የክትባቶች አሉታዊ አመለካከት መዘዙ

ክትባቶች ከመገኘታቸው በፊት ዓለም ለሰው ልጆች አደገኛ ቦታ ነበረች። በሚሊዮኖች የሚቆጠሩ ሰዎች በየዓመቱ በክትባት በምንከላከልላቸው በሽታዎች ሳቢያ ይረግፉ ነበር። በ10ኛው ክፍለ ዘመን ቻይናዊያን ጤናማ ሰዎችን በሽታ አምጪ ለሆኑ ተህዋሲያን በማጋለጥ በሽታን የመከላከል አቅማቸው ከፍ እንዲል በማድረግ የመጀመሪያውን የክትባት አይነት ለመስራት ችለዋል።

ከስምንተኛው ክፍለ ዘመን በኋላ ብሪታኒያዊው ዶክተር ኤድዋርድ ጀነር ወተት አላቢዎች ቀለል ባለው የላሞች ፈንጣጣ ቢያዙም በአደገኛው የላሞች ፈንጣጣ ፈጽሞ እንደማይያዙ ተገነዘበ። በወቅቱ ፈንጣጣ በከፍተኛ ደረጃ ከሰው ወደ ሰው የሚተላለፍ ገዳይ በሽታ ሲሆን፤ ከተያዙት ሰዎች መካከል 30 በመቶውን ለሞት ይዳርግ ነበር። በህይወት የተረፉት ላይም መታወር ወይም የማይሽር ጠባሳን ይጥላል።

እ.አ.አ በ1796 ጀነር፣ በስምንት ዓመቱ ታዳጊ ጄምስ ፊሊፕስ ላይ አንድ ሙከራ አደረገ። ዶክተሩም በላሞች ኩፍኝ ከተጠቃ ሰው ቁስል ላይ መግል በመውሰድ በልጁ ላይ አደረገ፤ ከዚያም ታዳጊው የበሽታውን ምልክቶች ማሳየት ጀመረ። ታዳጊው ከበሽታው ከዳነ በኋላ የፈንጣጣ ተዋህሲያን ወደ ሰውነቱ እንዲገባ ቢደረግም በበሽታው ሳይያዝ ጤናማ ሆኖ ቆየ። ምክንያቱም የላሞቹ ፈንጣጣ የመከላከል አቅሙን እንዲያዳብር ስላደረገው ነው።

እ.አ.አ በ1998 ዶክተሩ ያገኘውን ውጤት ይፋ ሲደረግ ´ቫክሲን’ የሚለው የእንግሊዝኛው የክትባት አቻ ቃል ከላቲኑ ላም ከሚለው ‘ቫካ’ ተወስዶ ይፋ ሆነ። በዚህም ክትባት ባለፉት ዘመናት የሰው ልጅን ሲያረግፉ የነበሩ በርካታ በሽታዎችን በመከላከል በኩል ከፍ ያለ አስተዋጽኦን አበርክቷል። ለአብነትም እ.አ.አ በ1960ዎቹ የመጀመሪያው የኩፍኝ በሽታ መከላከያ ክትባት ከመተዋወቁ በፊት 2 ነጥብ 6 ሚሊዮን ሰዎች በበሽታው ምክንያት በየዓመቱ ይሞቱ ነበር። በአውሮፓውያኑ አቆጣጠር ከ2000 እስከ 2017 መካከል በነበሩት ዓመታት በዓለም ዙሪያ በኩፍኝ ምክንያት የሚሞቱ ሰዎች ቁጥር በ80 በመቶ ቀንሷል። እንዲሁም ከጥቂት አስር ዓመታት በፊት በነበረው ጊዜ በፖሊዮ ምክንያት መራመድ አለመቻልና ሞት የሚሊዮኖች ተጨባጭ ስጋት የነበረ ሲሆን በአሁኑ ወቅት ግን ፖሊዮ ከሞላ ጎደል ከዓለም ጠፍቷል።

ምንም እንኳ ባለፉት ዘመናት ክትባቶች በሚሊዮኖች የሚቆጠሩ ሰዎችን ህይወት ቢታደጉም፤ ዘመናዊ ክትባቶች ከተዋወቁበት ጊዜ አንስቶ ሰዎች በክትባቶች ላይ የተለያዩ ጥርጣሬዎች እንደነበራቸው ይታወቃል። ቀደም ሲል በርካቶች ክትባትን የማይፈልጉት ከሃይማኖታዊ አስተሳሰብ በመነሳት ነው፤ ምክንያታቸውም ክትባቶቹ ንጹህ አይደሉም ወይም ደግሞ የመምረጥ ነጻነታቸውን ስለሚጻረር እንደሆነ ይናገሩ ነበር።

እ.አ.አ በ1800ዎቹ ታማሚዎችን ለብቻቻው ለይቶ ማስቀመጥንና ሌሎች የመከላከያ ዘዴዎችን መጠቀም አለብን የሚሉ የጸረ ክትባት ቡድኖች ከወደ ብሪታኒያ እና አሜሪካ ብቅ ብቅ ማለት የጀመሩ ሲሆን፤ እ.አ.አ በ1998 መቀመጫውን ለንደን ያደረገ አንድ ዶክተር ኩፍኝን፣ ጆሮ ደግፍንና ሩቢላን የሚከላከለውን አንድን ክትባት ከኦቲዝምና ከሌላ ህመም ጋር በሃሰት በማያያዝ አንድ ዘገባ ይፋ አድርጎ ነበር። በዚህም ሳቢያ በዩናይትድ ኪንግደም ውስጥ የሚከተቡ ህጻናት ቁጥር ቀንሶ ነበር። በዚህም እ.አ.አ በ2004 በዩናይትድ ኪንግደም ውስጥ ይሄንን ክትባት የወሰዱ ህጻናት ቁጥር 100 ሺህ ብቻ ነበሩ። ይህም በሃገሪቱ የሚከሰተውን የኩፍኝ በሽታ ለተከታታይ ዓመታት እንዲጨምር መንስኤ ሆኖል።

ከዚህ ባሻገር የክትባት ጉዳይ ፖለቲካዊ ገጽታንም ይዞ የነበር ሲሆን፤ የጣሊያን የሃገር ውስጥ ሚኒስትር ማቲዮ ሳልቪኒ ከጸረ ክትባት ቡድኖች ጋር ሕብረት ፈጥረው ነበር። እንዲሁም የአሜሪካው ፕሬዚዳንት ዶናልድ ትራምፕ ካለምንም ማስረጃ ኦቲዝምን ከክትባት ጋር አያይዘውት የነበረ ቢሆንም፤ በኋላ ላይ ግን ወላጆች ልጆቻቸውን እንዲያስከትቡ ጥሪ ሲያቀርቡ ነበር።

አሁን ላይ በበርካታ ሃገራት ውስጥ ለክትባቶች ያለው አሉታዊ አመለካከት እየጨመረ መምጣቱን ባለሙያዎች ይናገራሉ። የዓለም ጤና ድርጅት እንዳሳወቀው በምድራችን ለጤና ስጋት ናቸው ብሎ ከዘረዘራቸው 10 ነገሮች መካከል በክትባት ላይ እየታየ ያለው ቸልተኝነት አንዱ መሆኑን አሳውቋል።

በአደጉ አገራት የሚኖሩ የማህበረሰብ ክፍል ሳይቀር ለክትባቶች ያላቸው አሉታዊ አመለካከት እየጨመረ በመምጣቱና ለክትባት የሚሰጠው ትኩረት አናሳ እየሆነ በመምጣቱ በክትባት መከላከል የሚቻሉ በሽታዎች ዳግም በአለም ላይ እያንሰራሩ መሆኑን ባለሙያዎች እያሳሰቡ ሲሆን፤ የአለም የጤና ድርጅት በ140 አገሮች በሚገኙ የክትባት ጣቢያዎች በተገኙ 140ሺ ሰዎች ላይ ያጠናውን ጥናት ቢቢሲ በድረ ገጹ ይፋ አድርጎታል። በተለያዩ አገሮች ሰዎች ለክትባቶች ያላቸው አሉታዊ አመለካከት እየጨመረ በመምጣቱ ክትባቶች ችላ እየተባሉ እንደሆነ ጥናቱ አሳውቋል።

ጥናቱም እንደሚያሳየው፤ ክትባቶቹ ተስማምቷ ቹኋል ወይ ተብለው ከተጠየቁት ሰዎች መካከል 79 በመቶ የሚሆኑት ምቾት ሰጥቶናል፣ ሰባት በመቶ የሚሆኑት ምቾት አይሰጠንም፣ 14 በመቶ የሚሆኑት መልስ ከመስጠት ተቆጥበዋል። እንዲሁም ክትባት ያድናል የሚል እምነት አላችሁ ተብሎ ከተጠየቁት ሰዎች መካከል 84 በመቶዎቹ ያድናል፣ 5 በመቶዎቹ አያድንም፣ 12 በመቶ የሚሆኑት ምላሽ ከመስጠት ተቆጥበዋል።

ምንም እንኳን በአለማችን ከፍተኛ ቁጥር ያላቸው የሰው ህይወት ሲቀጥፉ የነበሩ አያሌ በሽታዎችን የተለያዩ ክትባቶችን በመጠቀም ማጥፋት ቢቻልም ሰዎች ክትባትን ለመውሰድ ቸል ማለታቸውን ተከትሎ እነዚህ በሽታዎች ዳግም እያገረሹ ይገኛሉ ያሉት በአለም የጤና ድርጅት የክትባት ጣቢያ ባለሙያ የሆኑት ዶክተር አን ሊንድስትራንድ፤ አሁን ላይ ክትባት ችላ እየተባለ በመምጣቱ ነገሩ አሳሳቢ ደረጃ ደርሷል። ለክትባቶች ያለው አሉታዊ አመለካከት እያደገ በመምጣቱ በተለያዩ ቦታዎች ላይ በክትባት መከላከል ወይም ማጥፋት የሚቻሉ በሽታዎች እየተስፋፉ መጥተዋል። በአለም ላይ ተላላፊ በሽታን ለመቆጣጠር በሚደረገው ዘመቻ ችግር እየፈጠረ መጥቷል ብለዋል።

በተለይ በአደጉ አገራት የሚገኙ የማህበረሰብ ክፍል ለክትባት ያላቸው አመለካከት ዝቅተኛ እንደሆነ በጥናቱ የተጠቆመ ሲሆን፤ ከተለያዩ የአውሮፓ አገራት መካከል በፈረንሳይ ከሶስት ሰዎች መካከል አንድ ሰው ክትባት ምቾት እንደማይሰጠው በጥናቱ ለማወቅ ተችሏል። እንዲሁም በዚሁ በፈረንሳይ በተደረገው ጥናት 19 በመቶ የሚሆኑ ሰዎች ክትባቶች ውጤታማ አይደሉም ሲሉ፤ 10 በመቶ የሚሆኑት ደግሞ ለህፃናት ክትባት አስፈላጊ አይደለም ማለታቸውን ተከትሎ በአለም ላይ ለክትባት ዝቅተኛ አመለካከት ያላቸው ከፍተኛ ቁጥር ያላቸው ሰዎችን ፈረንሳይ መያዟን ጥናቱ አሳውቋል።

በጣሊያን 76 በመቶ የሚሆኑት ዜጎች ክትባቶች ተስማሚ እንደነበሩ የገለጹ ሲሆን፤ አገሪቱም ያልተከተቡ ተማሪዎችን ትምህርት ቤቶች እንዳይቀበሉ የሚያስገድድ ህግ አውጥታለች። እንዲሁም በሰሜን እና በደቡብ አሜሪካ እንዲሁም በሰሜን አውሮፓ 70 በመቶ በላይ የሚሆኑት ሰዎች ክትባቶች ተስማሚ ነበሩ ያሉ ሲሆን፤ በአንጻሩ በምዕራብ አውሮፓ 59 በመቶ እና በምስራቅ አውሮፓ 50 በመቶ የሚሆኑት ምቾት እንደማይሰጣቸው የተናገሩ በመሆኑ በነዚህ ቦታ የክትባት ፍላጎታቸው እጅግ ዝቅተኛ ሆኖ ተመዝግቧል።

በመሆኑም የአለም ጤና ድርጅት መረጃ እንደሚያሳየው ከሆነ በሁሉም የአለማችን አገራት በ2016 ከታየው የኩፍኝ ወረርሽኝ በ2017 ሰላሳ በመቶ ጨምሯል። ባለሙያዎች ለቁጥሩ መጨመር እንደምክንያት ያነሱት ስለ ክትባቱ ያለው የተሳሳተ መረጃን፣ የህክምና አገልግሎት እጥረትና ለክትባቶች ትኩረት ማጣት ናቸው። የኩፍኝ ክትባት የሚሊዮኖችን ህይወት ይታደጋል ሲሉም ያስረዳሉ።

የአለም አቀፉ ጤና ድርጅትና የአሜሪካ በሽታ መከላከልና መቆጣጠር ማዕከል በጋራ ኩፍኝን ላለፉት 17 ዓመታት ሲከታተሉ የነበረ ሲሆን፤ ባለሙያዎቹ እንደሚሉት ከ17 ዓመት ወዲህ የኩፍኝ ወረርሽኝ በከፍተኛ መጠን እጨመረ ነው። ከ110 ሺ በላይ ከኩፍኝ ጋር ተያያዥ የሆኑ ምልክቶች መገኘታቸውን የጠቆሙት ባለሙያዎቹ፤ አሜሪካ በአስር አመታት ውስጥ ካጋጠሟት ከፍተኛ የኩፍኝ ወረርሽኞች መካከል አንዱን ለማስተናገድ እንደተገደደች ገልጸዋል። ከዚህ በፊት በሽታው ጠፍቶ በነበረበት ቬንዚዌላ የጤና ስርዓቷ በምጣኔ ሀብትና በፖለቲካ ቀውስ ምክንያት በመዳከሙ አገሪቱ በበሽታው ክፉኛ መጠቃቷ ታውቋል።

በአጠቃላይ እንደ ጤና ድርጅቱ መረጃ ባለፈው ዓመት በዩክሬን፣ ጣሊያን፣ ፈረንሳይ፣ ጀርመንና ግሪክ የኩፍኝ ወረርሽኝ መጨመር የታየ ሲሆን፤ አሁን ባለው መረጃ የኩፍኝ ወረርሽኝ በአፍሪካ ውስጥ በከፍተኛ መጠን እየተስፋፋ በመሆኑ መላው ዓለም ለወረርሽኙ ተጋላጭ እየሆነ መምጣቱ ተጠቁሟል።

ነገር ግን ከአንድ አገር ህዝብ ውስጥ ከፍተኛውን ቁጥር የሚይዘው ነዋሪ ክትባትን ካገኘ በሽታዎችን በመከላከል ለበሽታ ተጋላጭ የሆኑትንና ያልተከተቡ ሰዎችን ጭምር ከገዳይ በሽታዎች መከላከል እንደሚቻል የጠቆመው የጤና ድርጅት፤ በዚህ ዘዴ በሽታን ለመከላከል መከተብ ያለበት የሕዝብ ቁጥር እንደየበሽታዎቹ ይለያያል። ኩፍኝን ለመከላከል ከአጠቃላዩ ሕዝብ ከ90 በመቶው በላይ መከተብ ሲኖርበት ለፖሊዮ ደግሞ ከ80 በመቶው በላይ ክትባቱን ማግኘት እንዳለበት ተገልጿል።

የዓለም ጤና ድርጅት እንደሚለው ክትባቶች በየዓመቱ ከሁለት እስከ ሦስት ሚሊዮን የሚደርሱ ሰዎችን ከሞት የሚታደጉ ሲሆን፤ ነገርግን ድርጅቱ ባወጣው መረጃ መሰረት በዓለም ዙሪያ ህጻናት መውሰድ ያለባቸውን ክትባቶች የወሰዱ ቁጥር ብዙም ለውጥ ሳያሳይ 85 በመቶ ላይ ይገኛል ብሏል።

ድርጅቱም ምክንያቱን እንዳብራራው፤ ባለንበት ዘመን የሚከተቡ ሰዎች ቁጥር እንዲቀንስ ዋነኛ ምክንያት የሆኑት ግጭቶችና ዝቅተኛ የጤና አገልግሎት አቅርቦቶች ሲሆኑ፤ ከዚህ አንጻርም አፍጋኒስታን፣ አንጎላና ዲሞክራቲክ ኮንጎ በቀዳሚነት ይጠቀሳሉ። በተጨማሪ በአደጉት አገራት ውስጥ የሚኖሩ ሰዎች በሽታዎች የሚያስከትሉትን ከባድ ጉዳት በመዘንጋት ለክትባቶች ያላቸው አሉታዊ አመለካከት ከፍ ማለቱና ችላ ማለታቸው ነው። እንዲሁም ሰዎች ክትባቶቹ ለጎንዮሽ ችግር ያጋልጣሉ የሚል የተሳሳተ መረጃ በመያዛቸው መሆኑ ተጠቁሟል።

ዶክተር ሊንድስትራንድ እንደሚሉት፤ እነዚህን በክትባቶች ላይ የሚነሱ ያልተገቡ ጥርጣሬዎችን እና ሀሰተኛ መረጃዎችን ለማስወገድ የጤና ባለሙያዎች ተገቢውን ስልጠና በመስጠት ስለ ክትባት ሳይንሳዊ እውቀት እንዲኖራቸው በማድረግ ከማህበረሰቡ ለሚነሱ ጥያቄዎችና ጥርጣሬዎች ተገቢውን ምላሽ መስጠትና ማስተማር ይኖርባቸዋል ብለዋል። በሌላ በኩል አንድ ታዋቂ የእንግሊዝ ሃኪም በበኩላቸው፤ በርካታ ሰዎች በማህበራዊ ሚዲያ ላይ ስለክትባቶች በሚወጡ የተሳሳቱ መረጃዎች እየተታለሉ ነው። ስለዚህ ተጨባጭ መረጃ በሌለው ነገር እራስን ማታለል ይበቃል ብለዋል።

አዲስ ዘመን ሰኔ 13/2011

ሶሎሞን በየነ