የኢትዮጵያን 50 ከመቶ የገጸ ምድር የውሃ ክምችትን እንደያዘ የሚነገርለትና የዓለም የሥነሕይወት ቅርስ የሆነው ጣና ሐይቅ በእምቦጭ አረም መወረር ከጀመረ ስምንት ዓመታት ተቆጥሯል። በነዚህ ሁሉ ዓመታት ኃይቁን ከተጋረጠበት የመጥፋት አደጋ ለመታደግ የሚያስችል መፍትሄ ለማምጣት ጥረት እየተደረገ እንደሆነ ቢነገርም ከትል እስከ ማሺን፣ ከሰው ጉልበት እስከ ኬሚካል መፍትሔ ይሆናሉ የተባሉ ዘዴዎች ተሞክረዋል። ነገር ግን የጣና ሐይቅ አሁንም መፍትሄ አጥቶ በጽኑ ታሞ መድህን እየጠበቀ ይገኛል።
ጣና መድሃኒቱ ተገኝቶለት ከህመሙ እንዲድን የሳይንስ የምርምር ባለሙያዎች ድካምና ጥረት ይህ ነው የሚባል ውጤት ባላስገኘበትና አረሙ አገር ምድሩን ወርሮ በያዘበት ወቅት ከወደ ምስራቅ ጎጃም ዞን ደብረ ማርቆስ ከተማ አርሶ አደር ተመራማሪ የዕምቦጭን አረም ሙሉ ለሙሉ የሚያጠፋ ባህላዊ መንገድ ከዕጸዋት የተሰራ መድሃኒት አለኝ ብለው ብቅ ብለዋል።
አርሶ አደሩ ለሰባት ዓመታት ተመራምረው ያገኙት ባህላዊ የዕምቦጭ ማጥፊያ መድሃኒት በቴክኖሎጂ ተደግፎ ወደ ስራ በማስገባት የጣና ሐይቅንና ሌሎች መሰል ችግር የተጋረጠባቸውን የውሃ አካላትን ለመታደግ የተለያዩ ተቋማትን ድጋፍ ፈልገው ደጆቻቸውን ቢያንኳኳም፤ የፈጠራ ውጤታቸውን ወደ ስራ ለማስገባት በሚያደርጉት ጥረት መሰናክል በዝቶብኛል ሲሉ ቅሬታቸውን ለተቋማችን አቅርበዋል።
እኛም ተመራማሪው ያገኙት ባህላዊ የዕምቦጭ አረም መድሃኒት ምን ያህል ፍቱን ነው? መድኃኒቱስ በየትኛው ተቋም ተፈትሾ ውጤታማነቱ ተረጋግጧል? ለምን ይሆን ወደ ትግበራ ያልገባው? ስንል የቅሬታ አቅራቢውን እሮሮ እንዲሁም የሚመለከተውን አካል ምላሽና የጽሁፍ ማስረጃዎችን ፈትሸን አንባቢያን ሁኔታውን እንዲረዱ፤ የሚመለከታቸው አካላት ደግሞ የእርምት እርምጃ እንዲወስዱ እንደሚከተለው አቅርበናል።
የምርምር ስራው
በምስራቅ ጎጃም ዞን ደብረ ማርቆስ ከተማ ቀበሌ 06 ነዋሪ መሆናቸውን የሚናገሩት መርጌታ በላይ አዳሙ፤ እጸ ህይወት የዕጸዋት ጥናትና ምርምር ማዕከል በማቋቋም በባህላዊ መድሃኒትና በሽቶ እፅዋት ልማት ጥናትና ምርምር ስራ ላይ ተሰማርተው እንደሚገኙ ይናገራሉ።
ከ1997 ዓ.ም ጀምሮ ህጋዊ የኢንቨስትመንት ፈቃድ አውጥተው በዕጽዋት ላይ ባደረጉት የጥናትና ምርምር ስራ ከክልሉ አልፎ አገርን የሚያኮራ የተለያዩ የምርምር ውጤቶችን እንዳገኙ የሚናገሩት ተመራማሪው፤ ካገኟቸው የምርምር ውጤቶች አንዱ ከዕጽዋት የተሰራ የዕምቦጭ አረም ማጥፊያ መድሃኒት ተጠቃሽ ነው።
እርሳቸውም የተለያዩ የሰብል የጸረ አረም ማጥፊያ መድሃኒት ለመስራት በምርምር ላይ እያሉ የጣና ኃይቅ በዕምቦጭ አረም ሳቢያ ከፍተኛ የመጥፋት አደጋ ተጋርጦበት መፍትሄ ጠፍቶ ለመንግስትና ለህብረተሰብ ፈተና መሆኑን ሲሰሙ፤ በሰብል ጸረ አረም ምርምር ስራው ያገኟቸውን አበረታች ውጤቶችን ወደ ዕምቦጭ አረም በማዞር ከ2004 ዓ.ም ጀምሮ በዕምቦጭ አረም ላይ ሰፊ ምርምር ማድረጋቸውን ይገልጻሉ።
ከ2004 አስከ 2010 ዓ.ም ለተከታታይ ሰባት ዓመታት በዕምቦጭ ላይ ምርምር በማድረግ በባህላዊ ዘዴ ከዕጸዋት የተሰራ የዕምቦጭ አረም ማጥፊያ መድሃኒት እንዳገኙ የሚናገሩት መርጌታ በላይ፤ ያገኙት መድሃኒት እምቦጩ ላይ ሲያርፍ ያጠፋዋል ወይስ አያጠፋውም ? እምቦጩ ከደረቀ በኋላ ተመልሶ ያገግማል ወይስ አያገግምም ? መድሃኒቱን በዕምቦጩ ላይ መርጨት የሚያስፈልገው በየትኛው ወቅትና የዕድገት ደረጃ ላይ ሲደርስ ነው ? ከሚለው ባሻገር መድሃኒቱ በውሃ ውስጥ በሚገኙ እንደ ሳር፣ ደንገል፣ ቄጠማ፣ አሳ፣ አልጌ ወዘተ… የመሳሰሉ ብዝሃ ሕይወት ላይ የጎንዮሽ ጉዳት ያደርሳል ወይስ አያደርስም? የሚለውን ምርምር በማድረግ መድሃኒቱ የዕምቦጭ አረምን ሙሉ ለሙሉ ሲያጠፋ በውሃ አካላት ላይ ምንም አይነት የጎንዮሽ ጉዳት እንደማያደርስ ማረጋገጣቸውን ይናገራሉ።
መድሃኒቱ ያግኘው ማረጋገጫ
በባህር ዳር ዩኒቨርሲቲ ቴክኖሎጂ ኢንስቲትዩት
መርጌታ በላይ ለባህርዳር ዩኒቨርሲቲ ቴክኖሎጂ ኢንስቲትዩት ከዕጸዋት የሰሩት የዕምቦጭ አረም ማጥፊያ መድሃኒት አረሙን ማጥፋት አለማጥፋቱን እንዲያረጋግጥላቸው በጠየቁት መሰረት፤ ኢንስቲትዩቱ የተለያዩ ተመራማሪዎች የተካተቱበት ኮሚቴ አቋቁሞ
መድሃኒቱ በተግባር ዕምቦጭን ማጥፋት አለማጥፋቱን ሙከራ ማካሄዱን ተናገረዋል።
ኢንስቲትዩቱ ያቋቋመው ኮሚቴ ተመራማሪው ያቀረቡትን ከዕጸዋት የተሰራ መድሃኒት በተግባር የዕምቦጭ አረም ለሶስት ጊዜ በተደረገው ሙከራ መድሃኒቱ በመጀመሪው ቀን በተደረገው ርጭት 70 በመቶ፤ በሁለተኛው ቀን ሲረጭ ሙሉ ለሙሉ እንደሚያጠፋ የተገኘውን ውጤት የባህርዳር ዩኒቨርሲቲ ቴክኖሎጂ ኢንስቲትዩት ሳይንቲፊክ ዳይሬክተር ጽህፈት ቤት ታህሣሥ 08 ቀን 2012 ዓ.ም በቁጥር 5051/406 በተጻፈ ደብዳቤ እንዳሳወቃቸው ተናግረዋል። መረጃውንም አቅርበው አሳይተውናል።
የአይን ዕማኝ – አንድ
በባህር ዳር ዩኒቨርሲቲ ቴክኖሎጂ ኢንስቲትዩት በኬሚካልና ምግብ ምህንድስና ትምህርት ክፍል መምህርና በዕንቦጭ አረም ላይ በመራመር ሶስተኛ ዲግሪያቸውን እየሰሩ የሚገኙት ወይዘሮ ፈትፍቴ መለሰ እንደሚናገሩት፤ የዕምቦጭ አረምን ተጠቅመው የጨርቃጨርቅ ቆሻሻን ለማጽዳት እየሰሩት ላሉት ምርምር ይረዳቸው ዘንድ በገንዳ ላይ ባዘጋጁት የዕምቦጭ አረም ላይ ተመራማሪው ከተለያዩ ዕጽዋት በፈሳሽ መልክ የተዘጋጀውን መድሃኒት በዕምቦጭ አረም ላይ በመርጨት ማጥፋት አለማጥፋቱን ለማየት ከሌሎች ተመራማሪዎችና የመድሃኒቱ ባለቤት ባሉበት በተደጋጋሚ ሙከራ ማድረጋቸውን ይናገራሉ።
መምህሯ የባህርዳር ዩኒቨርሲቲ ቴክኖሎጂ ኢንስቲትዩት ሳይንትፊክ ዳይሬክተር በሙከራ የተገኘውን ውጤት እንዲያሳውቁ በጠየቃቸው መሰረት በ30/03/2012 ዓ.ም ሪፖርቱን ለዳይሬክተሩ እንዳሳወቁ ጠቁመው፤ ለሶስት ጊዜ ባደረጉት ሙከራ መድሃኒቱ በመጀመሪው ቀን ዕምቦጩን 70 በመቶ እንዲሁም በሁለተኛው ቀን ሙሉ በሙሉ ማጥፋቱን ማየታቸውን ተናግረዋል።
እርሳቸው መድሃኒቱ በውሃ ውስጥ በሚገኙ ብዝሃ ሕይወት ላይ የሚያሳድረው የጎንዮሽ ችግር መኖር አለመኖሩን ለማወቅ በባህር ዳር ዓሳና የውሃ ውስጥ ህይወት ምርምር ማዕከል በተደረገው ሙከራ ተሳትፈው እንደነበር ገልጸው፤ ከዕጸዋት የተሰራው ባህላዊ የዕምቦጭ አረም ማጥፊያ መድሃኒት በማዕከሉ በተለያዩ የእድገት
ደረጃ ላይ በሚገኙ የቆሮሶ ዓሳ ዝርያዎች ላይ በተሞከረው ሙከራ በአሳዎቹ ላይ ምንም አይነት ችግር አለማድረሱን እንዳረጋገጡ ተናግረዋል።
ነገርግን ተመራማሪው ያቀረቡት የዕጽዋት መድሃኒት የዕምቦጭ አረምን የሚያደርቀው በውስጡ ምን ዓይነት ኬሚካላዊ ይዘት ስላለው ነው የሚለውን የዕጽዋቱን ባህሪ በሳይንሳዊ መንገድ እንዳላረጋገጡ አስታውቀው፤ የዕጸዋቱን ባህሪ በሳይንሳዊ መንገድ ለማረጋጥ ከፈጠራ ባለቤቱ ጋር ፕሮፖዛል ቀርጸው ወደ ስራ ለመግባት በሂደት ላይ እያሉ በአገሪቱ የኮሮና ቫይረስ በመከሰቱ በቤተ ሙከራ ለማረጋገጥ ሊያደርጉት የነበረው ሙከራ መስተጓጎሉን ገልጸዋል።
ተመራማሪዋ መርጌታ በላይ ያቀረቡት መድሃኒት በቀጥታ እምቦጭን እንደሚያደርቅና በአሳዎች ላይ ምንም አይነት የጎንዮሽ ጉዳት እንደማያደርስ በየትኛውም ቦታና ጊዜ የአይን ምስክር መሆናቸውን ገልጸው፤ አያሌ ተመራማሪዎችና ሙሁራን ጣናን ለመታደግ ዘርፈ ብዙ ምርምር ቢያደርጉም ጠብ የሚል መፍትሄ ማምጣት ተስኗቸው እያለ፤ ይህ አርሶ አደር ሳይማር ለአገርና ለወገን ኩራት የሆነ የፈጠራ ስራ ሲሰራ ስራውን በምርምር በማበልጽግ ሊታገዝ የሚገባው እንጂ፤ ሰውየውን በማዋከብና የፈጠራ ስራውን በማንኳሰስ ውድቅ ለማድረግ መሯሯጥ እንደማይገባ ይናገራሉ።
ይልቁንም ዕምቦጭ በአገሪቱ ከደቀነው ችግር አንጻር ተመራማሪው ያሳዩት ፍንጭ ሊደገፍና ሊበረታታ ይገባል። ምክንያቱም መድሃኒቱ በሳይንሳዊ መንገድ ተረጋግጦ ቢወጣ፤ ለኢትዮጵያውያን ኩራት፤ ለጣና ፈውስ እንደሚሆን መምህሯ ግልጸዋል።
የአማራ ክልል ግብርና ምርምር ኢንስቲትዩት
መርጌታ በላይ ከባህር ዳር ዩኒቨርሲቲ መድሃኒቱ የዕምቦጭ አረምን እንደሚያጠፋ ማረጋገጫ ከሰጣቸው በኋላ በውሃ ውስጥ በሚኖሩ ብዝሃ ሕይወት የሚያሳድረው የጎንዮሽ ችግር መኖር አለመኖሩን የአማራ ክልል ግብርና ምርምር ኢንስቲትዩት እንዲያረጋግጥላቸው በጠየቁት መሰረት፤ ኢንስቲትዩቱ በስሩ ለሚገኘው የባህር ዳር ዓሣና የውሃ ውስጥ ህይወት ምርምር ማዕከል እርሳቸው ያቀረቡት ባህላዊ የዕምቦጭ አረም መድሃኒት በዓሳ ላይ
የሚያሳድረው ተጽዕኖ መኖር አለመኖሩን በሙከራ እንዲያረጋግጥ በጻፈው ደብዳቤ መሰረት፤ ማዕከሉ ተመራማሪዎችን መድቦ ከተፈለፈሉ ከ15 ቀን እስከ አንድ ዓመትና ከዚያ በላይ በሆናቸው የቆሮሶ ዓሳ ዝርያዎችን ለ48 ስዓት ምግብ ተከልክለው መድሃኒቱ ተሞክሯል።
ባህላዊ መድሃኒቱ የተለያዩ እድገት ባላቸው የቀረሶ ዓሣ ዘርያዎች ላይና በውሃው ኬሚካላዊና ፊዚካላዊ ባህሪ ላይ ምንም አይነት ችግር እንዳላደረሰ ማዕከሉ በማረጋገጡ፤ ኢንስቲትዩቱ መድሃኒቱ በዓሳዎችም ሆነ በውሃው ኬሚካላዊና ፊዚካላዊ ባህሪ ላይ ምንም ጉዳት አንደማያደርስ ማዕከሉ በደብዳቤ ያሳወቀውን ውጤት ግልባጭ እንዲደርሳቸው ማድረጉን ይናገራሉ። ከኢንስቲትዩቱ የተሰጣቸውን ማረጋገጫም ለዝግጅት ክፍላችን አቅርበው አሳይተውናል።
የአይን እማኝ – ሁለት
በባህር ዳር ዓሣና የውሃ ውስጥ ህይወት ምርምር ማዕከል የዓሣ ግብርና ተመራማሪ ዳክተር አላዩ ያለው፤ የመርጌታ በላይ አዳሙ ከዕጸዋት የተሰራ የእምቦጭ አረም ማጥፊያ መድሃኒት በዓሳዎች ላይ የሚያደርሰው የጎንዮሽ ጉዳት መኖር አለመኖሩን ለማረጋገጥ የተለያየ የዕድገት ደረጃ ያላቸው የቀረሶ ዓሳ ዝርያዎችን ለ48 ሰዓት ምግብ ተከልክለው ለሁለት ሳምንት የቆየ ሙከራ ተደርጓል። የሙከራው ውጤትም መድሃኒቱ በአሳዎች ላይ ያደረሰው መንም አይነት የጎንዮሽ ጉዳት እንደሌለና የሙከራውን ቅደም ተከተል ጨምሮ በሪፖርት ተካትቶ ለተመራማሪው እንዲደርስ መደረጉን ይናገራሉ።
መድሃኒቱ በአሳዎች ላይ ምንም አይነት የጎንዮሽ ጉዳት አለማስከተሉን በአይናቸው ቢያዩም፤መድኃኒቱ የእምቦጭ አረምን ያጥፋ አያጥፋ የሚያውቁት ነገር እንደሌለ ዶክተር አላዩ ተናግረዋል።
መድኃኒቱ ወደ ትግበራ ያልገባበት ምክንያቱ ምን ይሆን?
መርጌታ በላይ በ2010 ዓ.ም መጀመሪያ መድሃኒቱን ሰርተው እንደጨረሱ ከኢትዮጵያ አካባቢ ደን ምርምር ኢንስቲትዩት ጋር በዕምቦጭ አረም ላይ የምርምር ስራ በጋራ ለመስራት ከኢንስቲትዩቱ ጋር ባደረጉት ውይይት መድሃኒቱ ይሰራል አይሰራም የሚለውን ለማረጋገጥ ባለሙያዎች ተመድበው በቆቃ ግድብ አካባቢ እርጭት አካሄዱ። በተካሄደውም አርጭት መድሃኒቱ የዕምቦጭ አረሙን በማድረቁ ባለሙያዎቹ ውጤቱን ለኢንስቲትዩቱ ሪፖርት አደረጉ። በሪፖርቱ መሰረት ከኢንስቲትዩቱ ጋር በጋራ ለመስራት የውል ስምምነት ፈጸሙ።
በቀጣይም የኢንስቲትዩቱ ምክትል ዳይሬክተር ዶክተር አጌና አንጅሎ መድሃኒቱ መስራት አለመስራቱን ዋና የዕንቦጭ ችግር በተንሰራፋበት በባህር ዳር ከተማ ዓባይ ዳር አካባቢ እርጭት ተደርጎ ማየት እንደሚፈልጉ ሀሳብ አቀረቡ።
ዳይሬክተሩ ባነሱት ሀሳብ መርጌታ በላይ ተስማምተው ዓባይ ዳር አካባቢ እርጭት ለማካሄድ ኮሚቴ ተቋቁሞ ወደ ቦታው ያቀናሉ። በዓባይ ዳር ሰባሰሚት በተባለ ልዩ ቦታ በ2010 ዓ.ም መጀመሪያ መድሃኒቱን እርጭት ያካሄዱ ሲሆን፤ በመጀመሪያው ሙከራ በ24 ስዓት ውስጥ ዕምቦጩን አደረቀው። በሁለተኛው ሙከራ ደግሞ በመጀመሪያ በተረጨው ልክ ሳይሆን መድሃኒቱ ቀጥኖና ወፍሮ መሞከር ስላለበት፤ መድሃኒቱን አወፍረው እንዲያቀርቡ መጠየቃቸውን ይናገራሉ።
እርሳቸውም ፈተናዎችና ወዝግቡ ከቀን ወደ ቀን እየከረረ ሲመጣ የመድሃኒቱ ሙከራ ሂደት የመገናኛ ብዙሃን ባሉበት ለምን አይካሄድም? በሚል ሁለተኛ ዙር ርጭት ሲካሄድ የመገናኛ ብዙሃን መረጃ እንዲይዙ በስፍራው እንዲገኙ ያደርጋሉ። የመገናኛ ብዙሀኑም ርጭት በሚካሄድበት ቦታ ላይ ተገኝተው መረጃ ሊይዙ ሲሉ፤ ዳይሬክተሩ አይቀረጽም ብለው ጋዜጠኞችን ያግዳሉ።
መርጌታ በላይም ዳይሬክተሩን ርጭቱ ሲካሄድ መገናኛ ብዙሀኑ መረጃ ቢይዙ ለሁላችንም ለመተማመን ይረዳን እንጂ ክፉ ነገር የለውም ሲሏቸው፤ ዳይሬክተሩ ይስራ አይስራ ያልተረጋገጠ መድሃኒት በመገናኛ ብዙሀን አላስቀርጽም ብለው ጋዜጠኞቹን መለሷቸው።
መርጌታ በላይ መድሃኒቱ መስራት አለመስራቱን መጀመሪያ አይታችሁ ተስፋ አለው ብላችሁ ውል ከፈጸማችሁ በኋላ መድሃኒቱን ካላረጋገጣችሁና ካላመናችሁበት የጋራ ስምምነት መፈጸሙ አላስፈላጊ ነበር በማለት ሁለተኛው ዙር ሙከራ ሳይደረግ እዚያው ባህርዳር ላይ ከምክትል ዳይሬክተሩ ጋር ይለያያሉ።
ምክትል ዳይሬክተሩ ‹‹ ከ15 ቀን በኋላ ወደ አዲስ አበባ ይምጡና እንነጋገር›› ብለዋቸው ወደ መዲናዋ እንዳቀኑ
መርጌታ በላይ ገልጸው፤ ፕሮፖዛል አዘጋጅተው ካቀረቡ በኋላ ወደ ስራ የምንገባ ይሆናል። ነገርግን በፕሮፖዛሉ ላይ የመድሃኒቱ ዝርዝር የአሰራር ሂደትና ዕጸዋቱን ምንነት በግልጽ እንዲያስቀምጡ ይጠየቃሉ።
በውሉ መሰረት የፈጠራ ባለቤትነት መብታቸው ሳይከበር የመድሃኒቱን ዝርዝር የአሰራር ሂደትና ዕጽዋቱን በግልጽ ፕሮፖዛሉ ላይ እንደማያሰፍሩ ሲያስረዱ፤ ምክትል ዳይሬክተሩ ፕሮፖዛሉ ላይ የመድሃኒቱን ዝርዝር የአሰራር ሂደትና ዕጸዋቱን በግልጽ ካላስቀመጡ በጋራ ለመስራት እንደማይቻል ይገልጹላቸዋል።
እርሳቸውም በሀሳቡ አልስማማም ሲሉ ምክትል ዳይሬክተሩ ግን ‹‹ ጠቀም ያለ ገንዘብ ከተቋሙ ላስለቅቅልዎትና ዕጽዋቱን ያሳዩኝ ›› የሚል ሀሳብ እንዳነሱላቸው ‹‹ የሰራሁት መድኃኒት የሃገርና የወገን ንብረት ስለሆነ በህጋዊ መስመር ህዝብና መንግስት አውቆት ወደ ስራ የሚገባበትን መንገድ እንጂ የሀገርን እውቀት ሸጬ የፈጠራ ስራው በግለሰብ እጅ ገብቶ ኪሴን ሞልቼ ወደ ቤቴ ለመመለስ ህሊናዬ ስላልፈቀደልኝ ጊዜ ይፍታው እንጂ ዕጽዋቱን እንደማላሳይ መልስ ሰጥቼ ተለያየን ›› ብለዋል ። በዚህ ሁኔታ የውል ስምምነቱን ሰርዘው መለያየታቸውን መርጌታ በላይ ያናገራሉ።
ከዚያም መርጌታ በላይ ወደ ባህር ዳር ተመልሰው ለአማራ ክልል አካባቢ፣ ደንና ዱር እንስሳት ጥበቃ ባለስልጣን ዋና ዳይሬክተር ዶክተር በላይነህ አየለ፤ ለሰባት ዓመታት ባደረጉት ምርምር በባህላዊ መንገድ ከጽዋት የዕምቦጭ ማጥፊያ መድሃኒት እንደሰሩና መድሃኒቱ እምቦጭን እንደሚያጠፋና በውሃ ወስጥ በሚገኙ ብዝሃ ሕይወት ላይ ምንም የጎንዮሽ ጉዳት እንደማያስከትል በበኩላቸው ማረጋገጣቸውን በመግለጽ በባለስልጣኑ በኩል በሳይንሳዊ መንገድ አስፈላጊው ሙከራ ተደርጎ መድሃኒቱን ወደ ስራ ማስገባት እንደሚፈልጉ ይገልጻሉ።
ዳይሬክተሩ ወደ ስራ ለመግባት ፕሮጀክት ፕሮፖዛል አዘጋጅተው ማምጣት እንደሚጠበቅባቸውና በፕሮፖዛሉ ላይም ዝርዝር የመድሃኒቱን አሰራር ሂደትና የዕጸዋቱን ስም በግልጽ እስከ አካባቢው መጠሪያ ድረስ አካተው እንዲያቀርቡ ሲገልጹላቸው፤ የፈጠራ ስራቸውን በኢትዮጵያ አምሯዊ ንብረት ጽህፈት ቤት በባለቤትነት መብት ስላላስመዘገቡ ፕሮፖዛሉ ላይ በግልጽ የመድሃኒቱን አሰራርና ዕጸዋቱን የሚያስቀምጡ ከሆነ ሚስጥር እንደሚባክን፤ ነገር ግን በህጋዊ መንገድ ከተቋሙ ጋር አብሮ ለመስራት የውል ስምምነት ከተፈጸመ የተጠየቁትን አቅርበው ወደ ስራ እንደሚገቡ አሳውቀው፤ በጋራ ለመስራት ህጋዊ ስምምነት ሳይኖር ለግለሰቦች ሚስጥር ቢናገሩ የፈጠራ ባለቤትነት መብታቸውን ሊያሳጣቸው እንደሚችል ስጋት እንዳላቸው አስረድተው ከዳይሬክተሩ ጋር መለያየታቸውን ይናገራሉ።
ጣና ኃይቅን ከተጋረጠበት አደጋ ለመታደግ እየሰራ ያለው የጣና ኃይቅና ሌሎች የውሃ አካላት ጥበቃና ልማት ኤጀንሲ ዋና ስራ አስኪያጅ ዶክተር አያሌው ወንዴ የዕምቦጭ አረም ማጥፊያ መድሃኒት መሪጌታ በላይ መስራታቸውን ሰምተው መድሃኒቱን እንዴት ነው መሞከር የምንችለው የሚል ጥያቄ ያቀርቡላቸዋል።
መርጌታ በላይ መድሃኒቱ በባህር ዳር ዩኒቨርሲቲ ታይቶ እምቦጭን እንደሚያጠፋ የምስክር ወረቀት ተሰጥቶኛል። በኛ በኩል ደግሞ ማየት አለብን ካላችሁ በናንተ በኩል አረጋግጣችሁ ወደ ስራ መግባት እንችላለን የሚል ምላሽ ይሰጣሉ።
ስራ አስኪያጁም ከተለያዩ ተቋማት የተውጣጡ ተመራማሪዎች የተካተቱበት ኮሚቴ አቋቁመው መድሃኒቱ በባህር ዳር ፔዳ ካምፓስ በተዘጋጀ የሙከራ ቦታ ላይ ኮሚቴዎቹ ባሉበት ተረጭቶ ዕምቦጩን እንደሚያደርቀው ተረጋገጠ።ከዚህ በኋላ ለሥራ አስኪያጁ ፕሮፖዛል የሚያስፈልግም ከሆነ ፕሮፖዛል አዘጋጅተው ውል ፈጽመን ወደ ስራ እንግባ የሚል ጥያቄ ያነሱላቸዋል።
ዳይሬክተሩ መድሃኒቱ በዓባይ ዳር ሰባሰሚት በሚባል ቦታ መሞከር አለበት የሚል ሃሳብ ሲያቀርቡ፤ መሪጌታ በላይ በበኩላቸው ‹‹ ኮሚቴ ተዋቅሮ ለሙከራ በተዘጋጀ ቦታ ተሞክሮ መታየቱን አሁን ለምን ሁለተኛ ዙር ለሙከራ በማይመች ቦታ ይሞከር የሚል ጥያቄ ይነሳል ? ›› ያላሉ። ዳይሬክተሩም ‹‹ ዳግመኛ መድሃኒቱ ጣና ዙሪያ ተሞክሮ ማየት አለብኝ !›› የሚል ምላሽ ይሰጣሉ።
መርጌታ በላይ ይህ ሰበብ ሆኖ የፈጠራ ስራው ወደ ተግባር እንዳይገባ እንቅፋት ከሚፈጠር ርጭት የሚደረግበት ቦታ ለምርምር በሚያመች ሁኔታ ይዘጋጅና እርጭቱን አካሂዳለሁ ይሉና ርጭት ለማካሄድ መድሃኒቱን ይዘው ወደ ተባለው ቦታው ይሄዳሉ፤ ነገር ግን ርጭት ለማካሄድ በተመረጠው ሰባሰሚት በተባለው ቦታ ሲደርሱ ቦታው ምርምር ለማካሄድ አመቺ ስላልሆነ አካባቢው ታጥሮ ከሰውና ከእንስሳት ንክኪ መጽዳት አለበት፤ ምርምሩ ተካሂዶ አስኪያልቅ ድረስ ቀንና ሌሊት ጥበቃም እንዲቀጠር አሳስበው የመጀመሪያ ቀን እርጭት አድርገው መስተካከል ያለባቸውን ጉዳዮች ገልጸው ይመለሳሉ።
መድሃኒቱ በስነ ፍጥረት ላይ የሚያደርሰው ምንም አይነት የጎንዮሽ ጉዳት ባይኖረውም አውላላ ሜዳ ላይ ሳይታጠርና ጥበቃ ሳይኖረው ርጭት ከተካሄደ በኋላ ሌላ ሰው ባዕድ ነገር ቢጨምርበት የመድሃኒቱን ፈዋሽነት ከማዛባት ባለፈ በሰውና በዕንስሳት ላይ ጉዳት ቢደርስ ተጠያቂ የሚሆነው ማነው በማለት ለሁለተኛ ጊዜ ርጭት ለማካሄድ ቦታው ታጥሮ ተገቢው ጥበቃ ይደረግለት የሚል ጥያቄ ያነሳሉ፡፡ የኤጀንሲው ዋና ስራ አስኪያጅ ‹‹ የምናጥርበትና ጥበቃ የምንቀጥርበት በጀት ስለሌለ ከፈለጉ ርጭቱን አካሂዱ ካልፈለጉ ይተውት ›› ሲሏቸው ርጭቱን ሳያካሂዱ መለያየታቸውን ይናገራሉ።
መርጌታ በላይ ምርምራቸው በሳይንሳዊ መንገድ ተደግፎ ወደ ተግባር ለማስገባትና ጣናን ለመታደግ ካላቸው ፍላጎት አንጻር ከሚመለከታቸው ተቋማት ጋር አብሮ ለመስራት በተደጋጋሚ ቢሞክሩም፤ ዕጸዋቱን ያሳዩን የሚል መልስ እንጂ ተባብረን አገርን እንታደግ፤ ኃይቁን ከጥፋት እናድነው የሚል አገራዊ ስሜት ያለው አካል ማግኘት አለመቻላቸው በእጅጉ እንዳሳዘናቸው ይናገራሉ።
እርሳቸው የክልሉ መንግስት ከተለያዩ መንግስታዊና መንግስታዊ ካልሆኑ ተቋማት፣ የኃይማኖት አባቶች፣ ተጽዕኖ ፈጣሪ ሰዎች፣ ፖለቲከኞች፣ ተመራማሪዎች፣ ሲቪክ ማህበራት ወዘተ… ከፌዴራልና ከክልል የተውጣጣ ገለልተኛ ግብረ ኃይል አቋቁሞ፤ ግብረ ኃይሉ በተግባር መድሃኒቱን ገምግሞ ውጤታማ ካልሆነ ለግብረ ኃይሉ ውሳኔ ተገዢ እንደሚሆኑ፤ እንዲሁም ውጤታማ ከሆነ ደግሞ አስፈላጊው ድጋፍና እገዛ ተደርጎላቸው ጣናን ለመታደግ እንዲሰሩ ጥሪ አቅርበዋል።
አቤቱታቸውንም በተደጋጋሚ በደብዳቤ ለክልሉ ዕርሰ መስተዳደር ጽህፈት ቤትና ሌሎች ጉዳዩ ለሚመለከታቸው ተቋማት በግልባጭ አስታውቀው ምላሽ ቢጠባበቁም ጉዳዩን ጆሮ ዳባ ልበስ እንዳሉት ተናግረዋል።
የሚመለከታቸው ተቋማት አመራሮች ምን ምላሽ ሰጡ?
ኢትዮጵያ አካባቢና ደን ምርምር ኢንስቲትዩት
የኢንስቲትዩቱ ምክትል ዋና ዳይሬክተር ዶክተር አጌና አንጅሎ፤ መርጌታ በላይ ዕምቦጭን የሚያጠፋ ከዕጸዋት የተዘጋጀ መድሃኒት አለኝ ብለው ከአንድ ከተቋሙ ባለሙያ ጋር ቆቃ ግድብ ወስደው ሞክረው ልዩነት ያሳያል የሚል መነሻ ሀሳብ ይዘው ሲመጡ መድሃኒቱን ቆቃ ግድብ ላይ የሞከረው የዘርፉ ባለሙያ ስላልሆነ ያቀረቡትን የመነሻ ሃሳብ በሳይንሳዊ መንገድ ለማረጋገጥና እርሳቸውም በዘርፉ የዳበረ ልምድ ያላቸው ባለሙያ ስለሆኑ የበኩላቸውን አስተዋጽኦ በማድረግ ምርምሩን ለማሳደግ
በማሰብ፤ ተመራማሪው አለኝ የሚሉትን መድሃኒት ይዘው በባህር ዳር ዓባይ ዳርቻ በተጨባጭ ዕምቦጭን ማጥፋት አለማጥፋቱን ኮሚቴ አቋቁመው ሙከራ አካሄዱ።
ባለሙያዎች ባሉበት ሙከራ የተደረገ ሲሆን፤ በመጀመሪያው ዕርጭት መድኃኒቱ በዕምቦጩ ቅጠል ላይ በጽሐይ የመቃጠል የሚመስል የማቁሰል አይነት ምልክት ቢያሳይም፤ የዕንቦጩን እድገትና መስፋፋት ሊገታው እንዳልቻለ ምክትል ዋና ዳይሬክተር ይገልጻሉ።
ተመራማሪው ለሁለተኛ ጊዜ የመድሃኒቱን ድፍድፍ አምጥተው የተሞከረ ሲሆን፤ ልክ እንደ መጀመሪያው ቅጠሉን ከማቃጠል በዘለለ የዕምቦጩን ዕድገት ሊያስተጓጉለው እንዳልቻለ ይናገራሉ።
እንደ እርሳቸው ገለጻ ተመራማሪው ይዘውት የመጡት መድሃኒት ለሳምንት በዕምቦጩ ላይ በተደረገው ሙከራ ያረጋገጡት መድሃኒቱ ልክ እንደ ኮመጠጠ ጠላ አይነት ሲሆን፤ በውስጡም ከአሲቲክ አሲድ የዘለለ ኬሚካላዊ ባህሪ ያለው አለመሆኑን መረዳታቸውን ተናግረዋል።
መድሃኒቱ ተስፋ ሰጭ ውጤት አሳይቶ ቢሆን በሳይንሳዊ ዘዴ ኬሚካላዊ ይዘቱን በዝርዝር የማጥናት ሂደት ውስጥ ለመግባት ታቅዶ የነበረ ቢሆንም፤ መድሃኒቱ በድፍድፉ እንኳን እምቦጩን ሊያደርቀው ስላልቻለ ወደ ዝርዝር ጥናት በመግባት ተቋሙ ኪሳራ ውስጥ መግባት ስለሌለበት፤ ተመራማሪው ሳይማሩ የአገሪቱን ችግር ለመፍታት ያደረጉት ጥረት የሚበረታታ ቢሆንም ያመጡት መድሃኒት ግን በተደረገው ሙከራ ውጤታማ አለመሆኑንና ከዚህ በላይ መሄድ እንደማያስፈልግ እንደተነገራቸው፤ ጥረት ላደረጉበት እንዲሁም ለትራንስፖርት ያወጡትን ወጭ ክፍያ ተፈጽሞላቸው እንደተለያዩ ምክትል ዋና ዳይሬክተሩ ተናግረዋል።
ተመራማሪው በመገናኛ ብዙሃን የርጭት ሂደቱ ይቀርጽ ብሎ ጠይቆ ነበር ወይ ብለን ላነሳንላቸው ጥያቄ ምክትል ዋና ዳይሬክተሩ፤ መድሃኒቱ ዕምቦጩን ያጠፋዋል አያጠፋውም የሚለው ሲረጋገጥ ነው እንጂ ገና በሙከራ ሂደት ላይ እያለ ውጤቱ ሳይታወቅ አነድ የመንግስት አካል ለመገናኛ ብዙኋን መረጃ ሊሰጥ ስለማይችል፤ ውጤቱ ሲረጋገጥ መረጃ የምንሰጥ ይሆናል ብለው ጋዜጠኞችን እንደመለሱ ተናግረዋል።
በአጠቃላይ ተመራማሪው ሳይማሩ የአገራቸውን ችግር ለመፍታት ባደረጉት ከፍተኛ ምርምር ያገኙትን ባህላዊ መድሃኒት የፈጠራ ባለቤትነት መብታቸው እንዳይሰረቅ በጥንቃቄ ሚስጥራቸው ተጠብቆ መድሃኒቱን የማረጋገጥ ስራ ተሰርቷል። እንዲሁም በኢንስቲትዩቱ ደረጃ ባለሙያ ተመድቦ በተደረገው ፍተሻ መድሃኒቱ ውጤታማ አለመሆኑ በመረጋገጡ፤ ውጤቱን በግልጽ ለፈጠራ ባለቤቱ ማስረዳት መቻሉን ምክትል ዋና ዳይሬክተሩ ገልጸዋል።
ተመራማሪው ‹‹ እጸዋቱን አሳዩኝና ጠቀም ያለ ገንዘብ እንዲለቀቅልህ አደርጋለሁ ተብያለሁ›› የሚል ያነሱትን አቤቱታ በተመለከተም ምክትል ዋና ዳይሬክተሩ ሲመልሱ ‹‹ ባህርዳር ላይ ተመራማሪዎች ባሉበት ሙከራ ተካሂዶ ውጤታማ እንዳልሆነ ከተረጋገጠ በኋላ መድኃኒቱ አረሙን እንደማያጠፋ በግልጽ ተነግሮአቸው ተለያይተናል፤ ከዚያ በኋላ አዲስ አበባም አልተገናኘንም፤ ገንዘብ ይለቀቃል ዕጸዋቱን ያሳዩኝና የሚል ጥያቄም አልተነሳም ›› ብለዋል፡፡
የአማራ ክልል አካባቢ፣ ደንና ዱር እንስሳት ጥበቃ ባለስልጣን
የባለስልጣኑ ዋና ዳይሬክተር ዶክተር በላይነህ አየለ፤ ተመራማሪው አንድ ቀን ወደ ቢሮአቸው ከአንድ የባህርዳር ዩኒቨርሲቲ መምህር ጋር ጎራ ብለው፤ በባህላዊ መንገድ ከዕጽዋት የሰሩት የዕምቦጭ ማጥፊያ መድሃኒት እንዳላቸው ያሳውቋቸዋል።
እርሳቸውም በደስታ መንግስት ምን ሊያግዛቸው እንደሚፈልጉና ወደ ፊት ምን ለመስራት እንዳቀዱ በጽሁፍ ያቅርቡና ለኮሚቴ ቀርቦ ምርምሩ በሳይንሳዊ መንገድ እንዲደገፍና በጀት እንዲለቀቅ እንደሚያደርጉ ይግልጹላቸዋል።
ዳይሬክተሩም በቀረበው ሃሰብ ተስማምተው ከቀናት በኋላ የሚፈልጉትን ድጋፍ በጽሁፍ ይዘው እንደሚመጡ ቀጠሮ አስይዘው ከሄዱ በኋላ ዳግመኛ ወደ ተቋሙ ሳይመለሱ የውሃ ሽታ ሆነው እንደቀሩ ገልጸው፤ ነገር ግን ተመራማሪው ፕሮፖዛል ቀርጸው ሲያመጡ በግልጽ የመድሃኒቱን የአዘገጃጀት ሂደትና የዕጸዋቱን ስም በዝርዝር እንዲያሳውቁ ተብያለሁ ብለው ያነሱት ዝምብሎ ውሃ የማይቋጥር ምክንያት ነው።
ምክንያቱም የህዝብና የመንግስትን በጀት ማንኛውም ሰው መድኃኒት አለኝ ስላለ በጀት መፍቀድ ተጠያቂ ስለሚያደርግ፤ ህጋዊ አካሄዱን ተከትለው ሃሳባቸውን በጽሁፍ አስፍረው ያምጡ ነው የተባሉት ይላሉ።
የመርጌታው ፍላጎት በመገናኛ ብዙሀን እየቀረቡ ይሄ መድሃኒት አለኝ እያሉ ታዋቂ ለመሆን ነው እንጂ ተጨባጭ ነገር ቢኖራቸው ሰርተው ማሳየት ይችሉ ነበር ያሉት ዶክተር በላይነህ፤ ተመራማሪው የሚሄዱበት አካሄድ
ሳይንሳዊና ቅንነት የጎደለው አካሄድ ነው። የዕውነት በጣና ላይ የተጋረጠውን ችግር ለመቅረፍ አስበው ከሆነ፤ አሁንም ቢሆን መጀመሪያ ለዕምቦጭ ማጥፊያ የሚጠቀሙበትን ዕጸዋቶች በኢትዮጵያ አምሯዊ ንብረት ጽህፈት ቤት በፈጠራ ባለቤትነት መብት አስመዝግበው የተረጋገጠ መድሃኒት ይዘው ከመጡ፤ የጣናን ችግር ለመቅረፍ ከሰው ጋር ቀርቶ ከሰይጣንም ጋር ለመስራት ዝግጁ መሆናቸውን ተናግረዋል።
የጣና ኃይቅና ሌሎች የውሃ አካላት ጥበቃና ልማት ኤጀንሲ
የኤጀንሲው ዋና ስራ አስኪያጅ ዶክተር አያሌው ወንዴ፤ ኤጀንሲው ጣናን ለመታደግ የተቋቋመ ከመሆኑ ጋር ተያይዞ ተመራማሪው ዕምቦጭን የሚያጠፋ ቴክኖሎጂ አለኝ ሲሉ ከማንኛውም ተቋም በላይ ተቋማቸው ከባለሙያው ጋር ተቀራርቦ በመስራት ምርምራቸውን ለመደገፍ መጣሩን ይናገራሉ።
ስራ አስኪያጁም መድሃኒቱ የዕምቦጭ አረምን ያጠፋዋል አያጠፋም የሚለውን ለማረጋገጥና አመርቂ ውጤት ካሳየም ስምምነቱን ተቋማዊ ለማድረግ ከተለያዩ ተቋማት የተውጣጣ የቴክኒክ ኮሚቴ አዋቅረው፤ ዓባይ ዳር ሰባሰሚት በተባለ ቦታ ጥቅምት መጨረሻ ላይ መድሃኒቱ ሙከራ እንዲደረግና ኮሚቴው ለተቋሙ ውጤቱን ሪፖርት እንዲያደርግ አቅጣጫ መስጠቱን ይናገራሉ።
ኮሚቴውም የምርምር ውጤቱን በሪፖርት መልክ አዘጋጅቶ ያቀረበ ሲሆን፤ በሪፖርቱም መድሃኒቱ በእንቦጩ ላይ ሲረጭ የማጥፋት ምልክት ቢያሳይም ከሳምንታት በኋላ ግን እንደገና ዕምቦጩ ማቆጥቆጥ እንደጀመረና መስፋፋቱንም እንደቀጠለ ተገልጿል።
የመድሃኒቱ ፈዋሽነት ጥያቄ ምልክት ውስጥ ከመግባቱ ባሻገር ሌሎች በውሃ ውስጥ በሚገኙ አካላት ላይ እራሱን የቻለ የጎንዮሽ ጉዳት እንዳለው ዶክተር አያሌው ገልጸው፤ መድሃኒቱ በቤተ ሙከራ ኬሚካላዊ ይዘቱን ለማረጋገጥ ናሙና ተወስዶ ይሞከር ቢባልም ተመራማሪው ፍቃደኛ አለመሆናቸውን ተናግረዋል።
በሪፖርቱ መሰረት ተመራማሪው በዜግነታቸው የአገሪቱን ችግር ለመፍታት ያደረጉት ጥረት የሚበረታታና ምስጋና የሚገባቸው ቢሆንም፤ አሁን ላይ የጣና ሀይቅ ከተጋረጠበት የመጥፋት አደጋ አንጻር የሚያስፈልገው በቶሎ ወደ ስራ የሚገባና አስቸኳይ ምላሽ የሚሰጥ መፍትሄ ከመሆኑ ጋር ተያይዞ፤ ተመራማሪው ያቀረቡት መድሃኒት በሌላ የምርምር ተቋም ሰፊ ምርምር ቢደረግበት፤ ጣና ለተጋረጠበት ችግር መድሃኒቱ መፈትሄ እንደማይሆን በደብዳቤ ለተመራማሪው ማሳወቃቸውንና በተቋሙ ድህረ ገጽ ኮሚቴው ያቀረበው ሪፖርት መለቀቁን ገልጸዋል።
‹‹ባለሙያው በየቦታው እየዞሩ ‹ ዕጸዋቱን ካላሳያችሁኝ ብለው ነው፤ መድሃኒቱ ሲረጭ ውሃ ጨምረውብኝ ነው › እያሉ ስም ማጉደፋቸው አግባብነት የሌለውና ከንቱ ኩነና ነው ›› ያሉት ዶክተር አያሌው፤ መድሃኒቱ ሲረጭ ከኮሚቴው ጋር በቀን ሁለት ጊዜ እየተገኙ ሲከታተሉ እንደነበርና ምንም ጠብ የሚል ውጤት እንደሌለው በአይናቸው ማየታቸውን ተናግረዋል።
መሰል ብዛት ያለቸው ሰዎች ይሄ መድሃኒት አለኝ በሚል ህብረተሰቡን የሚያወናብዱና የሚያሸብሩ አካላት እየተበራከቱ መምጣታቸውን ጠቁመው፤ የሚጨበጥ ስራ ሳይኖራቸው ህብረተሰቡን በሚያወናብዱ ህገወጦች ላይ መንግሥት አስፈላጊውን ማጣራት ስራ በመስራት ዕርምጃ እንዲወስድ ጠይቀዋል።
የጣና ሐይቅ ትረስት ፈንድ ስራ አመራር ቦርድ
የቦርዱ ሰብሳቢና የአማራ ክልል ርዕሰ መስተዳደር የህግ አማካሪ አቶ መርሃጽድቅ መኮንን፤ ተመራማሪው ከኤጀንሲው ስራ አስኪያጅ ጋር የተፈጠረውን አለመግባባት በተደጋጋሚ እርሳቸው ዘንድ ቀርበው አቤቱታ ማቅረባቸውን ጠቁመው፤ እርሳቸውም አስተዳደራዊ ስራው ላይ እንጂ ቴክኒካል ስራው ላይ ባለሙያ ስላልሆኑ ከአሁን በፊት አስተያየት ከመስጠት እንደተቆጠቡና ለወደ ፊቱ ግን ተመራማሪው ከኤጀንሲው ጋር ያለውን አለመግባባት እንዲፈቱ የበኩላቸውን ጥረት እንደሚያደርጉ ተናግረዋል።
በተጨማሪም መድሃኒቱ ይስራ አይስራ የሚያውቁት ነገር እንደሌለ ገልጸው፤ መድሃኒቱ ገለልተኛ ኮሚቴ አይቶት ወደ ስራ መግባት የሚችል ከሆነ እንዲገባ በምርምር የሚያድግ ከሆነ ደግሞ በምርምር ተቋም እንዲበለጽግ የበኩላቸውን ድጋፍ አንደሚያደርጉ ገልጸዋል።
የአማራ ክልል ርዕሰ መስተዳደር ጽህፈት ቤት
የጽህፈት ቤቱ ኃላፊ ወይዘሮ ሰብለወርቅ አስማማው፤ እስካሁን ጉዳዩን እንደማያውቁትና ተመራማሪውም ለጽህፈት ቤቱ ያስገቡት ደብዳቤ እንደሌለ ገልጸው፤ ከአሁን በኋላ ግን ተመራማሪው ከተለያዩ ተቋማት ያላግባባቸውን ጉዳይ በማጣራት ለችግሩ እልባት ለመስጠት አንደሚሰሩና ምርምሩም ተስፋ ሰጭ ውጤት ካለው በሳይንሳዊ መንገድ በልጽጎ ወደ ስራ እንዲገባ ጽህፈት ቤቱ የበኩሉን ድጋፍ ያደርጋል ብለዋል።
አዲስ ዘመን ግንቦት 19/2012
ሶሎሞን በየነ
