ትኩረት ለኑሮ ውድነት

ክብርት ፕሬዚዳንት የሁለቱ ምክር ቤቶች የጋራ መክፈቻ ስነ-ስርዓት ላይ ባደረጉት ንግግር፤ እንደ አምናውና ካች አምናው የተባባሰው የኑሮ ውድነት በዜጎች ላይ ከፍተኛ ጫና መፍጠሩን ፤ የዋጋ ግሽበት የማክሮ ኢኮኖሚው ማነቆ ሆኖ መታየቱን እና በሚቀጥለው አመት የዋጋ ንረትን የማረጋጋት ስራ ላይ ትኩረተ ይሰጣል ቢሉም መንግስት በተያዘው የበጀት አመት ከአምናው የተለየ መንገድ እንደሚከተል አልነገሩንም። ግልጽ ዕቅድ እንዳለውም አልጠቆሙንም።

ጎንደር ላይ በማክሮ ኢኮኖሚ አፈጻጸም ላይ የመከረው ካቢኔ፤ የአዲስ አበባ ከተማ ምክር ቤት ባደረገው ጉባኤ፤ የዋጋ ግሽበቱና የኑሮ ውድነቱ ላይ ወሳኝ መታጠፊያ ሊሆኑ የሚችሉ ውሳኔዎች ሊተላለፉ ይችላሉ ብዬ ብጠብቅም አንገብጋቢ ችግርነቱን የሚመጥን የተለየ ትኩረት አለማግኘቱና አቅጣጫ አለመቀመጡ ክፉኛ አሳስቦኛል። ብሔራዊ ባንክም በበጀት አመቱ የዋጋ ግሽበቱንና የኑሮ ውድነቱን የሚያሰክኑ እርምጃዎችን ይወስዳል ብዬ ብጠብቅም አልሆነም።

የንግድና ቀጣናዊ ትስስር ሚኒስቴርም ታክቲካዊና ስትራቴጂካዊ መፍትሔ ይዞ ይመጣል ብዬ ባስብም ከ”ሰንበት ገበያ”ባሻገርና እሳት ከማጥፋት ውጭ ይሄነው የሚባል ነገር ይዞ አልመጣም። እነዚህን ሁሉ ተቋማት አስተባብሮ መፍትሔ ይዞ ሊመጣ ይችላል ብዬ የጠበቅሁት የፕላንና ልማት ሚኒስቴርም ይዞት የመጣ አዲስ ነገር የለም። ይሄ ይሄ ነገር ተደማምሮ የመንግስት ነገር ግራ አጋብቶኛል። አወዛግቦኛል።

እንደ አምናው ዘንድሮም መልስ የሚሹ ጥያቄዎች በአእምሮዬ ጓዳ እየተዥጎደጎዱ ነው። ምንድን ነው እየሆነ ያለው!? የኑሮ ውድነቱና የዋጋ ግሽበቱ የደቀነውን አደጋ በቅጡ አልተረዳነውም ማለት ነው፤ ዛሬ በየተቋማቱ የተንሰራፋው ብልሹ አሰራርና ሙስና በአንድም በሌላ መልኩ ከኑሮ ውድነቱ ጋር መያያዙና በዚሁ ከቀጠለ የህልውናችን ፣ የሰላማችን፣ የደህንነታችንና የጸጥታችን ስጋት መሆኑስ አልተገለጠልንም ማለት ነው!? ስንት ዋጋ የከፈልንለት እየከፈልንለት ላለው ለውጥ ፈተና እንደሆነ አልገባንም ማለት ነው !? የእንግሊዙ የግሎሪየስ፣ የፈረንሳይ ፣ የራሽያው የጥቅምት ፣ የ1966ቱ ፣ የጸደይ አብዮቶች የተቀሰቀሱት በኢኮኖሚያዊ ቀውስ መሆኑን ዘነጋን ማለት ነው።

አብዮት አማረን!? አሁን ባለንበት ተጨባጭ ሁኔታ ኢኮኖሚው ከሰንደቃችን ፣ ከዜግነታችን ፣ ከኢትዮጵያዊነታችን ባልተናነሰ እንዲያውም በበለጠ የጋራ አካፋያችን መሆኑ እንደ ስፔስ ሳይንስ ከብዶናል ማለት ነው!? ከሀገራዊ ምክክሩ ባልተናነሰ ለብሔራዊ እርቅና ሀገራዊ መግባባት መንገድ እንደሚያቀና አልታየንም ማለት ነው !? ምንድን ነው የነካን !?በዚህ ያልደነገጥን በምን ልንደነግጥ ነው !? ተሯሩጠንና እጅ ለእጅ ተያይዘን በአንድነት ለመነሳት ከዚህ ፈተና በላይ ምን ይምጣልን !?ነው ወይስ እኔን ያልገባኝ ነገር አለ !?

የኑሮ ውድነት ፣ የዋጋ ግሽበት ፣ ስራ አጥነት ፣ ድህነትና ሌሎች ኢኮኖሚያዊ ችግሮች ብሔርና ሃይማኖት የላቸውም። አማራ ፣ ኦሮሞ ፣ ሲዳማ ፣ ሱማሌ ፣ ትግሬ ፣ ወዘተረፈ አይደሉም። ኦርቶዶክስ፣ እስላም ፣ ክርስቲያን ፣ ዋቄ ፈና ፣ ወዘተረፈ አይደሉም። ኢትዮጵያዊ ከፍ ሲልም ሰው ናቸው። እነዚህ የኢኮኖሚ መሠረታዊ አላባውያን ጤናማ ከሆኑ ሕዝብን በአዎንታ ሳይነጋገር አንድ ያደርጋሉ።

ሕዝብን ለድጋፍ ለአንድነትና ለፍቅር ያነሳሳሉ። በተቃራኒው እነዚህ መሠረታውያን ጤናማ ካልሆኑ ሕዝብን በአሉታ ማለትም ለተቃውሞና ለአመጽ በአንድነት ያነሳሳሉ። ይህ ኢኮኖሚያዊ ስኬታችንም ሆነ ውድቀታችን ከፖለቲካው በላይ ጉልበት እንዳለው ያስረዳል። ከፖለቲካችን በላይ ለኢኮኖሚያችን ልዩ ትኩረት መስጠት ግድ የሚለው ለዚህ ነው።

በኢኮኖሚያዊ ችግሮች የተነሳ ሕልውናችን አደጋ ላይ እየደወደቀ ቢሆንም ለመፍታት የሚደረገው ጥረት የችግሩን ስፋትና ጥልቀት የሚመጥን ፣ አጥጋቢና ወጥ አለመሆኑን ስመለከት ፤ ለዘላቂ መፍትሔ ተጨባጭ፣ ግልጽና ተፈጻሚ የአጭርና የረጅም ጊዜ ዕቅድ ሳጣ፤ የተለያዩ ጥያቄዎች ወደ አእምሮዬ እየተመላለሱ ነው።

የኑሮ ውድነቱና የዋጋ ግሽበቱ በዚህ ከቀጠለ ከሕወሓትና ሸኔ በላይ የህልውናችን አደጋ ፤ የደህንነትና የጸጥታ ስጋት የመሆን አሉታዊ አቅሙን በቅጡ ተረድተነዋል !? የኑሮ ውድነት ወላፈኑስ ያለ ልዩነት እኩል እየተሰማን ነው !? የመንግስት ባለስልጣናትስ የኑሮ ውድነት እንደ ተራው ሕዝብ ይሰማቸዋል !? ካልተሰማቸው እንዴት የመፍትሔው አካል ይሆናሉ !? እንዴትስ ለመፍትሔው ፖለቲካዊ ቁርጠኝነት ሊኖራቸው ይችላል !? እያልሁ እብሰከሰካለሁ።

ሁለት አስር አመታትን ያስቆጠረው የዋጋ ግሽበትና የኑሮ ውድነት የዜጋውን ኑሮ በብርቱ እየፈተነው፤ ከኢኮኖሚያዊ ችግርነት ወደለየለት ማህበራዊና ፖለቲካዊ ቀውስነት እንዳይባባስ እያሰጋ ይገኛል። በእንቅርት ላይ ጀሮ ደግፍ እንዲሉ ኢኮኖሚው ለቀደሙት 27 አመታት የአንድ ቡድንና የጭፍራው መጠቀሚያ በመሆኑ በተከሰተው ኢፍትሐዊ ተጠቃሚነት ላይ አሻጥር ፣ ጦርነትና አለመረጋጋት ተጨምሮበት ኑሮው አልቀመስ ብሏል።

በአናቱ የውጭ ምንዛሬ እጥረት ፣ የተራዘመ የግብይት ሰንሰለት ፣ ከገበሬ ማሳና ከጉልት እስከ ጅምላ አከፋፋይ የተሰገሰገ ደላላ ፣ የገነገነ ሙስና ፣ በግብይት ሰንሰለቱ የተንሰራፋው ስርዓት አልበኝነት፣ ዋጋን በአድማ መወሰን ፣ ምርትን በመደበቅ ሰው ሰራሽ እጥረት መፍጠር ፣ የፍላጎትና የአቅርቦት አለመጣጣም፣ የኑሮ ውድነቱን ለመከላከል በመንግስት ዘንድ ወጥ የሆነ ፖለቲካዊ ቁርጠኝነት አለመኖር ፣ የሎጅስቲክስ አገልግሎቱ ቀልጣፋ አለመሆን ፣ ወደብ አልባ በመሆናችን በየአመቱ ቢሊዮኖችን የምናወጣ እና ስለመብቱ የሚቆረቆርና የሚጠይቅ ጠንካራ ሸማች አለመፈጠሩ እንደ ዚምባብዌና ቬኒዞላ ባይሆንም በሰዓታት ልዩነት ለሚተኮስ ከፍተኛ የዋጋ ግሽበት እንዲዳረግ መግፍኤ ሆኗል።

በየፍጆታ ሸቀጦች ላይ የሚታየው የዋጋ ግሽበት በሌሎች ምርቶችና አገልግሎቶች ላይ ግሽበትንና የኑሮ ውድነቱን እያባባሰው ይገኛል። አምስት ሊትር የምግብ ዘይት 930_ 1050 መግባቱ ሳያንስ፤ ሲያሻው ከገበያ ይጠፋል። የስንዴ ዱቄት በኪሎ 52 ብር ተተኩሷል። ዳቦ 5 ብር ገብቷል። ጤፍ እንደዚሁ በኪሎ 58ና ከዚያ በላይ ገብቷል። ቡና በኪሎ ወደ 500 ብር አሻቅቧል። ሽንኩርት ፣ ቲማቲም አጠቃላይ አትክልትና ፍራፍሬ አልቀመስ ብሏል። ቲማቲም ከሰሞኑ በአንጻራዊነት ቀንሷል ቢባልም እንደለመደው ተመልሶ ማሻቀቡ አይቀርም። እህልና ጥራጥሬውም ብሶበታል።

በዚህ ሳቢያ በመዋቅራዊና በተቋማዊ ችግር የተነሳ ጽኑ ታማሚ ሆኖ ለኖረው ኢኮኖሚ ሌላ ራስ ምታት ሆኖበታል። የለውጡ መንግስት ባለፉት አራት አመታት የኑሮ ውድነቱንና የዋጋ ግሽበቱን ወደ ነጠላ አኃዝ ለማውረድ ያደረገው ጥረት ውጤት ሊያስገኝ አልቻለም። አልበርት አነስታይን፤” ችግሩን በፈጠረው አስተሳሰብ፤ ችግር መፍታት አይቻልም፡፡ “እንዳለው ከሳጥኑና ከተለመደው አተያይ ወጣ ብሎ መፍትሔን ማማተር ግድ የሚለን አሳሳቢ ወቅት ላይ ብንገኝም፤ በሚያሳዝን ሁኔታ የሚፈለገውን ያህል እየሰራን አይደለም። እንዲያውም ችግሩ ከዕለት ወደ ዕለት እየተባባሰ ይገኛል።

 ከዝቅተኛ እስከ ከፍተኛ አንዳንድ ስነ ምግባር የጎደላቸው የመንግስት አመራሮች በዚህ ሕገ ወጥ የግብይት ስርዓት ተሳታፊ ሆነው መገኘታቸው ችግሩን እንዳወሳሰበው በዚያ ሰሞን የጸረ ሙስና ኮሚሽን ባካሄደው መድረክ ይፋ ሆኗል። የኦሮሚያ ክልል ርዕሰ መስተዳድር ኦቦ ሽመልስ አብዲሳ ባለፈው በተካሄደው ጨፌ ኦሮሚያ ይሄን ሀቅ ደግመውታል።

ከዚህ ውይይት በፊት የብሔራዊ መረጃና ደህንነት አገልግሎት ከሕዝብ በደረሰው ጥቆማና ባደረገው ክትትል መሠረት በየመጋዘኑ ተከዝነውና ተደብቀው የሚገኙ የምግብ ዘይት ፣ የስንዴ ዱቄት ሌሎች መሠረታዊ ሸቀጦችን ለመያዝ ሲንቀሳቀስ በየአካባቢው ያለ አመራር ለመተባበር እንዴት እግሩን ይጎትትና ለማደናቀፍም ይጥር እንደነበር መግለጹ የኮሚሽኑን ግኝት ተጨባጭ ያደርገዋል። መንግስት መዋቅሩን ካላጣራ ችግሩ ተባብሶ ስርዓቱም ሀገሪቱም አደጋ መሆኑ አይቀርም።

ይሄን ስርዓት አልባ የግብይት አሰራር መንግስት በማያዳግም ሁኔታ በሕግ አግባብ ስርዓት ሊያስይዘው ካልቻለ፤ ከማሳና ከጉልት እስከ ጅምላ አከፋፋይ የተሰገሰገውን ደላላ ከግብይት ሰንሰለቱ ካላስወጣ ፤ በድጎማ ከውጭ የሚገባን ዘይትና ስንዴ ለነጋዴው 70 በመቶ ፤ ለሸማቹ 30 በመቶ የነበረውን የስርጭት ቀመር ቀይሮ የተገላቢጦሽ ካላደረገ ፤ በመሠረታዊ ሸቀጦች ላይ ተመንና የትርፍ ሕዳግ ካልተቀመጠ ፤ ገበያውን ለውጭ ኩባንያዎች ክፍት ካላደረገው ፤ የንግድ ውድድርና የሸማቾች ጥበቃ ባለስልጣን ከንግድና ቀጣናዊ ትስስር ሚኒስቴር ጉያ ወጥቶ ስልጣኑና አደረጃጀቱ ተሻሽሎና ተጠናክሮ እንደገና ካልተደራጀ ፤ በግብይት ሒደቱና ሰንሰለቱ የሚስተዋለው አጉራ ዘለልነትና ውንብድና በሕግ የበላይነት ስርዓት እንዲይዝ ካልተደረገ፤ ችግሩ ተባብሶ ተባብሶ ወደለየለት የጸጥታና የደህንነት ችግር እንዳይባባስ ያሰጋል።

የዋጋ ግሽበቱ ከ40 በመቶ በላይ ተተኩሶና በየቀኑ እየተባባሰ ባለበት፤ የኑሮ ውድነቱ ከእጅ ወደ አፍ የነበረውን ኑሮ የማይቀመስ ካደረገው ፤ የስራ አጡ ቁጥር ከዕለት ወደዕለት እየተባባሰ እንዴት ስለኢኮኖሚያዊ ስኬት ማውራት ይቻላል። እንዴት ስለብልጽግና ማለም እንችላለን። መንግስትስ ከዚህ በላይ ምን አንገብጋቢ ጉዳይ አለው።

ይሄን ችግር ለመፍታት ፖለቲካዊ ቁርጠኝነት የማያሳየው ሕዝብ ሰልፍ እስኪ ወጣ ፤ አመጽ እስኪቀሰቀስ እየጠበቀ ነው። ጽዋው ሲሞላ ማጣፊያው እንደሚያጥር አያውቅም። ለምንድን ነው ይሄን አጉራ ዘለል የግብይት ስርዓት አደብ የማያሲዘው። መቼ ነው ከዘመቻና እሳት ከማጥፋት አሰራር የሚወጣው።

ከፍ ብሎ ለመግለጽ እንደተሞከረው ይሄን ኢኮኖሚያዊ ትብታብ አሁን ላለው መንግስት በእዳ የተላለፈለት እንጂ ለብቻው የፈጠረው አይደለም። ሆኖም ይሄን ትብታብ የመፍታት ኃላፊነት ትክሻው ላይ ወድቋል። እንደ ሰበብ/excuse/ ሊጠቀምበትም አይችልም። የጦርነቱ ጫናም ቀላል አይደለም።

ኮቪድና የራሽያ ጦርነት የፈጠረው የዋጋ ግሽበትም ተጽዕኖው ከባድ ነው። በባህሪው ገበያ ድንጉጥ ነውና። አይደለም ጦርነትና የግጭት አዙሪት የተሳሳተ ፖሊሲና የገበያ ትንበያ /speculation/ ገበያን ያስበረግጋል ። ሰሞኑን በእንግሊዝ የሆነውን ያስታውሷል። ይሄን ችግር ይበልጥ አሳሳቢ ያደረገው ሸማቹ ሕዝብ የመንግስት ቁርጠኝነት በሙላት ሲገለጥ አለማየቱ ነው። በዚህ የተነሳ ከዛሬው ነገ እንዳይከፋ አስፈርቶታል። አስጨንቆታል።

መንግስት ችግሩን በዘላቂነት ለመፍታት ከብር ለውጥ ጀምሮ ምርትንና ምርታማነትን ለማሳደግ ኩታ ገጠም ግብርናን ፣ የቆላ ስንዴን ፣ የግብርና ሜካናይዜሽንን ለማስፋፋት ፤ የአረንጓዴ አሻራን ለማሳካት ጥረት እያደረገ ነው። ሆኖም ምርት ማሳደግ ብቻውን መፍትሔ አይሆንም። ብልሹው የግብይት ስርዓት ካልታረም ፤ ደላላው ከገበያው ካልወጣ ፤ የኢኮኖሚ አሻጥረኞችን በሕግ ስርዓት ማስያዝ ካልተቻለ ፤ ማህበራዊ ስብራታችን ካልታጀለ ምርታማነታችን የቱንም ያህል ቢያድግ ከዚህ አዙሪት መቼም ቢሆን ሰብረን መውጣት አንችልም።

ሆኖም ይሄ ችግር በመንግስት የተናጠል ጥረት ብቻ አይፈታም። ዩኒቨርሲቲዎች ፣ እንደ የኢኮኖሚክስ ባለሙያዎች ያሉ ማህበራት ፣ የንግድና የዘርፍ ማህበራት ምክር ቤት ፣ የሀይማኖት ተቋማት፣ እንደ የኢትዮጵያ ሸማቾች መብት ተቆርቋሪ ድርጅት ያሉ የሲቪል ማህበረሰብ ድርጅቶችና ሌሎች ባለድርሻ አካላት ተቀናጅተውና ተናበው መስራት ይጠበቅባቸዋል።

በተለይ ዩኒቨርሲቲዎችና እንደ የኢኮኖሚክስ ባለሙያዎች ማህበር ያሉ ተቋማት ይሄን ችግር ለመፍታት ጥናትና ምርምር በማድረግ የፖሊሲ ሀሳብ ማመላከትና ማመንጨት ይጠበቅባቸዋል። ይሄን ሁሉ ተቋም ተሸክመን የዋጋ ግሽበትና የኑሮ ውድነት እንዴት እንደ ስፔስ ሳይንስ እስከ መቼ እንደተወሳሰበብን ይቀጥላል። በእርግጥ የዋጋ ግሽበቱና የኑሮ ውድነቱ የተፈጠረው በምርት እጥረት ነው ፣ በግብይት ስርዓት ችግር ፣ እሴት በማይጨምር ደላላ ፣ በውጭ ምንዛሬ እጥረት ፣ በአልጠግብ ባይ ነጋዴዎች ፣ በዩክሬንና በራሽያ ጦርነት ፣ በኮቪድ 19 የተነሳ ፤ ወዘተረፈ ነው !? መልሱን በጥናት ማግኘት የማያዳግም መፍትሔ ለማስቀመጥ ይረዳል። በተረፈ ችግሩንና ተጠያቂነቱን ያለአድራሻ ማስቀመጥና ጣት መቀሳሰር ከተዘፈቅንበት አረንቋ አያወጣንም።

የውጭ ንግዳችን ከሀገር ውስጥ ገበያው ይልቅ የውጭ ምንዛሬ ማሳደድ ላይ መጠመዱ የኑሮ ውድነቱን አባብሶታል። የቅባት እህል ወደ ውጭ ልኮ የፓልም ድፍድፍ ገቢ ያደርጋል። አትክልትና ፍራፍሬ ወደ ውጭ ልኮ መድሀኒት በውጭ ምንዛሬ ያስገባል። የውጭ ንግድ መሠረቱንና አይነቱን ማስፋት ሲገባው ከሸማቹ ጉሮሮ እየቀማ ወደ ውጭ ይልካል። ይሄ የተፋለሰና ወለፈንዲ የሆነ አሰራር በጥናት ተፈትሾ መስተካከል አለበት። የሀገር ውስጥ ገበያን እያራቆቱ ምርትን ወደ ውጭ መላክ ለዜጋው አለማሰብ ነውና።

መንግስት የግብይት ስርዓቱን ስድ መልቀቁ የኑሮ ውድነቱንና የዋጋ ግሽበቱን አባብሶታል። ስለሆነም በሕግና በአደረጃጀት ነገ ዛሬ ሳይል ስርዓት ሊያሲዘውና የቁጥጥርና የክትትል አሰራር ሊዘረጋ ይገባል። የመኖሪያና የንግድ ቤት ኪራይ የኑሮ ውድነቱን ከሚያባብሱ ችግሮች ዋናው ነውና ተመን ሊወጣለት ይገባል። በመሠረታዊ ሸቀጦች የትርፍ ሕዳግና የዋጋ ተመን ሊወጣ ግድ ይላል።

ለሸማቾች ሲል ዘይት ፣ ስንዴና ሌሎች መሠረታዊ የምግብ ሸቀጦች ከቀረጥ ነጻ እንዲገቡ ቢያደርግም የቁጥጥርና የክትትል ስርዓት ስለአልዘረጋ ገበያው ሊረጋጋ አልቻለም። መንግስት በዚህ ፖሊሲው ከ27 ቢሊየን ብር በላይ ቢያጣም ለሸማቹ ጠብ ያለ ነገር የለም። ይህ ከፍ ብሎ ለመግለጽ እንደተሞከረው የሕግ ክፍተት መኖሩን ያሳያል። ስለሆነም በማያዳግም ሁኔታ ስርዓት ሊበጅለት ይገባል።

ትኩረት በኑሮ ውድነት አለንጋ እየተገረፈ ላለው ሸማች !!!

 በቁምላቸው አበበ ይማም (ሞሼ ዳያን) fenote1971@gmail.com  

አዲስ ዘመን ጥቅምት 10/2015