አጼ ይኩኖ አምላክ

በዛሬው ሳምንቱ በታሪኩ አምዳችን ከምንዳስሳ ቸው ታሪኮች አንዱ የአጼ ይኩኖ አምላክን ታሪክ ይመለከታል። ለዚህም በርካታ መቶ ዓመታትን ወደ ኋላ መለስ ብለን ነሐሴ 3 ቀን 1941 እስከ 1956 ንግስና ዘመን የቆዩትን ንጉሰ ነገስት አፄ ይኩኖ አምላክ ዘመነ መንግስት ለመቃኘትና በኢትዮጵያና ኢትዮጵያውያን ላይ ያሳረፏቸውን አሻራዎች ለመዳሰስ አንሞክራለን።

ዘውድ ስማቸው ተስፋ እየሱስ ከነሐሴ 3 ቀን 1941 ዓ.ም ጀምሮ ለአሥራ አምስት ዓመታት ነግሰዋል። በአባታቸው በተስፋ እየሱስ በኩል ከዛግዌ ስርወ መንግሥት መነሳት በፊት ከነበሩት የአክሱም ንጉስ ከአጼ ድል ናኦድ ጋር እንደሚዛመዱ የታሪክ መዛግብት ይናገራሉ።

ይኩኖ አምላክ ማለት የአምላክ ጠባቂና ረዳት ይሁነው ማለት ሲሆን፤ የተወለዱበትም በወሎ ውስጥ ከደሴ ከተማ ወጣ ብላ በምትገኘው ሰገርት የምትባል ከተማ ነው። ትህምህርታቸውንም ያጠናቀቁት ከአምባሰል ቀረብ ብሎ በሚገኘው ሃይቅ በሚባለው አካባቢ በሃይቅ እስጢፋኖስ ገዳም ነበር።

ትምህርታቸውን በቅዱስ እየሱስ ሞዓ ወይም በቅዱስ ተክለ ሃይማኖት አሊያም በሁለቱ ስር እንደወሰዱ በተለያየ ዘመን የተጻፉ ገድሎች እንደሚተርኩ መረጃዎች ያመለክታሉ። እሳቸው ግን ትምህርታቸው ካገባደዱ በኋላ የዛግዌን ስርወ መንግሥት በሰለሞናዊ ስርወ መንግሥት እንደቀየሩ ታሪክ መዝግቦታል።

ይኩኖ አምላክ በባልደረቦቹና በአረቦች ሲጠበቁ የሚያሳይ ጥንታዊ ስዕል አለ። ጸሐፊው ዋሊስ እንደመዘገበው ይኩኖ አምላክ ከባይዛታይን ንጉሥ ሚካኤል 8ኛ ጋር ደብዳቤ ይለዋወጡ ነበር። ለባይዛንታይኑ ንጉሥ ብዙ ቀጭኔዎችን በስጦታ ስለመላካቸውም አሁንም ድረስ ማስረጃዎች እንዳሉ መዛግብት ይጠቅሳሉ።

ለግብጹ ማምሉክ ሱልጣን ባይባርስም ከእስክንድሪያ ፓትሪያርክ ሾሞ እንዲልክላቸው በተደጋጋሚ እንደ ጻፉ በታሪክ ተመዝግቧል። የተፈለገውም ጳጳስ በጊዜው ስላልመጣ ከጎረቤት ሙስሊም መሪዎች በመጀመሪያው የመንግሥቱ ዘመን የነበራቸው ስላማዊ ግንኙነት ተቋረጠ። ቀጥሎም የኮፕቲክ ፓትሪያርክ ባለመምጣቱ ይኩኖ አምላክ ወደ ሶሪያ ቄሶች እንዳዘነበሉ ፕሮፌሰር ታደሰ ታምራት የተባሉ ፀሐፊ መረጃ በመጥቀስ አስፍረዋል። እናም በእኝህ ንጉስ ዘመን በቤተክርቲያን ዙሪያ ከግብጾች ይልቅ የሶሪያዎች ተሳትፎ የጎላ ነበር።

ወሎ ውስጥ፣ ገነተ ማርያም የተሰኘውን ቤተክርስቲያን ያሠሩት እኚሁ ንጉስ መሆናቸውን መረጃዎች ያመለክታሉ። ንጉሱ ባረፉ ጊዜ የተቀበሩቡትም የወንድማቸው ልጅ ሂሩተ አምላክ በጣና ሃይቅ ደሴት ውስጥ ባሠራው ደጋ እስጢፋኖስ ነው።

ይኩኖ አምላክ የአማርኛን ቋንቋ ብሄራዊ ቋንቋ እንዲሆን በይፋ ያወጀ፤ የሰሎሞናዊ ሥርወ መንግሥትን ያስቀጠለ እንደሆነ የተለያዩ ፀሐፍት ይመሰክራሉ። ይኩኖ አምላክ ከዛግዌ ዘመነ መንግሥት በኋላ በስደት የቀጠለው የአኩስም ስርወ መንግሥት እንደሆነም ይገለጻል።

የአኩስም ነገሥታት የአንበሳ ውድም የልጅ ልጆች በድልነዓድ ዘመነ መንግሥት ሥልጣን ወደ ሮሐ ከተዛወረ በኋላ የአገው ነገሥት 330 ዓመት ኢትዮጵያን ሲገዙ በስደት በተለይም በመንዝ በዱርና በዋሻ እየተደበቁ ዘመናትን አሳልፈ ዋል።

በቤተ አምሓራ-አምባሰል ገዥ እድም አስገድ ገድለ አቡነ ዜና ማርቆስ ላይ እንደተገለጠው፤ የወግዳ ገዥ የማቴዎስን ልጅ እምነ ጽዮንን አግብቶ መቆናኛ (ሰገራት) ሲኖር ቀስውጦስን፣ ተስፋ ኢየሱስን፣ገብረ ክርስቶስን፣ እና ሴት ልጃቸውን ማርያም ዘመዳን ወለደ። ቀስውጦስ በስብከተ ወንጌል ተሠማራ፤ገብረ ክርስቶስ ዘቢታንያን የዳግና ገብረ ክርስቶስ ገዳም መሠረተ፤ ማርያም ዘመዳ ታዋቂውን አቡነ ዜና ማርቆስ ወለደች። ተስፋ ኢየሱስ የቤተ አምሓራ ገዥ ለነበረው አዛዥ ክላ አገልጋይ ነበረ።

ተስፋ ኢየሱስ ይኖር የነበረው ሰገራት ውስጥ መሆነኛ ሲሆን ይኩኖ አምላክ የተወለደውም ከዚሁ መሆነኛ ልዩ ቦታው “ፍላጎ” ከተባለች ቦታ ላይ ነው። የአቡነ ኢየሱስ ሞዓ ገድል ይኼን ያረጋግጣል። አቡነ ኢየሱስ ሞዓ ከይኩኖ አምላክ ጋርም ይዛመዳሉ።

መሆነኛ የሚባለው አካባቢ ከኩታበር ከተማ በስተደቡብ ያለው ተራራ ነው። በዚያም ዛሬም “ቤተ መንግሥት፣አማራ ሰፈር፣ አማራ መስፈሪያ፣ አማራ ካብ” በመባል የሚጠሩ ሰፈሮች አሉ። “ሰገራት” ደግሞ አሁን ከኩታበር ሰሜን ምእራብ አቅጣጫ የሚገኝ አካባቢ ነዉ። ከየቁንባ ጀምሮ እስከ ንፋሳት ገደማ ሰገራት በመባል አሁንም ይጠራል።

ይኩኖ አምላክ ነአኩቶ ለአብ ደግፎ ስለተዋጋ በይትባረክ መሎጥ ላይ ታስሮ ከእስር ቤት ከአመለጠ በኋላ ወደተማረበት ሐይቅ ገዳም መምህር ኢየሱስ ሞዓ ዘንድ መጥቶ በዚያም የቤተ አምሐራን ሕዝብ አደራጅቶ ከፍተኛ ትግል በማድረግ የዛግዌውን ይትባረክን ጣና አካባቢ ጦርነት ገጥሞ የአሸነፈው ግሼን ላይ በሺህ የሚቆጠር ሕዝብ በተገኘበት ነገሠ።

ንጉሣዊ ርዕሳቸውም “ሞዓ አንበሳ ዘእምነገደ ይሁዳ” ተባለ። ዐፄ ይኩኖ አምላክ የሚል የግዕዝ ስምም ተሰጣቸው። ትርጓሜው “አምላክ ጠባቂና ረዳት ይሁነው” ማለት ሲሆን፣ መንግሥቱም ከሮሐ ወደ ተጉለት፣ ከዛግዌ ወደ ቤተ አምሐራ ፣ከነአኩቶ ለአብ ወደ ይኩኖ አምላክ ተዛወረ።

ይኩኖ አምላክ በወርቅ ዙፋን ሲቀመጥ የዛግዌ ዘር መስፍን በብር ዙፋን አስቀምጦ ከግብር ነፃ በማድረግ በላስታና በዋግ ሾማቸው። ይኩኖ አምላክ የመጀመሪያ መናገሻውን ያደረገው አማራ ሳይንት ተድባበ ማርያም አካባቢ ደብረ ታቦር ተራራ ላይ ሲሆን፣ ይኩኖ አምላክ በዛግዌ ዘመነ መንግሥት የሠራዊቱና የሕዝቡ ቋንቋ የነበረውን አማርኛን በይፋ ብሔራዊ ቋንቋ እንዲሆን አወጀ። ከዚህ ዘመን ጀምሮ አማርኛ ቋንቋ በሥነ ጽሑፍ ሕዳሴው ዘመን የበለጠ ተስፋፋ፤ የመንግሥት ገዥዎች፤ አስተዳዳሪዎች፤ የጦር መሪዎች እና አስተማሪዎች የማዕረግ ስማቸው በአማርኛ ሆነ።

ለዐፄ ይኩኖ አምላክ ወደ ሥልጣን መምጣት ቁልፍ ሰው የነበሩት አቡነ ኢየሱስ ሞዓ ናቸው። ይኩኖ አምላክ ከእርሳቸው ሲማር እውቀትና እውቅና አግኝቷል። በኋላም ከመሎጥ እስር ቤት አምልጦ ህዝቡን ማደራጀት የጀመረው ሐይቅ ላይ ሆኖ ነበር። ይህን የሐይቅ ገዳም ውለታ ለመመለስ ይኩኖ አምላክ አምስት አንቀጽ ያለው ዐዋጅ ዐውጇል። ይህም ዐዋጅ፦ የንጉሥ ደብዳቤ ሲላክ መነኮሳቱ ተቀምጠው እንዲሰሙ፤ በተሰጠው ጉልት የነገሥታቱ ልጆች እንዳይገቡበት፣ ገዳሙ የተማጽኖ ገዳም እንዲሆን፤ የገዳሙን ርስት ማንም ትውልድ ቆጥሮ እንዳይካፈለውና መነኩሴ ላልሆነ ሰው የገዳሙ ርስት እንዳይሰጥ የሚደነግግ ነው።

በዚህም ምክንያት ዐቃቤ ሰዓትነት እስከ 16ኛው መቶ ክፍለ ዘመን አጋማሽ ድረስ በሐይቅ እስጢፋኖስ አበ ምኔቶች እጅ ቆይቷል። ዐቃቤ ሰዓትነት በቤተመንግሥት ክህነቱ ጉዳዮች ላይ የመወሰንና የንጉሡን የመገናኛ ሰዓት የመወሰን ሥልጣን ነበረው።

ይኩኖ አምላክ እንደነገሱ ከየመንና ከግብፅ ሡልጣኖች ጋር ግንኙነት አድርገዋል። በግብፅ ሳራካኖች የየብስና የባህር መተላለፊያዎች ሲዘጉ ከ1250 ዓ.ም. ጀምሮ ወደ ኢትዮጵያ ጳጳስ ባለመምጣቱ ጳጳስ እንዲላክላቸው በነገሡበት ዓመት በ1263 ዓ.ም. ለግብፅ ሡልጣን ባይባራስ (1253- 70 ዓ.ም) በየመኑ ገዥ አል ማሊክ አል ሙዘፋር በኩል ደብዳቤ ልከው እንደነበር ተረጋግጧል። የየመኑ ገዥ ደብዳቤውን ወደ ካይሮ ልኮ የይኩኖ አምላክን መልዕክተኞች ግን በየመን አቆያቸው። በዚህም ምክንያት ባይባራስ ደብዳቤው እንጂ ጉዳዩን የሚያስረዱ መልዕክተኞች አልመጡም ብሎ መልሶታል።

ይኩኖ አምላክ ኢትዮጵያ ጳጳስ እንዲኖራት ከነበራቸው ከፍተኛ ጉጉት የተነሳ እንደገና በኢየሩሳሌም በኩል ወደ አንጾኪያ-ሶርያ እና ለቆስጥንጥንያው ንጉሥ ሚካኤል ፓሌዎሎግ 8ኛ ከቀጭኔ ገጸ-በረከት ጋር ደብዳቤ ልከዋል። ይኩኖ አምላክ ወደ ካይሮ፥ሶርያ እና ቆስጠንጢኒያ የላኩት ደብዳቤ ምንም እንኳን አንዳንድ መረጃዎች ከአንጾኪያ ጳጳስት ተልኮላቸዋል ቢሉም በልጃቸው ዐፄ ውድም ረዓድ በ1306 ዓ.ም. መጨረሻ ከእስክንድርያ አቡነ ዮሐንስ ሁለተኛ የተባሉ ጳጳስ ተልከዋል።

ይኩኖ አምላክ በውጭ ግንኙነት በኩል እንደልፋታቸው ጳጳስ ባይመጣላቸውም በላሊበላ አቅራቢያ የጨረቃ ተራራ በመባል በሚታወቀው አቡነ ዮሴፍ ተራራ ላይ ቋጥኝ አስፈልፍለው ያሳነጿት ገነተ ማርያም መታወቂያቸው ናት። ደጇፏ ላይም የይኩኖ አምላክ ፊርማ እና የእጅ ጽሑፋቸው ይገኛል።

በኋላም ቤተ መንግሥቱን ከሳይንት ወደ ተጉለት እንዳዛወሩት ታውቋል። አንድ መግቢያ በር ያላት ተጉለት ፣መንዝ የአኩስም ነገሥታት መደበቂያ፤ የዓፄ ልብነ ድንግል ልጅ አቤቶ ያዕቆብ መሸሸጊያ በጥቅሉ የሁሉም መዳኛ ቁልፍ ቦታ ናቸው። ተጉለት የዐፄ ዓምደ ጽዮን፤ ዐፄ ይስሐቅና የሌሎችም የአማራ ነገሥታት መቀመጫም ነበረች።

ዐፄ ይኩኖ አምላክ በጥቅሉ ሲገለጥ ሐይቅ ገዳም ነው የተማሩት፤ ህዝብን አደራጅተው የዛግዌውን ይትባረክ ከሥልጣን በማስገወድ ሰሎሞናዊ ሥርወ መንግሥቱን ሐምሌ 7 ቀን 1263 ዓ.ም. አስመለሰዋል፤ የአማርኛን ቋንቋ ብሔራዊ ቋንቋ እንዲሆን በይፋ አውጀዋል፤ ወደ ግብፅ፣ ሶርያና ቆስጠንጢንያ ደብዳቤ ልከዋል፤ገነተ ማርያምን አሳነጸዋል፤ ቤተ መንግሥቱን ወደ ተጉለት አዛወረዋል፤ በመጨረሻም ሰኔ 16 ቀን 1277 ዓ.ም ከዚህ ዓለም በሞት የተለዩ ሲሆን፣ የተቀበሩትም በደጋ እስጢፋኖስ፤ ኋላ ላይ ግን በዓፄ በዕደ ማርያም ዘመን በ1461 ዓ.ም ዓጽማቸው ከተቀበሩበት ስፍራ ተወስዶ አትሮንስ ማርያም እንዲያርፍ ተደርጓል።

ምንጭ፡- ገድለ አቡነ ዜና ማርቆስ ፤ ገድለ አቡነ ኢየሱስ ሞዓ ፣ ፕሮፌሰር ጌታቸው ኃይሌ፣ ባሕረ ሐሳብ 232-233 ዳንኤል ክብረት- የቤተ ክርስቲያን መረጃዎች 48-49 አራቱ ኃያላን 70

 ዳግም ከበደ

አዲስ ዘመን ነሐሴ  9/2013