የጉንደት ጦርነት በዛሬዋ ቀን

ኢትዮጵያ በጦርነት ተሸንፋ አታውቅም። ይህ ዓለም ያወቀው ታሪኳ ነው። ይህ ታሪኳ የአፍሪካ ሀገራት ‹‹እናታችን›› እያሉ እንዲጠሯት ያደረገ ነው። የዓድዋ ድል ዋናው ሲሆን ከዚያ በፊትም ሆነ ከዚያ በኋላ የነበሩ ሌሎች ድሎችም አሏት። ከእነዚህ ድሎች ውስጥ አንዱ በወቅቱ መሪዋ አጼ ዮሐንስ 4ኛ መሪነት ከግብጽ ጋር ያደረገችውና ድል ያገኘችበት የጉንደት ጦርነት ነው።

በዛሬው ሳምንቱን በታሪክ ዓምዳችን ከ149 ዓመታት በፊት በዚህ ሳምንት ልክ በዛሬዋ ቀን ኅዳር 8 ቀን 1868 ዓ.ም ማለዳ ጉንደት በተባለ ቦታ የኢትዮጵያ ጦር እና የግብጽ ጦር የተፋፋመ ጦርነት አድርገው ኢትዮጵያ ድል ያደረገችበትን ታሪክ እናስታውሳለን።

የታሪክ መነሻውን ለጠጥ ስናደርገው፤ ከኢትዮጵያ እና ግብጽ ሰፊ የታሪክ ቁርኝት ጋር ይገናኛል። ግብጽ የዓባይን ወንዝ መነሻ በመቆጣጠር የወንዙን ተጠቃሚነት ማረጋገጥ የብዙ ዘመን ፍላጎት እና ጥረቷ ነበር። ግብጽን የመሩ ነገሥታቶችም ሰሜን ምስራቅ አፍሪካን የማቀፍና የመቆጣጠር ህልም ነበራቸው።

ከኦቶማን ቱርክ የቀይ ባሕርን የበላይነት የተረከበው የግብጽ ኃይል በቀጠናው የነበረውን ፍላጎት ለማሳካት ወደ ኢትዮጵያ ውስጣዊ ግዛት በሶስት አቅጣጫዎች ተመመ። ከእነዚህ ውስጥ አንደኛው፤ ከዘይላ ወደብ ተነስቶ ወደ ሐረር የተደረገው ዘመቻ በስኬት ሐረር ከተማን በመያዝ ቢጠናቀቅም፤ ሁለቱ ግን የውርደት ካባ በመልበስ በሽንፈት ተደምደመዋል። ከእነዚህ ውስጥ አንዱ ከ149 ዓመታት በፊት በዛሬዋ ቀን የተደረገውና ዛሬ የምናስታውሰው የጉንደት ጦርነት ነው።

የግብጽ ጦር በጥቅምት 1868 ዓ.ም ከምጽዋ ወደብ በመነሳት ወደ መሃል ሀገር በመግባት ኢትዮጵያን ለመቆጣጠር ተንቀሳቀሰ። ይህ ሊመጣ እንደሚችል በመገመት የዲፕሎማሲ ጥረት ሲያደርጉ የቆዩት አጼ ዮሐንስ 4ኛ የክተት አዋጅ በማሳወጅ በአካባቢው የነበሩ ባላባቶች ከእርሳቸው ጋር እንዲሰለፉ ጥሪ አደረጉ፤ በርካታ ወታደርም ማሰባሰብ ቻሉ። በዚህም የኢትዮጵያ ጦር ማሸነፍ ቻለ።

የኦቶማን ቱርክ ግዛተ አጼ መዳከምን ያስተዋለው አልባኒያዊው ሙሐመድ ዓሊ ፓሻ የራሱን ግዛት አጼ ከግብጽ ወደ ደቡብ እና ከሰሜን እስከ መካከለኛው ምስራቅ አፍሪካ ለመዘርጋት ዕቅድ ነበረው። ይሁን እንጂ ወደ መካከለኛው ምስራቅ ሊያደርግ ያሰበው ዘመቻ በወቅቱ አካባቢውን ይቃኙ በነበሩት በእንግሊዝ እና በፈረንሳይ ኃይሎች ሳቢያ ተገታ።

በደቡብ በኩል ከልካይ ያላገኘው ሙሐመድ ዓሊ በ1821 ሰሜን ሱዳንን ተቆጣጠረ። ወደ ኢትዮጵያም ማማተር አማረው። ከ1812 እስከ 1857 በሥልጣን የቆየው ሙሐመድ ዓሊ በዋናነት ራሷን የቻለች እና ከኦቶማን ቱርኮች ነፃ የሆነች ግብጽን መሠረተ። ከዚህም ጋር ተያይዞ ቀደም ሲል የኦቶማን ግዛቶች የነበሩ የቀይ ባሕር እና የህንድ ውቅያኖስ አዋሳኝ ጠረፎችንም በግብጽ ሥር ለማድረግ ጥሯል።

የግብጽ ሱዳንን መያዝ ተከትሎም ከኢትዮጵያ ጋር በዋድ ካልታቡ፣ በወልቃይት እና በጠገዴ አካባቢ የተደረጉ ጦርነቶች ነበሩ። ጠንከር ያሉ ጦርነቶች የተካሄዱት ግን የሙሐመድ ዓሊ የልጅ ልጅ ኬዲቭ እስማኤል ፓሻ ወደ ሥልጣን መምጣትን ተከትሎ ነው።

የአያቱን የመስፋፋት ሃሳብ ለማሳካት፤ በአሜሪካውያን እና በአውሮፓውያን አማካሪዎች እና በቅጥረኛ ወታደሮች ታጅቦ ግዛቱን ለማስፋፋት ፈለገ። የኬዲቭ ኢስማኤል ፓሻ ግቡ በግዛት ማስፋፋት ብቻ የተገታ አልነበረም። የታሪክ ሰነዶች እንደሚያስረዱት፤ ኢትዮጵያን ለመውረር ቆርጦ የነበረው በዋናነት በጣና ሐይቅ እና በጥቁር ዓባይ ላይ ያነጣጠረ የግብጽን ኢምፔሪያሊስታዊ ፍላጎት ለማሳካት ነበር።

የኬዲቭ እስማኤል ታሪክ ፀሐፊ እንደገለጸው እና በስቨን ሩቢንሰን (1976) እንደተጠቀሰው «የኬዲቩን ቅኝ ግዛት ሥራ በአንድ አገላለጽ ማጠቃለል ይቻላል፤ ሁሉንም የናይል ተፋሰስ መሬት በሀገሩ ቁጥጥር ሥር በማድረግ የናይልን ወንዝ ግብጻዊ ወንዝ ማድረግ ይፈልግ ነበር» ይባላል።

ይህንን ለማሳካትም ተደጋጋሚ እና ያላቋረጡ የወረራ ሙከራዎችን አድርጓል። ነገር ግን ሁሉም ሙከራዎች እየከሸፉ በግብጾች ላይ መከራና ውርደት አስከተሉ። በዋናነት ከሚጠቀሱት ሁለት ዓበይት ጦርነቶች አንዱ ይሄው የጐንደት ጦርነት ነው።

ይህ በሆነ በዓመቱ ደግሞ የተካሄደው የጉራዕ ጦርነት ነው፤ አሁንም የወቅቱ ንጉሠ ነገሥት አጼ ዮሐንስ 4ኛ ናቸው። አጼ ዮሐንስ ግብጽ የኢትዮጵያን ግዛት መድፈሯን ለወቅቱ የአውሮፓ ኃያላን መንግሥታት ከጦርነቱ ቀድመው በተደጋጋሚ አስታውቀው ነበር። ከዲቭ እስማኤል ግን ሲመቸው በትዕቢት ሳይመቸው ደግሞ በትሁት ዘዴ (በመቅለስለስ) የአፄ ዮሐንስ አራተኛን መልዕክትና ጥያቄ ሳይቀበል ቀረ። አውሮፓውያኑ መንግሥታትም ለንጉሠ ነገሥቱ ጥያቄ ምላሽ አልሰጡም ነበር።

አጼ ዮሐንስ 4ኛ በ1872 ዓ.ም ወደ ንጉሠ ነገሥትነት በመጡበት ወቅት ኢትዮጵያ በሦስት አቅጣጫ በወራሪዎች የተወጠረችበት ወቅት ነበር። ይኸውም በሰሜን አቅጣጫ ግብጽና ጣሊያን፣ በስተምዕራብ ደግሞ መሀዲስት ሱዳን ኢትዮጵያ ላይ ወረራ የፈጸሙበት ወቅት እንደነበር ታዬ ቦጋለ የጻፉት መራራ እውነት የተባለው የኢትዮጵያ ታሪክ መጽሐፍ ያስረዳል።

ንጉሡ በተለያዩ ጦር ሜዳዎች ከግብጻውያን ጋር ተፋልመዋል። በ1870ዎቹ የግብጹ ከዲቭ እስማኤል በሚያስተዳድረው የሱዳን ግዛትና በኢትዮጵያ ድንበር መካከል ግጭቶች ነበሩ። በተለይ የትግራይና ኤርትራ ግዛትን የሚዋሰኑት አካባቢዎች ስጋት የተጋረጠባቸው ነበሩ። ምፅዋም በወቅቱ በግብጽ ሥር መሆኗ አንዱ ስጋት ሆኖ ነበር፤ ምፅዋን የተቆጣጠረው የግብጽ ጦር በዘመናዊ መንገድ የታነፀ ጥብቅ ወታደራዊ ኃይል እንደነበረው ሃሮልድ ጂ.ማርኩስ የጻፉት እና ሙሉቀን ታሪኩ የተረጎሙት የኢትዮጵያ ታሪክ መጻፍ ያስረዳል።

በወቅቱ ‹‹ወርነር ሙዚንገር›› ምፅዋን ያስተዳድር ስለነበር ወደ ኢትዮጵያ ምንም ዓይነት ነገር እንዳይገባ በመጠበቅ ከንጉሥ ዮሐንስ ሊቃጣበት የሚችለውን ጥቃት ለመከላከል ይጥር ነበር። አፄ ዮሐንስ ከነገሡ በኋላ በ1873 ወደ ጎንደር ሄደው የቤጌምድርን ዕውቅና አገኙ፤ የጎጃሙን ራስ አዳል (በኋላ ንጉሥ) ተክለሃይማኖት እና የየጁውን ራስ ወሌ በማስገበር በሥራቸው አዋሉ፤ የሸዋው ምኒልክም ለመገበር ተስማሙ።

በ1875 ወደ ትግራይ ሲመለሱ ሀገሪቱን በአንድ ላይ አስተባብረው ጨርሰው እንደነበር ከላይ የጠቀስናቸው መጻሕፍት ያስረዳሉ።

ይህ ሁሉ ሲሆን ግብጻውያን ክፍተቱን ተጠቅመው ገላባትን እና የምፅዋን ደቡባዊ ግዛቶች ተቆጣጥሩ። በወቅቱ የግብጹ ካዲቭ እስማኤል ፓሻ ጀርመናዊውን ወርነር ሙዚንገርን የምስራቅ ሱዳንና የቀይ ባህር ዳርቻ አስተዳዳሪ አድርገው ሾሙ። በሙዚንገር ተተክቶም አራኪል ቤይ ኑባር ምፅዋን ማስተዳደርም ጀምሮ ነበር።

ወደ ኢትዮጵያ ለመዝለቅ ሙዚንገር የአቅጣጫ ማሳያ ካርታ፣ ጥቂት የጦር መሪዎችና ከ3 ሺህ እስከ 4 ሺህ የሚደርሱ ወታደሮች በቂ መሆናቸውን ለካዲቭ እስማኤል አስረዳ። በ1875 ላይ ሁሉም ነገር ከተሟላ በኋላ ካዲቭ እስማኤል መላው የአፍሪካ ቀንድን ለመቆጣጠር የሚያስችሉ አራት ዘመቻዎች አዘዘ። በዘመቻዎቹ ግብጽ ሐረርንና የሱማሌን ጠረፎች ያዘች። በሙዚንገር የተመራው ዘመቻ በታጁራ በኩል አድርጎ ሸዋን እንዲቀላቀል የታለመ ነበር። ነገር ግን ጥቅምት 14 ቀን 1875 ዓ.ም ላይ በአውሳ አፋሮች በደረሰበት ጥቃት ዘመቻው ከሸፈ። አፋሮች በወቅቱ በግብጽ ጦር ላይ በሰነዘሩት ጥቃት የጦሩን አዛዥ ሙዚንገርን ጨምሮ ሁለት ሦስተኛውን የግብጽን ጦር ደመሰሱት።

ከሽንፈቱ በኋላ ግብጽ በአራኪል ቤይ ኑባር እና ኮሬን አሬንድሮፕ ፓሻ የሚመራ ጦሯን ወደ ኢትዮጵያ በማዝለቅ የሠራዬንና የሀማሴን ግዛቶች ተቆጣጠረች። አፄ ዮሐንስ ጥቅምት 15 እና 16 ምሽት ላይ ወደ 70 ሺህ የሚጠጋ ጦራቸውን በማንቀሳቀስ ከመረብ ዳርቻ በምትገኘው (በዛሬዋ ኤርትራ ውስጥ) ጉንደት የተባለች ቦታ ላይ የግብጽን ጦር ደመሰሱት። በወቅቱ የግብጽ ወራሪ ሙሉ በሙሉ ሲደመሰስ የጦር መሪዎቹ አራኪልና ኢሬንድሮፕ ሳይቀር ተገደሉ።

በወቅቱ የግብጽ ጦር የታጠቀው ዘመናዊ መሣሪያ ሁሉ በኢትዮጵያው ንጉሥ እጅ ገባ። የጉንደት እና ጉራዕ ጦርነት በዓመት ልዩነት በኢትዮጵያ እና ግብጽ መካከል የተካሄደ ጦርነት ነው።

አፄ ዮሐንስ 4ኛ በአውሮፓውያኑ አቆጣጠር ከ1876 እስከ 1885 ባሉት አስር ዓመታት ግብጽ ከያዘቻቸው የኢትዮጵያ ግዛቶች ጠራርጎ ለማስወጣት አልቻሉም ነበር። የምፅዋ ወደብና የዳህላክ ደሴቶች እና የሰሜኑ ግዛት በዚህ ጊዜ በግብጾች እጅ ነበሩ።

ነጋድራስ አፈወርቅ ገብረኢየሱስ በ1901 ዓ.ም የጻፉት ዳግማዊ አፄ ምኒልክ መጽሐፍ « የምስር (ግብጽ) ንጉሥ ወደ አፄ ዮሐንስ ብዙ ጦር ለመዋጋት ላከ … አፄ ዮሐንስ በቱርክ መምጣት ደንግጠው የድፍን ኢትዮጵያን ጦር ክተት አሉ። … የምስር ጦርም ጉንዳጉንዲ ደረሰና ምሽጉን አበጀ።

ጦርነቱ እስማኤል ፓሻ ከፍተኛ በራስ የመተማመን ስሜትና ድል አድራጊነት ተስፋ ሰጥቶት ነበረ። ይህም የሆነው ብዙ ሠራዊቱ ይመራ የነበረው ሰፊ ወታደራዊ ሥልጠና በወሰዱ አውሮፓውያን እና የአሜሪካን የጦር መኮንኖች ነበር…›› ይላሉ።

ቀጥለውም ‹‹ኅዳር 8 ቀን 1868 ዓ.ም አፄ ዮሐንስ የእስማኤል ባሻን ሠራዊት ገጠሙ። አብዛኛዎቹ የኢትዮጵያ ተዋጊዎች በኮረብቶችና ምሽጎች ተሸሽገው ሲዋጉ የነበሩ ግብጻውያንን በመግደልና በመማረክ ድልን ተጎናፀፉ። ወሬ ነጋሪም ሳይቀር ቱርክን እንደ ካንቻ (በጎራዴ እንደ መጨፍጨፍ) መቱት። ባውሳ የወጣውም የምስር ጦር ያውሳው ንጉሥ መሐመድ ሃንፈሬ ወዳጅ መስሎ ፍሪዳውን ወተቱን ሰጥቶ እንግድነት ተቀብሎ አሳድሮ ሌሊት ምንም የለብን ብሎ ከተኛበት ለዘር ሳይቀር አርዶ አርዶ ጣለው» ሲል መጽሐፉ ያትታል።

በዘመናዊው ዘመን በሁለቱ ሀገሮች የተካሄደ ጦርነት ነው። በጦርነቱ የተገኘው ድል አፍሪካን ለመቀራመት ለሚያስቡት ነፃነቷን ጠብቃ የኖረችን ኢትዮጵያን ለመቀራመት የማይቻል መሆኑን አመላከታቸው። በአንፃሩ ራሷን የአፍሪካ ኢምፓየር አድርጋ ታስብ የነበረችው ግብጽ በጦርነቱ በደረሰባት ምጣኔ ሀብታዊና ሥነ ልቦናዊ ኪሳራ ልታንሠራራ አልቻለችም፤ ከአስር ዓመታት በኋላም የእንግሊዝ ቅኝ ግዛት ለመሆን በቃች።

የጉንደት ጦርነት በኢትዮጵያና በግብጽ ከተደረጉ ዘመናዊ ጦርነቶች አንዱ ሲሆን ግጭቱ ለኢትዮጵያ አሻሚ ያልሆነ ድልን ያጎናጸፈ ብቻ ሳይሆን፣ ነፃነቷን አስከብራ ለዘለቀችው ኢትዮጵያ ቀጥሎ የመጣውን አፍሪካን የመቀራመት የአውሮፓውያን ዕቅድ እንዳትታሰብ ያደረጋትም ነው።

በተቃራኒው፤ ከላይ እንደገለጽነው ጦርነቱ ግብጽ በኢትዮጵያ ጦር ሽንፈትንና ውርደትን መጎናጸፏን ዕዳና ፍዳ አምጥቶባታል። ከ10 ዓመት በኋላ አቅመቢስ ሆና በባርነት ቅኝ እንድትገዛ አድርጓታል ሲሉ መረጃዎች ያመለክታሉ።

የምስራቅ አፍሪካ አካባቢ ኢምፓየር ለመሆን ያሰበችው ግብጽ በጦርነቱ በደረሰባት ምጣኔ ሀብታዊና ሥነ ልቡናዊ ጉዳት የእንግሊዝ ቅኝ ግዛትነት ተዳርጋለች። የግብጽ ሃሳብ የነበረው የዓባይ ሸለቆን አካባቢና የጥቁር ዓባይን ምንጭን መያዝ ቀጥሎም የነጭ ዓባይን ተፋሰስ ሀገሮች መቆጣጠርና ምንጩን መያዝ ነበር። ቻድንና ጅቡቲን ጨምሮ እስከ ዑጋንዳ ያሉ ሀገሮች በማጠቃለል ለመዝለቅ እና ከአውሮፓውያን ቅኝ ገዥዎች ጋር ለመፎካከር ነበር። ሁሉም ግን በኢትዮጵያ ትግል ቅዠት ሆኖ ቀረ።

ዋለልኝ አየለ

አዲስ ዘመን  ኅዳር 8 ቀን 2017 ዓ.ም