የዓድዋው ጥንስስ የአምባ አላጌ ጦርነት

 ኢትዮጵያ ከዓለም ኃያላን ሀገራት ጋር ያደረገችው የጦርነትም ሆነ የዲፕሎማሲ ድል ለዛሬው ትውልድ ወኔ ይሆናል። ለዚህም ነው ከኃያላን ሀገራት ጋር በጦርነትም ሆነ በዲፕሎማሲ ተዋግታ እና ተከራክራ ያገኘቻቸውን ድሎች የምናስታውስ። ከእነዚህ ድሎች አንዱ የዓድዋው ጥንስስ የሆነው የአምባላጌው ጦርነት ነው። ጣሊያን በአምባላጌው ጦርነት ሲሸነፍ ተጠራርጎ መውጣት ሲገባው አሻፈረኝ ብሎ ቀጠለበት፤ በዓድዋው ጦርነት ዓለም አቀፍ ውርደትን ተከናንቦ ወጣ። በዛሬው ሳምንቱን በታሪክ ዓምዳችን ከ128 ዓመታት በፊት በዚህ ሳምንት ኅዳር 28 ቀን 1888 ዓ.ም የተከሰተውን የአምባላጌ ጦርነት እናስታውሳለን።

ከዚያ በፊት ግን እንደተለመደው በዚህ ሳምንት ውስጥ የነበሩ ሌሎች ዓለም አቀፍ እና የሀገር ውስጥ የታሪክ ክስተቶችን እናስታውስ።

ከ50 ዓመታት በፊት በዚህ ሳምንት ኅዳር 24 ቀን 1966 ዓ.ም አንጋፋው ጥቁር አንበሳ ሆስፒታል ሥራ ጀመረ። አሁን ላይ ብዙ ተወዳዳሪዎች ቢኖሩም ጥቁር አንበሳ ሆስፒታል ለረጅም ዓመታት ሪፈራል ሆስፒታል ሆኖ ከመላ ሀገሪቱ የሚመጡ ዜጎችን ሲያገለግል ቆይቷል። ሙሉ ታሪኩን ከሁለት ዓመት በፊት በዚሁ ዓምድ አስታውሰን እንደነበር ልብ ይላል።

ከ456 ዓመታት በፊት በዚህ ሳምንት ኅዳር 25 ቀን 1560 ዓ.ም የአጼ ልብነ ድንግል ባለቤት የነበሩትና በኢትዮጵያ ታሪክ ውስጥ ከፍ ያለ ቦታ ከያዙ እንስቶች መካከል ተጠቃሽ የሆኑት እቴጌ ሰብለወንጌል አረፉ።

ከ89 ዓመታት በፊት በዚህ ሳምንት ኅዳር 26 ቀን 1927 ዓ.ም ፋሺስት ኢጣሊያ ኢትዮጵያን ለመውረር እንደሰበብ የተጠቀመችበት ታሪካዊው የወልወል ግጭት ተከሰተ። ኢጣሊያ የዓድዋን ቂም ለመወጣት ዝግጅት ካጠናቀቀች በኋላ ኢትዮጵያን የምትወርበት አጋጣሚ መጠባበቅ ጀመረች። ኅዳር 26 ቀን 1927 ዓ.ም የኢጣሊያ ወታደሮች በኢትዮጵያ እና በእንግሊዝ ሱማሌላንድ መካከል ያለውን ወሰን ለመከለል የተላኩትን ሰዎች ይጠብቁ በነበሩት የኢትዮጵያ ወታደሮች ላይ ጥቃት ከፈቱባቸው። (ኢጣሊያ በአካባቢው ያለው የኢጣሊያ ሱማሌላንድ ግዛቷ ስለሆነ ወታደሮቿ በአካባቢው ነበሩ) ውጊያ ተደረገና በሁለቱም ወገኖች በኩል ሰውነት ቆሰለ፤ አካል ጎደለ፣ የሰው ሕይወት ጠፋ።

የወልወል ግጭት በታሪክ ኢጣሊያ ለብዙ ዘመናት ሉዓላዊነቷን ጠብቃ የቆየችውን ኢትዮጵያን ለመውረር የነደፈችውን ዕቅዷን ለማሳካት እንደሽፋን የተጠቀመችበት ታሪካዊ ክስተት ነው።

ከ20 ዓመታት በፊት በዚህ ሳምንት ኅዳር 26 ቀን 1996 ዓ.ም የቤተ ክህነት ሊቅ፣ ደራሲ፣ አርበኛ፣ መምህር እና ዲፕሎማት የነበሩት የክብር ዶክተር ሀዲስ ዓለማየሁ አረፉ። ሀዲስ ዓለማየሁ በተለይም በፍቅር እስከ መቃብር መጽሐፋቸው በብዙዎች ዘንድ ይታወቃሉ።

ከ51 ዓመታት በፊት በዚህ ሳምንት ኅዳር 29 ቀን 1965 ዓ.ም የብሔር ፖለቲካ አቀንቃኝና የ60ዎቹ ትውልድ ንቅናቄ ዋና ተዋናይ የነበረው ዋለልኝ መኮንን ተገደለ። የተገደለው ከአውሮፕላን ጠለፋ ሙከራ ጋር በተያያዝ ነው። ኅዳር 29 ቀን 1987 ዓ.ም የኢትዮጵያ ሕገ መንግሥት የጸደቀው እና ቀኑ የብሔር ብሔረሰቦች ቀን ተብሎ እንዲከበር የተደረገው ዋለልኝ መኮንንን ለማስታወስ ነው የሚሉ አስተያየቶችም አሉ።

ሌላኛው የዚህ ሳምንት ክስተት የኖቤል ሽልማት ነው። ከአውሮፓውያን የዘመን አቆጣጠር ጋር ያለን ልዩነት ጳጉሜን 6 በምትሆን ዓመት ከፍ ዝቅ ይላል። ለምሳሌ ባለፈው ዓመት ዴሴምበር 10 በኢትዮጵያውያን አቆጣጠር ታኅሣሥ 1 የነበረ ሲሆን በዚህ ዓመት ግን ኅዳር 30 ላይ ይሆናል። ስለዚህ የኖቤል ሽልማት ዴሴምበር 10 ስለነበር ዛሬ እናስታውሰዋለን ማለት ነው።

የኖቤል ሽልማት መስጠት የተጀመረው በዚህ ሳምንት እኤአ ዴሴምበር 10 ቀን 1901 (በኢትዮጵያ አቆጣጠር 1894 ዓ.ም) ነው። 122 ዓመት ሆነው ማለት ነው።

ሽልማቱ የተጀመረው የአልፍሬድ ኖቤል አምስተኛው ሙት ዓመት በተዘከረበት ነው። የመጀመሪያዎቹ ሽልማቶችም የተሰጡት በስዊድን ስቶክሆልም ሲሆን፣ ሽልማቶቹ የተሰጡባቸው መስኮችም ፊዚክስ፣ ኬሚስትሪ፣ ሕክምና፣ ሥነ ጽሑፍ እና ሰላም ናቸው።

ቆይቶም ምጣኔ ሀብት ተጨምሮበታል። ኖቤል በ1895 ባረቀቀው መመሪያ መሠረት ሽልማቱ እየተሰጠ ይገኛል። በስዊድናዊው አልፍሬድ ኖቤል ስም የተዘጋጀው ይህ ሽልማት ለሰው ልጅ ትልቅ ዋጋ ያላቸውን ተግባሮች ላከናወኑ እንዲሰጥ በሚል ኖቤል በተናዘዘው መሠረት የሚሰጥ ነው። ተሸላሚው የወርቅ ሜዳሊያ፣ ዲፕሎማ እና የገንዘብ ሽልማት ይሰጠዋል። ሎሬት በመባልም እንዲጠራ ይደረጋል።

ጥቁር አሜሪካዊው የሰብዓዊ መብት ዋና ተሟጋችና ሰማዕት ማርቲን ሉተር ኪንግ እንዲሁም የደቡብ አፍሪካው ጳጳስ ዴዝሞንድ ቱቱ የኖቤል ሰላም ሽልማት ከተቀበሉት መካከል ይገኙበታል። የእስራኤል ጠቅላይ ሚኒስትር ሜናኽም ቤጊን እና የግብጽ ፕሬዚዳንት አንዋር ሳዳት የኖቤል የሰላም ሽልማት ተካፋዮች ሽልማቱን ተቀብለዋል። የፍልስጤም መሪ ያሲር አራፋት እና የእስራኤል ጠቅላይ ሚኒስትር ይስሐቅ ራቢን እንዲሁም የውጭ ጉዳይ ሚኒስትሩ ሺሞን ፔሬዝ በጋራ የተሰጣቸውን የኖቤል የሰላም ሽልማት ከተቀበሉት መካከል ይገኙበታል።

የናይጄሪያው ወሌ ሶይንካ፣ የግብጹ ናጂብ ማህፉዝ እና የደቡብ አፍሪካው ናዲን ጎርዲመር በሥነ ጽሑፍ ሽልማትን ተቀብለዋል።

የኢትዮጵያው ጠቅላይ ሚኒስትር ዶክተር ዐቢይ አሕመድ ከአራት ዓመት በፊት የሰላም የኖቤል ተሸላሚ ሆነዋል። ጠቅላይ ሚኒስትሩ ለዚህ ሽልማት የበቁት ወደ ሥልጣን ከመጡበት ጊዜ ጀምሮ በሀገራቸው ውስጥ ለውጥ ለማምጣት መውሰድ በጀመሯቸው ርምጃዎችና በተለይ ከኤርትራ ጋር ሰላም ለማውረድ ባደረጉት ጥረት ነው። ጠቅላይ ሚኒስትር ዐቢይ አሕመድ የኖቤል ሰላም ሽልማት 100ኛው አሸናፊ ናቸው።

አሁን በዝርዝር ወደምናየው አምባ አላጌው ጦርነት እንመለስ።

የአምባ አላጌ ጦርነት የተካሄደው ከዓድዋ ጦርነት ሦስት ወራት ቀደም ብሎ ኅዳር 28 ቀን 1888 ዓ.ም ነበር። የዓድዋ ጦርነት የካቲት 23 ቀን 1888 ዓ.ም መሆኑን ልብ ይላል።

የአምባላጌውን ውጊያ የጀመሩት ፊታውራሪ ገበየሁ (አባ ጎራ) እና ራስ አሉላ እንግዳ (አሉላ አባ ነጋ) ናቸው። የኢትዮጵያ ጦር የበላይ አዛዥ ደግሞ ልዑል ራስ መኮንን ነበሩ።

ጦርነቱም በኢትዮጵያ አሸናፊነት የተጠናቀቀ ሲሆን የወራሪው የኢጣሊያ ጦር በኢትዮጵያ መሸነፉ በመላው አውሮፓ በተለይም በተሸናፊዋ ኢጣሊያ ምድር ከፍተኛ ፍርሃት፣ ብስጭትና ቁጣ ፈጥሮ ነበር።

በጦርነቱ ዕለት ንጉሠ ነገሥቱ ዳግማዊ አጼ ምኒልክ ለዓድዋ ጦርነት ዘመቻ ከአዲስ አበባ ተነስተው እየተጓዙና በመንገዳቸውም ላይ ሕዝቡን እያነጋገሩ ገና ወሎ ውስጥ ነበሩ። የድሉን ዜና ለዳግማዊ ምኒልክ የላኩላቸው ራስ መንገሻ ነበሩ።

ኢትዮጵያውያን ጀግኖች ጣሊያንን አላጌ (አንዳንዶች አላጄ እያሉም ይጠሩታል) በር ላይ ድል መቱ፤ ወራሪው የጣልያን ጦር ለዓመታት ሲቋምጥባት የኖረችውን ኢትዮጵያ በወረረበት ወቅት በሰሜን በኩል ያለውን የኢትዮጵያ ክፍል በቅኝ ግዛቱ ውስጥ እያደረገ ወደታች በመግፋት እስከ አሸንጌ ሐይቅ ድረስ ግዛቱን አሰፋ።

ይህንንም ወረራ ለመመከት ሕዝባቸው አንድ ሆኖ እንዲሰለፍ ከፍተኛ ተጋድሎ ሲያደርጉ በነበሩት ዳግማዊ አጼ ምኒልክ አማካኝነት መላው የኢትዮጵያ ሕዝብ ከሁሉም አቅጣጫ በጀግኖች የጦር አበጋዞቹ እየተመራ ጉዞውን ወደ ሰሜን ኢትዮጵያ አደረገ። በዚህ ጊዜ ታዲያ ይህንን ወራሪ የጣሊያን ጦር ለመመከት ይቻለው ዘንድ ከመቀሌ በስተደቡብ 80 ኪ.ሜ. ርቀት ላይ በሚገኘው የአምባ አላጌ (አምባ አላጄ) ተራራ ላይ መሽጎ የሠራዊቱን መንገድ ዘጋ።

በራስ መኮንን የሚመራው ቀዳሚ ጦር ቦታውን ለማስለቀቅ ከፍተኛ የሆነ የድርድር ሥራ ቢከውንም በማጆር ቶዜሊ የሚመራው የጣሊያን ኃይል ቦታውን ‹‹አለቅም!›› በማለት አሻፈረኝ አለ። በኢትዮጵያ ወገን ከነበሩ የጦር መሪዎች መካከል ፊታውራሪ ገበየሁ እና ቀኝ አዝማች ታፈሰ ከመሪዎቻቸው ፈቃድ ሳያገኙ ጦርነቱን በንዴት አስጀመሩ። በተጀመረው ድንገተኛ ውጊያ የጣሊያን ጦር ቀድሞ ባዘጋጀው ምሽግ ተደላድሎ ከፍተኛ ጥቃት ቢፈፅምም፤ ሁሉም የጦር መኳንንት በድንገት ያለፈቃድ የተጀመረውን ጦርነት ተቀላቀሉ።

ጀግናው ራስ አሉላ እንግዳ (አሉላ አባ ነጋ) ጠላት የዘጋውን መንገድ ትተው በሌላ መንገድ ከኋላው ዞረው የአላጌን ተራራ አናት ተቆጣጥረው ቁልቁል እየተኮሱ ጠላትን ይፈጁት ጀመር። ከፊት ራስ መኮንን፤ ራስ ወሌ፤ ራስ መንገሻ እና ራስ ሚካኤል (በኋላ ንጉስ) ሠራዊቱን አንቀሳቅሰው የማጆር ቶዜሊን ጦር ክፉኛ ጎዱት። በፊታውራሪ ገበየሁ አማካኝነት ያለ ፍቃድ የተጀመረው ጦርነት በጀግኖች ኢትዮጵያዊያን ፍርክስክሱ ሲወጣ የጦሩ መሪ ማጆር ቶዜሊ በቦታው ላይ ፊታውራሪ አባ ወርጂ በተባሉ ጀግና አጥፍቶ ጠፊነት ሕይወቱን አጥቷል።

ጦርነቱ አንገብጋቢና አስቸኳይ ስለነበር ያለፈቃድ የተጀመረ ቢሆንም ድል ለኢትዮጵያዊያኑ ጀግኖች ሆነ። ከውጊያው የተረፈው የጠላት ጦር እግሬ አውጪኝ ብሎ በመፈርጠጥ የመቀሌው እንዳየሱስ ምሽግ ውስጥ ሰፈረ። ለጀግኖቹ ለእነ ፊታውራሪ ገበየሁ እንዲህ ተብሎ ነበር።

የንጉሥ ፊታውራሪ የጎራው ገበየሁ

አላጌ በሩ ላይ ማልዶ ቢገጥማቸው

ለምሳም አልበቁት ቁርስ አደረጋቸው!

የአምባ አላጌው ጦርነት ላይ ከፊታውራሪ ገበየሁ ሌላ ትልቅ ጀብዱ የፈፀሙት ጀግና ፊታውራሪ አባ ውርጂ ነበሩ። እርሳቸው በጦርነቱ ላይ ማጆር ቶዜሊን ብቻውን አገኙት። ጦሩን ከፍ ብሎ እየቃኘ እያለ ድንገት ተያዩ፤ እርሱ ሽጉጡን እስኪያወጣ እንኳን ዕድል ሳይሰጡት፣ ዘለው ትግል ገጠሙት፣ በዚህ ትግል ተያይዘው ወደ ገደል ጫፍ አደረሱና ሲወረውሩት እርሱም የሞት ሞቱን እርሳቸውን እንቅ አድርጎ ይዟቸው ስለነበር፤ አብረው ተያይዘው ከገደሉ ወደቁ። በዚህን ጊዜ የወቅቱ አዝማሪ እንዲህ አለ።

ጄኔራሉን ማጆር ቶዚሊ

ማን ይነካው ነበር ያለ ፈጣሪ

ገደል ሰደደው አንድ ፊታውራሪ!

በዚህ ሁኔታ ተጀምሮ የነበረው የጣሊያን እና የኢትዮጵያ ጦርነት፤ ከሁሉም የሀገሪቱ አቅጣጫ ‹‹ምታ ነጋሪት፣ ክተት ሠራዊት›› ብሎ የሀገሪቱ ቆራጥ ጀግኖች በመነሳታቸው የካቲት 23 ቀን 1888 ዓ.ም በታላቁ የዓድዋ ድል ፍጻሜውን አገኘ።

ዋለልኝ አየለ

አዲስ ዘመን   ኅዳር 30 ቀን 2016 ዓ.ም