ምክንያታዊ አስተሳሰብ የጠንካራ አገር መሠረት መሆኑን አንዘንጋ!

 አንተነህ ቸሬ

 ለዛሬው ትዝብቴ መነሻ የሆነኝ ከሰሞኑ የፌስቡክ ‹‹ተረኛ ዕለታዊ አጀንዳዎች›› መካከል አንዱ ሆኖ ያለፈው ጉዳይ ነው። የትዝብቴ ገለፃ ዋና ዓላማ ስለጉዳዩ የሁለቱንም ወገን ዕይታዎች መተንተንና በጉዳዩ ላይ ፍርድ መስጠት አይደለም፤ ክስተቱ ከምክንያታዊ አስተሳሰብ አንፃር በተስተናገደበት አግባብ ላይ ምልከታንና ትዝብትን ማስቀመጥ ነው።

ጉዳዩ በአንድ የቴሌቪቪን ጣቢያ እና በጣቢያው የፕሮግራም አቅራቢ በነበረች ግለሰብ መካከል የተፈጠረ አለመግባባት ነው። ግለሰቧ ከጣቢያው ‹‹የለቀቀችበትን ምክንያት›› ይፋ ማድረጓን ተከትሎ የታዩት የድጋፍና የተቃውሞ ሃሳቦች የቀረቡበት መንገድ ዛሬም ‹‹ምክንያታዊነትንና ማሰላሰልን የበላቸው ጅብ አልጮህ አለ›› ያሰኘ እንደሆነ ታዝበናል። ‹‹አክቲቪዝምስ ትርጉሙ ምንድን ነው? ምክንያታዊነትና አክቲቪዝም ትርጉማቸውን ቀየሩ እንዴ?›› ብለን እንድንጠይቅም አስገድዶናል።

ለጣቢያውና ለግለሰቧ የተስተጋቡ የድጋፍና የተቃውሞ ድምፆች ‹‹ጉዳዩ ምንድን ነው›› ለሚለው መሠረታዊ ጥያቄ እንኳ ተገቢ/እርግጠኛ የሆነ ምላሽ ሳይዙ የተሰነዘሩ ሥሜታዊ ሃሳቦች እንደሆኑ መለየት አያዳግትም። ደጋፊዎችም ሆኑ ተቃዋሚዎች የጉዳዩን ግራና ቀኝ መመዘን ይቅርና ምን እንደተከሰተ እንኳ በውል ለማወቅ ፍላጎት አላሳዩም። ገና የጣቢያውን መለያ ምልክት (Logo) እንዲሁም የግለሰቧን ፎቶ ሲመለከቱ የሚያወርዷቸው የሥድብ ናዳዎች እንዲሁም የሚሰነዝሯቸው የድጋፍ መልዕክቶች ከሥሌት የራቁ፤ በሥሜት የተጠመቁ ሆነው ተስተውለዋል።

ይህ ነገርን በቅጡ ሳይገነዘቡ የመደገፍና የመቃወም አባዜ በዚህ የቴሌቪዥን ጣቢያው እና የግለሰቧ ጉዳይ የተጀመረ ባይሆንም ኅብረተሰባዊ መለያችን ለመሆን እየተቃረበ መምጣቱ ከትዝብት አልፎ ጭንቀትን የሚፈጥር ነው። ምክንያታዊ አስተሳሰብ እየቀጨጨና አወንታዊ አክቲቪዝምም ተዳክሞ ቦታውን ለሐሰተኛ ጽንፈኛ ቅስቀሳና ንቅናቄ እየለቀቀ መሄዱ እንደአገር እስካሁን ካስከፈለን ዋጋ ወደፊት የበለጠ ሊያስከፍለን እንደሚችልም ጠቋሚ ነው።

ምክንያታዊነትና አክቲቪዝም

በእርግጥ ብዙዎቹ የማኅበራዊ ሣይንስ እሳቤዎች ብያኔያቸው ሁሉንም የዘርፉ ምሁራንን የሚያስማሙ አይደሉም። ምክንያታዊነት የሚለው ጽንሰ ሐሳብም የተለያዩ ትርጉሞች አሉት። ብዙ ምሁራንን በሚያስማማው ትርጓሜው መሠረት ምክንያታዊነት የሰው ልጅ እውነትን ፈልጎ የሚያገኝበት የተፈጥሮ ችሎታ ነው። በዚህ ትርጉም ምክንያታዊነት አንድን ሐሳብ ወይም የተወሰነ ጉዳይ ከመፈተሽ፣ ከመመርመር፣ ከመመዘን፣ ከማውጣትና ማውረድ፤ በመጨረሻም እውነታው ላይ ከመድረስ ጋር ይቆራኛል። ስለሆነም ማሰብ፣ መረጃንና ማስረጃን መሠረት አድርጎ ሐሳብን መዳሰስ፣ መፈተሽ፣ መመርመር፣ መሞገት፣ ማውጣትና ማውረድ … ምክንያታዊነት የሚፈልጋቸው መርሆችና የአስተሳሰቡ መገለጫዎች ናቸው። በተጨማሪም ምክንያታዊነት ከእሴትና ከሞራላዊ ጉዳዮች፣ ለእውነትና ለፍትሕ ወግኖ ከመቆምና ከመቆርቆር፣ ከመቻቻልና ከመከባበር እንዲሁም ሰውን በሰውነቱ ከመመዘንና ዋጋ ከመስጠት ጋር ይቆራኛል።

ምክንያታዊነት ‹‹ምን?››፣ ‹‹እንዴት?››፣ ‹‹ለምን?››፣ ‹‹መቼ?››፣ ‹‹የት?›› የሚሉትንና ሌሎች ተያያዥ መሠረታዊና አመክንዮን የተከተሉ ወሣኝ ጥያቄዎችን በማንሳት እውነትን ከሐሰት አብጠርጥሮ የማጥራት እሳቤ ነው። ምክንያታዊ እሳቤ ክስተቶችንና ግብረ መልሶችን መመርመርንንና መመዘንን ይጠይቃሉ።

በአንፃሩ ዘርን፣ ቋንቋን፣ ሃይማኖትን፣ ፆታን … መሠረት አድርጎ በሰዎች መካከል ልዩነት መፍጠር፣ መጠቃቀም ወይም በእነዚህ ልዩነቶች ላይ በመመርኮዝ መጠቃቃት ምክንያታዊነትንና አርቆ አሳቢነትን አያመለክትም። ለሰው ልጆች በተፈጥሮ የተቸረውን የማሰብ ልዕልናንም የሚፃረር አደገኛ ተግባር ነው።

አክቲቪዝም (Activism) ለአንድ የለውጥ ዓላማ መረጃ የመስጠት፣ የማንቃት፣ የማስተማር፣ ሕዝብን የማደራጀትና የማብቃት እንዲሁም ለለውጥ ዓላማ የሚከናወን የመብት ተሟጋችነት ተግባር ነው። የማኅበራዊ መገናኛ ብዙኃን (Social Media)ን መስፋፋትን ተከትሎ የአክቲቪዝም ተግባር ኢትዮጵያን ጨምሮ በመላው ዓለም ተስፋፍቶና ተለምዶ በርካታ ለውጦች እንዲመዘገቡ አድርጓል። እ.አ.አ ከ2011 ዓ.ም ጀምሮ በተቀጣጠለው የአረብ አብዮት (Arab Spring) አክቲቪዝም ሚናው እጅግ የጎላ ነበር። በ2010 ዓ.ም ኢትዮጵያ ያስተናገደችውን ‹‹ፖለቲካዊ ለውጥ›› በወለደው ትግል ሂደት የአንቂዎች (Activists) ሚና ግዙፍ ነበር።

እኛ እና ምክንያታዊነት

ቀደም ሲል እንደተጠቀሰው ምክንያታዊነት ማሰብን፣ ማሰላሰልንና ሚዛናዊ ዕይታን እንዲሁም መመርመርን ይጠይቃል። ከላይ ለትዝብቴ መነሻ የሆነኝን ሰሞንኛ ጉዳይን ጨምሮ በርካታ ክስተቶችን እያስተናገድን ያለነው ከምክንያታዊ አስተሳሰብ በእጅጉ በራቀ መንገድ ነው። ሌላው ይቅርና ምን እንደተፈጠረ እንኳ በውል መረጃ ሳይኖራቸው ተቃውሞ ለማሰማትና ድጋፍ ለመስጠት ድምፃቸውን ያሰሙ ወገኖች እጅግ በርካታ ናቸው። የድጋፋቸውና የተቃውሟቸው ትርጉምና ውጤት ምን እንደሆነና ምንስ ሊሆን እንደሚችል የማሰብና የመጠየቅ ፍላጎት ፈፅሞ አልታየባቸውም።

ከሁሉም የበለጠ የሚያስገርመው፣ ጊዜ ወስዶና ጠለቅ ብሎ ማሰላሰል የሚያስፈልጋቸውን ጥያቄዎች ይቅርና ‹‹ምን?›› ለሚለው መሠረታዊ ጥያቄ እንኳን የረባ ምላሽ ሳያገኙ ጭፍን ድጋፍ ያሳዩና ተቃውሞ ያሰሙ እጅግ ብዙ ሰዎችን መመልከት ነው። ቀለል ያለ ሃሳብ ለመሰንዘርም ቢሆን ከሁሉም አስቀድሞ ‹‹ምን ተፈጠረ? ጉዳዩ ምንድን ነው?›› ለሚለው መሠረታዊ ጥያቄ ምላሽና ግንዛቤ ያስፈልጋል። በተደጋጋሚ የታዘብናቸው አካሄዶች ግን ከዚህ ተቃራኒ ናቸው።

አንዳንዶቹ የዚህ ኢ-ምክንያታዊ አስተሳሰብ ደጋፊዎችና አራማጆች የነበሩት ሰዎች የቤተሠብ ኃላፊዎች፣ የሥራ ክፍል መሪዎችና በተለያዩ የኃላፊነት ቦታዎች ላይ የተቀመጡ መሆናቸውን ስናስብ ደግሞ ችግሩ ምን ያህል አሳሳቢ እንደሆነ እንረዳለን። በዚህ ኢ-ምክንያታዊ አስተሳሰብ የተለከፉት እነዚህ ሰዎች ምን ዓይነት ተተኪ ትውልድ እንደሚያፈሩ፣ እንዴት ያለ የሥራ ከባቢ እንደሚፈጥሩና ኃላፊነታቸውን እንዴት እንደሚወጡ ሲታሰብ ከምክንያታዊነት የራቀ አስተሳሰብ ገና ብዙ ዋጋ እንደሚያስከፍለን መገመት አያዳግትም።

ይህ ሁኔታችን ሰሞኑን የተስተዋለ ብቻ እንዳልሆነ በተደጋጋሚ ታዝበናል። ‹‹ሳያሰላስሉ በጅምላ የመደገፍና የመቃወም ድርጊት መለያችን ሆነ እንዴ?›› ብለው የጠየቁ ወገኖች ጥቂት አይደሉም። ‹‹እገሌ ከደገፈ(ች)ው እኔም እደግፈዋለሁ… ከተቃወሙት እኔም እቃወመዋለሁ…›› በሚል ጭፍንና ወገንተኛ እሳቤ ላይ የተመረኮዘ አውዳሚ አስተሳሰብን መገለጫችን ያደረግነው እስከሚመስል ድረስ በዚህ መንገድ መጓዙን ደጋግመን ተግብረነዋል።

ይህ የኢ-ምክንያታዊነት አስተሳሰብ ከረጅም ዓመታት በፊት ጀምሮ ዋጋ እያስከፈለን ዛሬ ላይ ደርሷል። ‹‹ማን አለ?›› እንጂ ‹‹ምን አለ?›› ለሚለው ጉዳይ ትኩረት መስጠትን ትኩረት ነፍገነዋል። በቂ ባልሆነ ምክንያትና ማገናዘብ የታጀበው የድጋፍና የተቃውሞ ባህላችን እንደአገር ያገኘናቸው በርካታ የለውጥ ዕድሎች እንዲከሽፉ አድርጓል። ይህም አገራችን መድረስ የሚገባት ደረጃ ላይ እንዳትደርስ ትልቅ እንቅፋት ሆኗል።

ይበልጥ የሚያስገርመውና ግራ የሚያጋባው ነገር ደግሞ ብዙ ዋጋ ካስከፈለን አደገኛ ተግባራችን ዛሬም ትምህርት ለመውሰድና ለመሻሻል አለመሞከራችን ነው። አሁናዊ ሁኔታችን ከወቅታዊ ነባራዊው የዓለም ሁኔታ ጋር ተደምሮ የትናንቱን የሚያስመሰግን እንደሆነ ትናንትናን ኖረው ያለፉና ዛሬም ያሉ ሰዎች ሲናገሩ ይደመጣሉ። ትናንት ዋጋ ያስከፈለን አስተሳሰባችንና ተግባራችን ዛሬ መሻሻል ሲገባው ከትናንት የባሰ ከሆነ በነገሩ ተስፋ መቁረጥ ብዙም ላያስገርም ይችላል።

ሌላ የሚያስገርም ነገር ልጨምር … ምክንያታዊ አስተሳሰብ እንዳይዳብር ዋነኛ እንቅፋት የሆኑት የሐሳብ መሪዎች (Opinion Leaders) ከድርጊታቸው እንዲታረሙ ከመምከር ይልቅ የሚጎርፍላቸው ድጋፍና እንደጀግና የሚቆጠሩበት መንገድ ግራ የሚጋባ ነው።

ከሁለት ሣምንታት በፊት የዜጎችን ሕይወት አደጋ ላይ የሚጥሉ ሐሰተኛ መረጃዎችን ስለሚያሰራጩ ግለሰቦች ባስነበብኩት የትዝብት ዳሰሳዬ የጠቀስኩት ሐሳብ ለዚህኛው ትዝብቴም ማጠናከሪያ ይሆናል ብዬ አምናለሁ። ምክንያቱም ሐሰተኛ መረጃዎችም ሆኑ መረጃዎቹን የሚያሰራጩት ግለሰቦች ምክንያታዊ አስተሳሰብ እንዳይዳብር እንቅፋት ከሚሆኑት አካላት መካከል ስለሚመደቡ ነው።

አደገኛ የሐሠት መረጃዎች የሚያሰራጩ ግለሰቦች በመቶ ሺህዎች የሚቆጠሩ ተከታዮችና ደጋፊዎች ያሏቸውና እንደታማኝ የመረጃ ምንጭም የሚቆጠሩ መሆናቸው ግራ ያጋባል። ግለሰቦቹ በተደጋጋሚ የሐሰት መረጃዎችን ሲያሰራጩ ተከታዮቻቸውና ደጋፊዎቻቸው እነርሱን ከመምከርና ከመተቸት ይልቅ ይባስ ብለው የማበረታታቸውና እንደጀግና የመቁጠራቸው አሣዛኝ እውነት ሲደመርበት ጉዳዩ ከውስብስብነት የተሻገረ ትርጉም እንዲኖረውና ከዚህ ቀደም የታዩት አሠቃቂ ክስተቶች እንዲደገሙ የሚያደርግ ይሆናል። የመንጋ ድጋፍና ተቃውሞ የምክንያታዊ አስተሳሰብ ፀር ነው። ምክንያታዊነት እንዳይዳብር የሚያደርጉ አካላት ደጋፊዎቻቸውና ተቃዋሚዎቻቸውም ኢ-ምክንያታውያን ናቸው።

ምን ይሻላል?

አንድ ማኅበረሰብ የማያቋርጥና አዎንታዊ የሆነ ለውጥና መሻሻል የሚያስመዘግበው ምክንያታዊ አስተሳሰብን ሲያዳብር ነው። ምክንያታዊ አስተሳሰብን ያላሰፈነ ማኅበረሰብ ጉዞው የኋልዮሽ ጉዞ እንጂ የመሻሻልና አወንታዊ ለውጥ የማስመዝገብ ሊሆን አይችልም። ዛሬ በምጣኔ ሀብትም ይሁን በፖለቲካ ጠንካራ ናቸው የሚባሉት የዓለም አገራት ይብዛም ይነስም በምክንያታዊ እሣቤ መንገድ ያለፉ ናቸው። ምክንያታዊ አስተሳሰብን የመሸሽ አባዜ ስለሚያስከፍለው መራራ ዋጋ ከእኛ ከኢትዮጵያውያን የተሻለ ምሣሌ የሚሆን ማኅበረሰብ / አገር ማግኘት ከባድ ይመስለኛል።

ምክንያታዊ አስተሳሰብን ማዳበር ከቤተሠብ ይጀምራል። ልጆች መጠየቅን፣ ማሰላሰልን፣ መመርመርንና መከራከርን እንዲለምዱ አድርጎ ማሣደግ ከቤተሠብ ይጠበቃል። መጠየቅንና ማገናዘብን የለመደ ትውልድ የማያቋርጥና አዳዲድ ለውጥ የማስመዝገብ ዕድሉ የሠፋ ነው። ጭፍን ድጋፍንና ተቃውሞን እየተመለከቱ ያደጉ ልጆች የሀገር ዕዳ መሆናቸው አይቀርም።

ኅብረተሰብን በሥነ ምግባር መግራትና ማነፅ እንዲሁም የእውነትን መንገድ እንዲከተል መምከር ለምክንያታዊ እሣቤ መሥረፅ ትልቅ ግብዓት በመሆኑ ሥነ ምግባርን ማስተማር ዋነኛ ሥራቸው የሆኑት የሐይማኖት ተቋማት ለእሣቤው መስፈን ጉልህ አስተዋፅኦ አላቸው።

መገናኛ ብዙኃን በአንድ ጊዜ ለብዙ ሰው ተደራሽ የመሆን ዕድል / ባሕርይ አላቸው። ይህን ዕድል በመጠቀም ስለምክንያታዊ እሣቤ ማስተማር ትልቅ ኃላፊነታቸው ሊሆን ይገባል። በጣት ከሚቆጠሩት የአገራችን መገናኛ ብዙኃንና ፕሮግራሞቻቸው በስተቀር አብዛኞቹ ምክንያታዊነትን ይሸሻሉ፤ ኢ-ምክንያታዊነትን ያስተጋባሉ። ይህ ተግባራቸው ደግሞ በአንድ ጊዜ ለብዙ ሰው ተደራሽ ከመሆን ባህርያቸው ጋር ሲደመር የሚያስከትለው የአጭርና የረዥም ጊዜ ውድመት የከፋ ይሆናል።

መገናኛ ብዙኃን (የሕትመትም ሆኑ የብሮድካስት) በአንድ ጊዜ ለብዙ ሰው ተደራሽ የመሆናቸው ባህርያቸውና ዕድላቸው በቀላሉ ተፅዕኖ ለመፍጠር ስለሚያስችላቸው ምክንያታዊ አስተሳሰብ ላይ ያተኮሩ ፕሮግራሞችን ከማዘጋጀትና ከማሠራጨት ጀምሮ ንቅናቄ መፍጠር የሚችሉ ትልልቅ ፕሮጀክቶችን መቅረፅና መተግበር / ማስተግበር ይጠበቅባቸዋል።

ፖለቲከኞች ብዙ ‹‹ደጋፊ›› ማፍራትንና ማሰባሰብን እንደትልቅ ሥኬት ይቆጥሩታል። ከምክንያታዊነት በራቁ እሣቤዎች የተሞሉ የፖለቲከኞቹ ደጋፊዎች ደግመው ደጋግመው ችግር ውስጥ አስገብተውናል፤ ዛሬም በተመሣሣይ የችግር አረንቋ ውስጥ ተዘፍቀን እንገኛለን። ‹‹ደጋፊዎቻችሁ ምክንያታዊ እንዲሆኑ ምከሩ›› ብሎ ለፖለቲከኞች መናገር ቀልድና ቅንጦት የሚመስል ቢሆንም ከዚህ የችግር አዙሪት ለመውጣት ግን አንዱ መፍትሄ እሱን ማድረግ ስለሆነ ፖለቲከኞች ምክንያታዊነትን ለማስፈን የድርሻቸውን ሊወጡ ይገባል።

ምክንያታዊ አስተሳሰብን በሥርዓተ ትምህርት ውስጥ በማካተት እንደአንድ የትምህርት ዘርፍ መቅረፅንና ማስተማርንም ችላ ማለት አይገባም። ምክንያታዊ አስተሳሰብ የጠንካራ አገር መሠረት መሆኑን መዘንጋት አያስፈልግም። ጠንካራ አገርን ለመገንባት ደግሞ በትምህርት የታገዘ መነሻ መሠረት መፍጠር ያስፈልጋል።

አክቲቪዝምም ቢሆን የራሱ ዓላማ ቢኖረውም ምክንያታዊነት ያለታከለበት አክቲቪዝምና እንዲህ ዓይነቱ ጭፍን ድጋፍና ተቃውሞ ፍትሀዊ / ተገቢ ምክንያት ያላቸውን ጉዳዮች ትኩረት እንዲነፈጋቸውና ውሃ እንዲበላቸው ማድረጉ አይቀርም።

ጥራዝ ነጠቅ አስተሳሰቦች በምክንያታዊ የሐሳብ የበላይነት እስካልተሸነፉና እንደ ሕዝብ / ማኅበረሰብ ነገሮችን ሰከን ብለን የመመርመር ባህል እስካላዳበርን ድረስ፣ በተሳሳቱ መንገዶች ደግመን ደጋግመን ጥፋት ውስጥ እንደምንመለስና ችግር ውስጥ እንደምንቆይ እርግጠኛ ሆኖ ለመናገር ብዙም አያዳግትም። ምክንያቱም የትናንትም ሆነ የዛሬ ታሪካችንና ተሞክሯችን በቂ ማሣያ ስለመሆኑ በግልፅ አይተናል፤ እያየንም ነው!

አዲስ ዘመን  የካቲት 08 /2013