ምክንያታዊ አስተሳሰብና የኢትዮጵያ ፍልስፍና

ምክንያታዊ ማኅበረሰብ ሲባል በአስተሳሰብ ልኅቀት የጠነከረና በስሜት የማይረዳ ማኅበረሰብ ማለት ነው። የመመራመር ባህሉ ጠንካራ የሆነ በስማ በለውና በዘፈቀዳዊ እምነት የማይመራ ማኅበረሰብ ነው። የሰው ልጅን መለኮታዊ ባህሪ ከግምት ውስጥ በማስገባት ቀደምት የኢትዮጵያ ፈላስፎች ሳይመረምሩ ማመንን እንደ ኃጢአት ወስደውታል። በኢትዮጵያ ፍልስፍና ውስጥ የመመራመርና የምክንያታዊ ማህበረሰብን ግንባታ ከሚመኙና ለዚያም ከሚሞግቱት ፈላስፎች ጥቂት እሳቤዎችን እንውሰድ።

ዘርዓያዕቆብ ሀተታ ዘርዓያዕቆብ በተሰኘው መጽሐፉ ውስጥ ‹‹ሰዎች ሁሉ ለባውያን ናቸው›› ሲለን ለባዊነት ምክንያታዊነትና ተመራማሪነት የሰው ልጆች መለኮታዊ ጸጋ የሆነ ጥንተ ተፈጥሮ እንደሆነ የሚያጠያይቅ አይደለም። ለዘርዓያዕቆብ የአንድ ነገር እውነተኛነት የሚረጋገጠው በአማኞቹ ብዛት ሳይሆን ከልቡና ጋር ባላቸው ስምምነት ነው። እንዲያውም የአንድን ነገር እውነተኛነት ለማረጋገጥ የሰዎች ምስክርነት ላይ ብቻ መንጠልጠል እንደሌለብን ይነግረናል።

በዚሁ መጽሐፍ ውስጥ ‹‹ህያው ፈጣሪያችን በእውቀትና በተግባር ኑሮአችንን እናሳምረው ዘንድ ይፈቅዳል። ስለዚህ ልብና ችሎታን ሰጥቶናልና።›› የራሱን ልምድ ሲነግረን ‹‹ከዳዊት መዝሙር ውስጥ ከህሊናዬ ጋር የማይስማማ ባገኝ እኔ እተረጉመዋለሁ›› ይለናል።

ወልደ ህይወትም ሳይመረምሩ ማመንን በእጅጉ የሚያወግዝ ፈላስፋ ነው። ከመምህሩ የተቀበለውን አደራ ከማስቀጠል ስለ መመራመር አስፈላጊነትና የስልጡን ማህበረሰብ ግንባታውን ተግባራዊ ለማድረግ መመራመርና ምክንያታዊነትን በህዝቡ ዘንድ እንዲሰርጽ በአጽንኦት አስተምሯል።

‹‹ወንድሜ ሆይ አዋቂ አድርጎ ወደ ፈጠረህ ፍጹም ወደ ሆነው ወደዚህ ኅላዌ ህሊናህን ከፍ ከፍ አድርግ። በአይነ ልቡናህም ወደ እርሱ ተመልከት፤ ፈጣሪ የሚያሳይህን የአዕምሮ ብርሀን አስተውል። … አንተስ ሰዎች ያስተማሩህን እውነትን ከሀሰት ትለይ ዘንድ ሳትመረምር ፈጽመህ አትመን። ሰዎች ሊዋሹህ ይችላሉና። እውነትን ወይም ሀሰትን ቢያስተምሩህ አንተ አታውቅምና። መርምረህ እውነተኞች ሆነው ካላገኘሃቸው በቀር እንዲሁም በመጽሐፍት የተጻፈውን ፈጽመህ አትመን። መጻሕፍትም ሀሰትን ይጽፉ ዘንድ የሚችሉ ሰዎች ጽፈዋቸዋልና።›› (ሐተታ ዘርዓያዕቆብ ወሐተታ ወልደ ህይወት፡- የኢትዮጵያ ፍልስፍና)

በሚያስደንቅ ሁኔታ ምርምርን ወደ ጥበብ የምንገባበት በር ሲያደርጋት ልቡናችንን /ህሊናችንን/ ደግሞ ይህንን በር የምከፍትባት ቁልፍ መሆኗን ይተነትናል። እንዲያውም ቀድሞ በችኮላ ከማመን ይልቅ አለማመን እንደሚሻል፣ ካለማመን ወደማመን፣ ከመጠራጠር ወደ መመራመርና ወደ እርግጠኝነት እንደምንደርስ ይከራከራል። ‹‹ለማመን እንጂ ላለማመን ምክንያት አያስፈልግምና›› ካለ በኋላ ‹‹የሰው ልጅ መልካሙን ከክፉ፣ እውነትን ከሀሰት እንድንለይ የልቡና ብርሀን ሰጥቶናል›› ይላል በመጽሐፉ ሲያብራራ።

ከዚህ የመመራመር ተፈጥሮአዊ ጸጋ የሚመጣ ተጠያቂነትም አለ። ልባዊት ነፍስና ተመራማሪ አዕምሮ ተሰጥቶን ባንመረምር ኃጢአት እንደሰራን ይፈረድብናል። ‹‹ሁሉን መመርመር መልካም ጥበብ ነውና። ነባቢት ነፍስንና ይህን የሚመረምር ልቡናን ለሰጠን ለፈጣሪያችን እናመሰግነዋለን። ሳይመረምሩማ አይደል የመለኮትን ፈቃድ ይቅርና ከልባዊት ፍጥረት (rational creature) ባህሪ ጋርም ማስማማት እንደማይቻል ነው የዘመን አይሽሬው ወልደህይወት ፍልስፍና የሚያሳየው።

ከሌሎች ጥንት የኢትዮጵያ ፈላስፎች ውስጥ በ5ኛው ክፍለ ዘመን ወደ ግእዝ እንደተተረጎመ የሚነገርለት የእስክንድር ሕይወትና መርሆዎቹ በመባል የሚታወቅ መጽሐፍ አለ። ታሪኩንና ሀሳቦቹን አንድ ላይ የያዘ መጽሐፍ ሲሆን፤ ለእስክንድር አንድ ነገር እውነት ነው ለመባል መጀመሪያ በመረጃ የተደገፈ ማረጋገጫ ሊኖረው እንደሚገባ ይነግረናል።

በአንገረ ፈላስፋ መጽሐፍ ውስጥም የአያሌ ፈላስፎች ሀሳብ በሥነ ምግባር፣ በማኅበራዊ ህይወት፣ በሰው ልጆች ባህሪ፣ በነፍስ ተፈጥሮ በሥጋ ባህሪያት ወዘተ. በርካታ ሀሳቦችን ያሰባሰበ ሲሆን ስለ ሰው ልጆች መመራመር አስፈላጊነት በሰፊው ይገልጻል። ምክንያታዊ ማኅበረሰብ ዋና መገለጫው የቀረበለትን እውነትና መረጃ መመራመርና ከምርምር በኋላ ማመን ነው። ከዚህ ባሻገር በማህበራዊ መስተጋብር ውስጥ ያሉ የአስተሳሰብ ዝንፈቶችንና ተቃርኖዎችን እንዲያርቅ ልዩነቶችን እንዲያስተናግድ በውይይትና በክርክር እንዲያምን ይፈለጋል። ‹‹ተፈራራጆችና ተከራካሪዎች ያሏትን አገር ስህተት አያገኛትም›› አንገረ ፈላስፋ (1953 ገጽ 135-136) ላይ እንደተጠቀሰው፤

ምክንያታዊ ማህበረሰብ በውስጡ ያሉ የባህል፣ የሀይማኖት፣ የኢኮኖሚ፣ ፖለቲካና ማህበራዊ ተቃርኖዎችን በመፍታት ከአስተሳሰብ ዝንፈትና ከተግባቦት ብልሽት ራስን የሚታደግ ነው። በሰብአዊነት እሳቤ የጎለበተ፣ ነገሮችን በሰለጠነ መንገድ የመረዳትና የመተርጎም ባህሉ የጠነከረ ማህበረሰብ ነው። በልዩነቶች መካከል ያሉን የጋራ እሴቶች ፈልፍሎ በማውጣት የእርስ በእርስ ሰንሰለትን መፍጠር የሚችል በልሂቃኑ ይሁኝታ፣ በፈላስፎቹ ሙግት፣ በሳይንስ ውጤት በታላላቆች ምክር በሀይማኖት ህጎች እየተመራ ከነባራዊ መስተጋብር ጋር እየተስማማ መሄድ የሚችል ማህበረሰብ ነው።

እንደ ልሂቃኑ እይታ ይህ ሲሆን አንድ የሰለጠነ ማህበረሰብ ሁለት አበይት ጸጋዎችን ይጎናጸፋል። በአንድ በኩል ከዘመን አይሽሬ የአባት እናቶቹ መንፈስ ጋር በመተሳሰር ጤናማ የትውልዶች ተግባቦት ይኖረዋል። በሌላ በኩል ደግሞ ልዩነቶችን በሆደ ሰፊነት አቅፎ በመያዝ ብዝኃነትን በማስተናገድ በባህሎችና በተፈጥሮአዊ ልዩነቶች መካከል ጤናማ መናበብ በመፍጠር ዘላቂ ብልጽግናን ያረጋግጣል።

ሰው የማህበራዊ መስተጋብሩና የባህላዊ ክንዋኔዎቹ ውጤት ነውና ከትናንት የተነጠለ ወይም ከሌሎች የተገለለ ማህበራዊ ህይወት የተሟላ አይሆንም። (ፈቃደ አዘዘ ቁዘማ፡- ፎክሎር (ባህል) እና ልማት በኢትዮጵያ) በሚል ፅሁፉ ባሰፈረው ሃሳብ እንዲህ ይለናል። “እንዲህ ዓይነቱ ማህበረሰብ የመጨረሻ ግቡ የሰው ልጆች ደኅንነት የተረጋገጠበትና የግብረገብ ፍጽምና ላይ የተቆናጠጠ የግለሰቦች መብት ዋስትና ያገኘበት ማህበረሰብ ነው። የዚህ ህብር ወይም ምክንያታዊ ማህበረሰብ ፍጽምና የሚረጋገጠው ደግሞ ፍትሐዊ መንግስትን በመመስረት ይሆናል”።

ብዝኃነት

የማህበራዊ ሳይንስና አስተምሮ እንደሚያስረዳው፤ ‹‹ብዝኃነት›› የሃይማኖት፣ የባህል፣ የአስተሳሰብ ልዩነቶችን ያቀፈ የጋራ ዓላማና እሴት ያላቸው ሰዎች ስብስብ ነው። እንደ ኢትዮጵያ ያሉ አገሮች ባለ ብዝኃ ብሄር አገሮች ናቸው። ብዝኃነትን የማያስተናግድ ማህበረሰብ የውስጥ ሰላምም ሆነ እድገት አይኖረውም።

ብዝኃነትን ለማስተናገድ የአስተሳሰብና የምክንያታዊነት ባህል እንደሚያስፈልግ ዘመን ተሻጋሪ የሆኑ ኢትዮጵያውያን ፈላስፋዎች በተለያየ አውድ ገልጸዋል። በዋናነት የዘርዓያዕቆብና የወልደ ህይወት ፍልስፍና ብዝኃነትን የሚያስተናግድ ተመራማሪና ስልጡን ማህበረሰብ ለመገንባት ሙከራ አድርገዋል።

በዚህ በኩል ወልደ ህይወት በአጽንኦት የሚሞግተው ሁሉም የመሰለውን እምነትና ባህል ቢይዝም ይህንን መብቱን ግን ልናከብርለት እንደሚገባ ነው። ምክንያቱም ከሰዎች ሁሉ ጋር በሠላም ለመኖር ብዝኃነትን ማስተናገድ ግድ ስለሚል ነው። ከዚህም ባሻገር ሁሉም በታሪክና በቦታ አውድ አጋጣሚ የተለያየ እምነትና ባህል ይኑራቸው እንጂ ሁሉም እኩል የሆኑ የሰው ልጆች ናቸው። ‹‹ደጎችም ክፉዎች፣ ክርስቲያኖችም ሆኑ ሙስሊሞች፣ አይሁድም ሆኑ አረማውያን ሁሉም እኩል ናቸው። (ሐተታ ወልደ ህይወት) እንዲህ ይላል፤ ሰዎች ሁሉ በተፈጥሮአቸው እኩል፣ ሁላቸውም የፈጣሪ ልጆች እንደሆኑ ልናውቅና ልናስተውል ይገባናል። እኛ ግን ሰዎችን ስለ ሀይማኖት ብንጠላቸው እንበድላለን። ለሁሉም ለእያንዳንዱም እውነት የመሰለውን ያምን ዘንድ ሥልጣን ያለው ነውና›› በማለት ሰፊ ትንታኔ ሰጥቷል።

ሰላማዊ አብሮነት ሲባል የሰዎችን ባህል ማክበርና እንደነሱ መኖር እንደሚገባ ይሞግታል። ‹‹ወንድሜ ሆይ አንተ ግን መልካም የሆኑ ዘመናትን ታይ ዘንድ ብትወድ በፍቅርና በሰላም ከሰው ሁሉ ጋር ተስማማ። በሀገር ሳለህ እንደ አገር ባህል ኑር። …ከዚያች አገር ሰዎች ጋር አብረህ ኑር። ለሁላቸውም እንደ ጠባያቸውና ባህላቸው እንደልማዳቸውም መልካም ይሆንላቸው ዘንድ ወደ ፈጣሪህ ጸልይ።›› ይህ ንግግር እንኳን የሰዎችን ባህል ልናናንቅና ልንጨቁን ይቅርና በማክበር እንደ ባህላቸው መልካም ይሆንላቸው ዘንድ እንድንጸልይ ይመክረናል።

እንደዚህ አይነት ምክሮች በፍልስፍናው ብቻ ሳይሆን በኢትዮጵያ ህዝቦች ለዘመናት በተግባር ይታዩ የነበሩ ናቸው። አንዱ በአንዱ ላይ መቀናናትና መታበይ ለመለያየትና ለመገዳደል እንዲሁም ለመበታተን የሚያደርሰው መከባበርና ብዝኃነትን ማስተናገድ ሳይቻል ሲቀር ነው። ይህም የሰዎች ስንፍና ነው። ይህን መሰሉን እኩይ ምግባር የአንገረ ፈላስፋ ጸሐፊ (ተርጓሚ) እንዲህ ያስቀምጠዋል፤

‹‹ሰዎች ሰነፎች ቢሆኑ ነው እንጂ አይዋረዱም ነበር። ቢበታተኑ ነው እንጂ አይሰንፉም ነበር። ቢለያዩ ነው እንጂ አይበታተኑም ነበር። ቢጣሉ ነው እንጂ አይለያዩም ነበር። እርስ በእርሳቸው ቢቀናኑ ነው እንጂ አይጣሉም ነበር። እርስ በእርሳቸው ቢተባበዩና አንዱ በአንዱ ላይ ቢኮራ ነው እንጂ አይቀናኑም ነበር። እርስ በእርሳቸው እየተዘባበቱ ነው እንጂ አይተባበዩም ነበር››

ይህ ንግርት የሰው ውርደት መጀመሪያ አንዱ በአንዱ ላይ መዘበት ሲሆን መጨረሻው ተበታትኖ መቅረት መሆኑን ይገልጻል።

የሰው ልጅ ሁሉ እኩል ናቸውና ልዩነታቸው ወደ መገዳደል ሳይሆን ወደ ጋራ ደህንነት እንዲያደርሳቸው መከባበርና አንዱ የአንዱን ባህልና ሀይማኖት፣ ባህልና እውቀት፣ ይቀበል ዘንድ ግድ ይለዋል። ወልደ ህይወትም ‹‹ነገር ግን ከእኔ ጋር ለማይተባበሩ ለእያንዳንዳቸው ሁሉ ሀይማኖታቸውን ይጠብቁ ዘንድ በፈቀዱትም ያምኑ ዘንድ መብት አላቸው›› ማለቱ ለዚህ ነው። ምክንያቱም ‹‹ሰው ያለ ሌሎች ሰዎች እርዳታ ብቻውን ተወልዶና አድጎ ያገለግል ዘንድ አይችልምና›› ይላል።

እንደ ወልደ ህይወት የሰዎች አንድነትና መተባበር የሚመነጨው ሁሉም በእግዚአብሔር አምሳል የተፈጠሩ የአንድ አባት ልጆች ናቸው ከሚለው አካላዊ ጥንተ ተፈጥሮና፤ ለራስህ እንዲደረግብህ የማትፈቅደውን ለሌሎች አታድርግ በሚለው ግብረገባዊ ኃላፊነት ነው። ‹‹ባልንጀራህን እንደ ራስህ ውደድ›› የሚለውን መለኮታዊ ህግ ሲተነትነው ‹‹ባልንጀራ›› ለዘመድ፣ ለወገን ወይም ለጓደኛ የሚሰጥ ሳይሆን ለሁሉም የሰው ልጆች የሚሰጥ እንደሆነ ይሞግታል።

በአጠቃላይ በኢትዮጵያ ፍልስፍናና የኢትዮጵያውያን ኑሮ ውስጥ ለብዝኃነትና ለአስተሳሰብ ልኅቀት ግብአት የሚሆኑ ሀሳቦችን ማግኘት እንደምንችል ከላይ ያለው ሀተታ ያስረዳል። ይህ ብዝኃነትን የሚያስተናግድና ሁሉን አሳታፊ ስልጡን ማህበረሰብ በየእለት መስተጋብሩ ውስጥ በሚያደርጋቸው እንቅስቃሴዎች ዘመን ተሸጋሪ ቁሳዊና መንፈሳዊ ብልጽግናዎችን ያስመዘግባል። ይህም በትውልዶች መካከል ያለን በጎ ግንኙነት የሚያስቀጥል የትስስር ሰንሰለት ነው።

አዲስ ዘመን አርብ ታህሳስ 10/2012

አዲሱ ገረመው