስቸግራል።

 የከተማዋን ደንቦች የማያከብር፣ በህዝቡ ባህልና ሞራል ሀብቶች የሚሳለቅ ሰው ከ”ጌይ ኡሱእ” ጋር የሚያገናኘው አንዳች ነገር አይኖርም። ባለሙያው ጉዳዩን በምሳሌ ሲያስረዱ አንድ “ጌይ ኡሱእ” ቤተሰብ ልጁን ለመዳር ይፈልግና ለትዳር ወደተመረጠችው ልጅት ቤተሰብ ሽማግሌ ይልካል እንበል።

የልጅቷ ወላጆች ወደ እነርሱ የተላኩትን ሽማግሌዎች ከነሙሉ ክብራቸው መቀበል እና ማስተናገድ ይኖርባቸዋል።ሆኖም ሽማግሌዎቹ የጋብቻ ጥያቄውን ሲያቀርቡ “እሺ” ወይም “እምቢ” የማለት መብት አላቸው። “ሽማግሌ” አናናግርም ካሉ ግን “ናሙስ” ተጣሰ ማለት ነው።ይህ ደግሞ ከባድ ጥፋት ነው።ስለሆነም አጥፊው ሰው ከሽማግሌ መጅሊስ ፊት እንዲቀርብ ተደርጎ ጥፋቱ በዝርዝር ይነገረዋል።

ግለሰቡ ጥፋቱን አምኖ ከተቀበለ ለእርምት የሚሆን ተመጣጣኝ ቅጣት ይጣልበታል።ሰውዬው በቅጣቱ ላይ መደራደር ይችላል።ያው ይግባኝ እንደማለት ነው ። ነገር ግን ከሽማግሌ መጅሊስ (የሽማግሌ ጉባኤ)ፊት አልቀርብም ብሎ ከለገመ ወይም “የተጣለብኝ ቅጣት ህገ ወጥ ነው ፤አልቀበለውም”የሚል ከሆነ ተደራራቢ የ”ናሙስ” ጥፋቶችን የፈጸመ መሆኑ በይፋ ይታወጃል።ከዚያም የሰውየው ጥፋቶች በ “አፎቻ” ስብሰባ ላይ በዝርዝር ይናገሩና ሁሉም የ “አፎቻ” አባላት ሰውዬውን ለተወሰነ ጊዜ ከማህበራዊ ህይወታቸው እንዲገለሉ ይደረጋል።

ይህ ግን በሰውየው ላይ የሚወሰደው የመጨረሻ እርምጃ አይደለም። የመጨረሻው ውሳኔ ከመወሰኑ በፊት ሰውየው ከተወሰደበት የማግለል ውሳኔ ትምህርት ወስዶ ለምህረት ጥያቄ የሚመጣ መሆኑንና አለመሆኑ ይፈተናል።አጥፊው ከህብረተሰቡ በደረሰበት መገለል አዝኖና ተጸጽቶ ወደ ጉባኤው የሚልከው ሽማግሌ ይፈልጋል።ከዚያም አጥፊው ሰው በሽማግሌዎቹ እየተመራ ወደ “አፎቻ” ስብሰባ ይመጣና “አላሁ መገን ! አውፊ” ይላል። በአላህ ይሁንባችሁ ይቅርታ አድርጉልኝ እንደማለት ነው።”አፎቻውም” የአጥፊውን ይቅርታ

 ከተገቢው ቅጣት ጋር ይቀበላል።አጥፊው ሰውዬ ግን አንዳች የመጸጸት ስሜት ካልታየበት ልበ ደንዳና ሰው ነው ተብሎ በ “አፎቻ” ፊት “ናሙስ ቀሊል” ይሰኛል። ከዚያም ከ “ጌይ ኡሱአች” ህብረቶች ጋር በህይወት እስካለ ድረስ እንዲቆራረጥ ይወሰንበታል ማለት ነው።

“አደብ” የጌይ ኡሱእ የዘወትር ትኩረት ነው። በሀረሪ ውስጥ ስትዘዋወሩ “አደቡሽ” የሚሉ ሰዎች በየቀኑና በየሰዓቱ ሊያጋጥሟችሁ ይችላል። ይህ አባባል በአማርኛ ሲመነዘር “አደብ አድርግ” ወይም “ አደብ ግዛ “ እንደማለት ይሆናል። “የጌይ ኡሱአች” ሌሎች ሰዎች “አደብ” እንዲገዙ የሚገስጻቸው በዚህ አባባል ነው። እያንዳንዱ ሰው ትኩረትም “አደብ” ላይ ይሆናል።

የኢትኖግራፊ አጥኚው አፈንዲ ሙታቂ ይናገራል አዎን ! “ጌይ ኡሱእ” ከሰዎች ጋር ያለው ማህበራዊ ግንኙነት እንዳይበላሽበት ስለሚፈልግ በ “አደብ” ላይ በጣም ያተኩራል። እንቅስቃሴዎችን በሙሉ በ”አደብ” ዙሪያ ያጠነጠኑ ናቸው። ሌላኛው ደግሞ “ ዚጋል” ነው ።

ፀጥተኛው የሞራል ደንብ ይህንን ሲያስረዱ አቶ አፈንዲ ሙታቂ አንድ ሰው ጥፋት ቢያጠፋ እና ሌላ ተመልካች ቢኖረው ሄዶ አጥፍተሃል በደለኛ ነህ አይለውም። ይልቅ ከቻለ ቀርቦ ይነግረዋል። ወይም ለምን ድርጊቱን እንዳደረገው ለመረዳት ይሞክራል።በዚህ ሁሉ ግን ያን ግለሰብ አሳልፎ ለሽማግሌም ፤ለሌላም ሰው አይሰጠውም በዝምታ ግን ድርጊቱን እንዲያስተካክል ያልፈዋል ፤ ይህም አንዱ የሞራል ደንብ ነው።

በእያንዳንዱ ክልሎች እና ብሔረሰቦች የራሱ የሆነ በባህላዊ ዕውቀት ፣ የደረጀ ድንቅ የመቻቻል፣ የሰላም እና የፍቅር እሴቶች አሉ፤ የመጣብንንና የሚመጣብንን ሰይጣናዊ የጥፋት ውሃ ለመከላከልና ለመግታት የሚረዱ።

ስለዚህም ልክ እንደ ሐረር የሌሎችም ብሔር ብሔረሰቦች ድንቅ ባህላዊ ዕውቀት ከአገር አልፎ ለዓለም ምሳሌ እንዲሆን ማበልጸግ እና ለአገራዊ መግባባት መጠቀም አስፈላጊ ነው።ኢትዮጵያ የፍቅር ፣ የመቻቻል አገርና ምድርነቷ ።ሰላም!!

አዲስ ዘመን ሰኔ 30/2011

አብርሃም ተወልደ