የሲዳማ እንስቶች ባህላዊ አለባበስ

• 

ኢትዮጵያዊያን አንቱታን ካተረፉልን መካከል አንዱ የአለባበሳችን ልዩነትና የቀለም ምርጫችን መሆኑን በውጭ አገራት የሚኖሩ ሰዎች ሳይቀሩ ይናገራሉ። በዲዛይን ሙያ ላይ የተሰማሩ ኢትዮጵያዊያንም ለምን ይሄ ሳባቸውና ገዛችሁት ሲባሉ መልሳቸው እኛን የሚመስል የአልባሳት የቀለም ምርጫ ያለው የለም ይላሉ። ስለዚህም ልዩነታችን ውበታችን የሆነው በአለባበስ ሥርዓታችን ጭምር መሆኑን ማናችንም የምንክደው ጉዳይ አይደለም∷

እናም ይህንን ውበት ካጎናጸፉን መካከል አንዱ የሆነው በደቡብ ክልል ውስጥ የሚገኘው የሲዳማ ብሔረሰብ አንዱ ነውና ከዚያም ውስጥ የእንስቶች አለባበስ ምን እንደሚመስል ልንመለከት ወደናል። ምንጫችን ከድረገፆች ስናገላብጥ ያገኘናቸው መጣጥፎች ናቸው። ዛሬ በመጠኑ የሲዳማ እንስቶችን በአለባበሳቸው እናስቃኛለን።

በደቡብ ብሔሮች ብሔረሰቦችና ሕዝቦች ክልል ውስጥ የሚገኘው የሲዳማ ብሔረሰብ ከሐምሌ ወር ጀምሮ ለአንድ ሳምንት ያህል ‹‹ፊቼ ጫምበላላ›› ተበሎ የሚታወቀውን የአዲስ ዓመት ክብረ በዓል በክልሉ መዲና ሐዋሳ በጉዱማሌ ባህላዊ አደባባይ ብዙ ጊዜ ያከብራል። በአንድ ወቅት ሪፖርተር ጋዜጣ ባወጣው ጽሑፉ ላይ እንዳሰፈረው በምልኪስ ሳሙኤል የዳሌ ወረዳ ባህልና ቱሪዝም ጽሕፈት ቤት ባለሙያ የተዘጋጀው የሲዳማ ባህላዊ አለባበስ ላይ ስለሴቶች አለባበስ ብዙ ነገር እንደተወሳ ገልፀዋል።

መረጃውን አብነት አድርጎ እንዳነሳውም፤ ሕፃናት የሆኑ ሴት ልጆች የሚለብሱት ከበግ ቆዳ ተለፍቶ የሚዘጋጅ ለምድ የሚባል ነው። ወጣት ልጃገረዶች ደግሞ ከውስጥ ቆሎ የሚባል ልብስ የሚለብሱ ሲሆን፤ ከላይ ከጥጃ ቆዳ ተለፍቶ የሚዘጋጅ ለምድ ቆንሶሎ ይደርባሉ። የልጃገረዶች ቆሎ ከጥጥ የሚሠራ ሆኖ ከላይ እስከ ታች ተደርጎ የሚሰፋ ነው። እንደ ልብ ለመራመድ እንዲያስችል ዳርና ዳሩ ስንጥቅ ተደርጎ ይተዋል።

ወጣት ልጃገረዶች ደግሞ የሚለብሱት ቆሎ የተለያዩ ቀለማት ባላቸው አዝራሮች፣ ጨሌዎችና ፈትሎች እንዲያሸበርቅ ተደርጎ ይሰፋላቸዋል። እንደ ዕድሜያቸው ለትዳር የደረሱ ዱቤ የሚባል ከቆዳ የሚሠራ ልብስ ይለብሳሉም። ላገባች ሴት ባሏ ዎዳሬ ይገዛላታል። ዎዳሬ ከበሬ ቆዳ የሚሠራ ሲሆን እጅግ ለስለስ ያለም ነው። አለባበሱም በሁለት በማጠፍና በወገብ ላይ በቆዳ የሚሠራ መቀነት በቁኔ በማሰር እጥፋቱ ወደ ታች በመልቀቅ ነው።

ለጋብቻ የደረሰች ልጃገረድ ስታገባ ከእናቷ በስጦታ መልክ የሚሰጣትን ዎዳሬ ታጥቃ በልዩ ጌጣ ጌጦች ያሽቆጠቆጠ ለምድ ደርባና ተሞሽራ ስትወጣ በተለየ ሁኔታ የተጌጠ ቆሎና ቆንጦሎ ትደርባለች።

የሲዳማ ሴቶች ጎፋ፣ ቱባ፣ ዱዳ፣ ቦኬ የሚባሉ ከቆዳ የሚሠሩ አልባሳትንም በመልበስ ይታወቃሉ። ቦኬ፣ ወዳሬ የክት ልብሶች ሲሆኑ፤ ቱባና ዲዳ በአዘቦት ቀናትና በሥራ ቀናት ጊዜ የሚለበሱ አልባሳት ናቸው። ከጎርፉ በስተቀር ከላይ የተጠቀሱ አልባሳት ከወገብ በታች የሚታጠቋቸው ሲሆን፤ ጎርፉ የሚባለው ደግሞ በተለያዩ ጨሌዎች ያጌጡና ሴቶች ወደ አደባባይ ሲወጡ ከላይ የሚደርቡ አይነት ካባ ነው።

የሲዳማ እንስቶች በማንኛውም የዕድሜ ክልል ውስጥ ቢሆኑም በተለያዩ ጌጣ ጌጦች ማሸብረቃቸው ግድ ነው። ከሚያጌጡባቸው መካከልም ቆሎና የተጌጠ ቆንጦሎ በዋናነት ይጠቀሳሉ። ሁለት ቆንጦሎ ከፊትና ከኋላ በማጠፍ መልበስ በሲዳማ ሴቶች ዘንድ የድሎት ወይም የቅንጦት ምልክት ተደርጎ ይወሰዳል። በዚህ አለባበስ የሚታወቁ አብዛኞቹ እንስቶች ተብለው ይወደሳሉ። ትርጉሙ ባለ ሁለት ለምድ ቅምጥል ወይም የተቀማጠለች መሆኗን የሚገልጽ ነው።

ለሴት ልጅ ውበቷ ጌጧ እንደሚባለው ሁሉ የሲዳማ ሴቶችም ውበታቸውን ለማሳየት ለአጋጌጥና ለፀጉር አሠራራቸው ልዩ ሥፍራ ይሰጣሉ። በልጅነት ዕድሜ ክልል ውስጥ የሚገኙ ሴት ልጆች ፀጉራቸው ዙሪያ ተላጭተው መሐል ላይ ቁንጮ በማሳደግ የተለያየ መልክ ያላቸውን ጨሌዎች፣ ዶቃዎችና ለውበት ድምቀት የሚሰጡ የተለያዩ ጌጣጌጦችን ያደርጋሉ። ፀጉራቸው ደግሞ ቶሎ እንዲያድግና አናታቸው እንዳይደርቅ ቁቶአቸው ላይ ቅቤ ይቀባላቸዋል። ይህ ሲሆንም ፀጉሩ ርዕስ በርዕስ እንዲያያዝ በማድረግ ጉዱሮ ወደሚባል ፀጉር አሠራር ዓይነት ይቀየራል።

ጉዱሮ የተደረገላቸው ሕፃናት እየተሯሯጡ በሚጫወቱበት ወቅት ወዲህና ወዲያ ሲዘሉ እየተወዛወዘ ይበልጥ ውበትን ያደምቅላቸዋል። ለጨዋታቸው ድምቀትን ይሰጠዋል። በተጨማሪም የፀጉራቸው ርዝመትና የመልካቸው ውበት ምን ያህል እንደሆነ ይታይበታል።

በሲዳማዎች ባህል ለጋብቻ የደረሱ ልጃገረዶች ከፊት ያለውን ፀጉራቸውን የሚላጩ ሲሆን፤ ቀሪውን ወደ ኋላ ይሠሩታል። ለማግባት ሲቃረቡ ከፊት ያለውን ፀጉር በማሳደግ የሚያጎፍሩ ሲሆን ቀሪውን ወደ ኋላ ተሠርተው ዙሪያውን በክር ተሰፍቶላቸው ያሳምራሉ። ይህም የፀጉር አሠራር ጎዳያ በመባል ይታወቃል።

ጎዳያ አንዲት ልጃገረድ ለጋብቻ የደረሰች ወይም የታጨች መሆን ከሚገፁ ምልክቶችና መንገዶች አንዱ ነው። ለጎዳያዋም ትልቅ ሥፍራ በመስጠት እንክብካቤ ታደርጋለች። በዚህም ተቀብታ ጎዳያዋን የንጋት ጤዛ አስመስላ ስትወጣ ብዙ አደናቂዎች አድናቆታቸውን ይገልፁላታል።

ወጣት ልጃገረዶች ፊታቸውን አድምቀውና ለመታየት ጉንጫቸው ላይ ጭረት ቁራ ይነቀሳሉ። አንዳንዶቹ ከጉንጫቸው በተጨማሪ በእግራቸው ባት ላይም ይህንኑ ቁራ ይነቀሳሉ። ከዚያ አልፈው ደግሞ በዘመን መለወጫ ፊቼ በዓል ወቅት እጃቸውንና እግራቸውን እንሶስላ ይሞቃሉ። ይህን የማድረጋቸው ምስጢር ተውበው ለመታየት ነው።

ያገባች ሴት በሙሽርነቷ ወቅት ፀጉሯን ቦንኮዬ የሚባል አሠራር ተሠርታ የበለጠ አምራና ደምቃ ትታያለች። በቅርብ ያገባች ሴት ለመጀመርያ ጊዜ በዘመን መለወጫ ፊቼ ማግሥት በልጁ (በባሏ) እናት (አማቷ) ታጅባ ወደ አደባባይ ጉዱማሌ ትወጣለች። በጊዜው ጎምብሳ ወይም ሹራ በሚባል ፀጉር አሠራር አምራና ተውባ ነው። በሌላ መልኩ ወጣት ሴቶች ሾዶሌ፣ ታዪሻ፣ ጎምቢሳ እና ናኖ የሚባሉ የፀጉር አሠራር ዓይነቶችን በመሠራት ይዋባሉ።

በሲዳማ እንስቶች ዘንድ ልዩ ልዩ የፀጉር አሠራር አይነቶች አሉ። ከእነዚህ መካከል ደግሞ አራስ ሴት ከቤት ስትወጣ የምትሠራው የፀጉር አሠራር ቦንኮዬ እየተባለ ይጠራል። እናም ይህ የፀጉር አሠራር አይነት ለጋብቻ፣ ለእናቶች የሚሠሩት እየተባለም ይወሰናል። ለአብነት እናቶች ወደ ሰርግ ሲሄዱ የሚሠሩት የፀጉር አሠራር ዓይነት ቦፌ በመባል ይጠራል። ልጆቻቸውን ወልደው የዳሩ ሴት እናቶች ደግሞ ፀጉራቸውን ቆርጠው በማሳጠር ጎፈሬ በማድረግ በኪቻ የተባለው አይነት ይከተላሉ። በልዩ አጠራር ፀጉራቸውን የቆረጡ እናቶች ኡሞቂዲኖቴ በመባልም ይታወቃሉ።

የሲዳማ ሴቶች ባህላዊ አለባበሳቸውንና ጌጣ ጌጦቻቸውን በጥንቃቄ የመያዝ ልምድ አላቸው። ልብሶቻቸውና ጌጣ ጌጦቻቸው ጥሩ መዓዛ ሽታ እንዲኖራቸው የተለያዩ አትክልት፣ የዛፍ ሥራ ሥሮች፣ ቅጠላ ቅጠሎችና ቅርፊቶችን በማደባለቅ የተቀመመ ንጥረ ነገር ያዘጋጃሉ። ከዚያ ንጥረ ነገሩን በልብሳቸውና በፀጉራቸውም ላይ ይቀቡታል።

ይህ ንጥረ ነገር ስያሜ የተሰጠው ሲሆን፤ ቁኔ እየተባለ ይጠራል። ይህ ባህል ብዙ የሚያስተምረው ነገር አለውና የማስቀጠሉ ጉዳይ የሲዳማዎች ብቻ ሳይሆን የእያንዳንዱ ኢትዮጵያዊ ዜጋ ስለሆነ እንጠብቀው፤ እንኑርበትም አልን። አዲሱ ዓመት የሰላም የልማትና የብልፅግና እንዲሆንልን ተመኘን ሰላም!

አዲስ ዘመን  መስከረም 4/2012

 ጽጌረዳ ጫንያለው