Siyaasa jibbaa biyya gaaga’aa jiru

Bara kana wanti hunduu bubbeerra gulufa. Oduu haaraa dhagahuuf akka dur sa’aatii oduu raadiyoo eeguu hinbarbaachisu. Taatee ammee arguuf sa’aatii oduu TV jala taa’uun dirqama miti. Teknolojiif galanni haa dhaqqabuu oduu harkatti baannee deemna. Taatee addunyaa kanaa kan maayikroo sakandiifi sakandiidhaan jijjiramurratti odeeffannoo argachuuf daataa mobaayilii keenyaa banuu qofa barbaachisa. Feenu barreeffamaan, feenu sagaleedhaan odeeffannoo arganna. 

Taatewwan biyya keenyaammoo ariitiinsaa adda ta’aa jira; ajaa’ibsiisaadha. Waan xixiqqaa dhiisnee guguddaayyuu dhageenyee  keessaa  bahuu hindandeenyu. Mee eddii torbee tare addaa baanee as waan meeqatu raawwatame? Yaada  walitti baquu paartiilee EPRDFfi ho’ina siyaasaa biyyattii, ejjannoo mitbaquu TPLFfi duula federaalizimii, taateewwan yunivarsiitiiwwan keessatti uumaman, darbuu lubbuu barattootaa, naasuu ummataa; riifarandamii ummata Sidaamaafi hiika siyaasa biyyattii keessatti qabu;  marii, hokkoraafi fokkora diyaaspooraa Ameerikaa keessa ture, balaa tiraafikii lubbuu lammiilee galaafate, dhaadannoo istaadiyeemii keessaa…yoo lakkoofne keessaa kan baanuu miti.

Kanaaf, dhimmi irratti berreeffamu hedduudha. Garuu ani kanan filadhu ammas dhimma biyyaa wajjin kan walqabatuudha. Kan biyya wajjin walhinqabanne kami yoo jettan deebii hinqabu. Wanti biyya wajjin walhinqabanne waan hinjirreefi. Kanaaf isa ijoon filadha jechuu kooti.

Biyya kanatti wantonni nama yaachisan hedduudha. Hokkora keessaa bahuu barbaanna; garuu maraamrtoon nutti bu’ee achumatti deebina. Nagaan baanee nagayaan galuu hawwina garuu nageenyi hawwii qofatti hafaa jira. Walqixxummaafi walkabajaan jiraachuu feena, garuu olaantummaafi waltuffiin yoomirrayyuu dagaagaa jira. Biyya tokko waliin ijaaruun fedhiin sabaafi sablammii cufaati.  

Garuu oftuultonni qofaatti of baasanii “ abbaan biyyaa nu qofa” jechuu barbaadu. Kan fedhiisaanii hin fudhatin ni abaaru; ni jibbu; ni balaaleffatu.  Asittii waan tokko jala murree kaasuun ammas dirqama. Abbaan biyyaa eenyu? kan jedhu. Waggoota 50 dura gaaffiin kun barattoota Yunivarsiitii Finfinnee  biratti ka’aa ture. Itoophiyaawii mannawu? (eenyu lammiin Xoobbiyaa jedhamu?) jedhee ture barataan yeroo sanaa maanguddoon ammaa Obbo Ibsaa Guutamaa. Har’as waggoota 50 booda deebii gaaffii kanaarratti ejjannoo waloo hinqabnu. Kan kan biyya diiguuf gaaga’aa jiru.

Biyya kana keessa sabaafi sablammiilee  70 ol kan qooqa 70 ol dubbaatantu jira. Sabaafi sablammiileen kunniin daangaa Keniyaa, Sudaan, Jibutiifi Eertiraallee yoo jiraatan akkuma saba Oromoo, Amaaraa, Sumaalee, Sidaamaafi Tigraay biyya kana keessatti lakkaawamu. Isaan xixiqqaa dhiisiitoo guguddaa maqaasaanii gubbanatti xuqe kanneen keessaa meeqatu akka lammii biyya kanaatti ykn Itoophiyaawii jedhamee waamama yoo jennee deebii mataa keenyaa qabna. Fakkeenyumaaf waan guyyaa guyyaana agarruufi nu quunnamun kaasa.

Xiqqaatus guddatus, miidhagus fokkisus, jaalatamus jibbamus sabaafi sablammiileen sirba isaan ibsu qabu. Garuu sirba “Itoophiyaawii’ kan jedhamu kami? Yoo Gumuz sirbe nama meeqatu sirba Itoophiyaawiiti jedha? Yoo Gaamoon shubbise miidiyaa kamtu sirba Itoophiyaawiiti jedhe filata? Sirba Oromoo kamtu Itoophiyaawii jedhee fudhata? ‘Teediin’ yoo ‘shallale’ Itoophiyaawiidha. Haacaalu Hundeessaa yoo weellise Oromoodha. Ofitti dhiheessuufi ofirraa fageessuu ykn loogummaa oftuultotaa tokko jedhaa.  

Mee aadaanis haa ilaallu. Aadaan Itoophiyaawii kami? Aadaa bareedaa saba Somaalee Ogaadeen keessaa jiraatuu Itoophiyaawii jedhamee beekaa?  Aadaan ummata Geedoo  aadaa Itoophiyaawii ta’ee miidiyaaleen saba tokkoon dhuunfataman kuniin waamuu? Yoo uffata aadaa akkamii uffatame Itoophiyaawii kan jedhamtu? Uffata Habashaa jedhamee kan qoodame sun kan hunda ibsu moo saba muraasaati? Loogii biraa.  

Haalli qooqaas kanumaan walfakkaata. Gaafa Afaan Amaaraa dubbatte Itoophiyaawii taata. Garuu Afaan Oromoo yoo dubbatte maqaa biraatu kennamaaf. Afaan Tigree yoo haasofte  Tagaaruu jedhamta. Afaan Walaayitaa yoo dubbatte maqaa biraatu siif moggaafama. Amantaa Ortodoksiin ala namni amanu Itoophiyaawii ‘qulqulluu’ miti, makaa qabuudha.

Kanaaf Itoophiyummaan kun bakka itti hidhamee hiikkachuufi furamuu dadhabee sakaalamee jira. Kan jidduu kana Yunivarsiitiwwan tokko tokko keessatti argaafi dhagahaa turre kanuma.”  Kan diyaaspooraa doofaan biyya qaroome keessatti qabattee addababayii baate kanuma dhugoomsa.

Duulli naannawa amantiitiin deemsisamaa jirullee kanuma mirkaneessa. Kanaaf waldhaansoo amma jiru cichitoota Itoophiyaa moofaa kan Jawaar ‘Dullattii’ jedhuun faarsaniifi dhaloota haaraa jidduutti. Walmormiin kan jiru yaadama lama jidduudha; Qabsoo falaasama moofaafi haaraa, ilaalcha doofaafi qaroomaa,  adeemsa duubatti hafaafi  ammayyaa.  

Yaadni haaraan dhaloota qubee kun isa moofaa tortoraa jijjigaa jiru kana injifachuunsaa waan hinoolle ta’ullee moofichi akka salphaatti ilaalamuu hinqabu. Warra yaada moofaa kanaan sakaalamee jirullee madaasaanii suuta malaan malaasuu barbaachisa.  Bilchinaan  bilisa isaan baasun sirrii ta’a. Barri bara humnaa osoo hintaane bara malaa, bara tooftaafi ammayyaa’ina waan ta’eef.

Kanaaf biyyattii  tana akka biyyaatti itti fufsiisuuf ammallee obsa (tolerance), waliin haasa’uu (compromise), waldhaggeeffachuu, qixa mo’achuu (‘win-win’) barbaachisa. Kanaan biyyattii gara sirna dimokraasiitti fiduun kan danda’amu. Kanaan daandii walqixxummaatti akka dhuftu kan taasisamu. Muuxannoon biyyoota har’a moodeela dimokraasii ta’anillee kana mirkaneessa. Qabsoon ummata cunqurfamtootaafi sochiin qabsaa’ota mirga namoomaas kanuma dhugaa baha.     

Ameerikaa  keessatti  waggoota 50 dura maal akka ture xiqqoon isin yaadachiisa. Biyya sana keessatti walqixxummaan dhala namaa hinturre, biyya mirgi siviilii itti sarbamu. Namni haalluu bifaatiinillee adda bahee cunqursaaf saaxilama. Walqixxummaan korniyaallee rakkoo ture.

Lammiin biyyattii tokkoffaa, lammaffaafi sadaffaa jedhamee sadarkaan kennameefi; jireenyaafi qabeenyarratti (‘social strata’) irratti hundaa’ee. Amma dhihootti  nammni  halluun adda bahee adiin beekaa, qaroomaafi lammii tokkoffaa ta’ee gurraachi  doofaa, jaldeessaan  fakkeeffamee kan adii gargaaruuf uumame ta’ee ilaalamaa ture. Kunimmoo gaaffii walqixxummaa  kaasee  lammiileen  Ameerikaa dhalataa Afrikaa qabsootti galche.     

Fakkeenyaaf qabsaa’aa beekamaan Maartiin Luutar Kiingi Juuniyeer  mirga siviilii (‘civil right’) fi haqa dhabiinsa hawaasaaf  (‘social injustice’) jecha bara 1960 keessa soda tokko malee addunyaa olaantummaa saba adiitiin guuttamte fuulduratti bahee morme; yeroo gurraachi adii fuuldura dhaabachuun hin yaadamne sanatti.

Gootni kun loogii hawaasa gurraacharratti raawwatamaa ture dirreerratti bahee balaaleffachuusaatiin bara 1968 (ALG) umurii waggaa 38tti ajjeechaa diinaatiif saaxilamurree qabsoon inni jalqabe hin gufanne ture. Sababa qabsoo kanaatiin Preezidaantiin Amaeerkaa 36fan, Johinsan, labsiiwwan gurraachaafi adii addaan loogu akka haqaman dirqisiiseera.

Jechi Kiingi “ ani abjuun qaba’ (‘I have a dream’) jedhu sun milkaa’ee Ameerikaan pirezidaantii gurraachaan hanga hoogganamuu geesseetti.  Aktiivistiin mirga dhala namaa kan Ameerikaa  keessatti bara 1960 keessa akka urjiitti mul’ate kan biraa Maalkolm ‘X’ kan jedhamuudha.

Namni kunis akkuma King walqixxumma sabaafi amantiif hanga lubbuunsaa darbutti socho’eera. Innillee akkuma Kiingi waggaa 39fa isaatti shiraan galaafatame. Lubbuun qabsaa’ota shireessitoota harkatti baddullee kaayyoon isaan jalqaban milkaa’uu hindhaabne. Ameerikaatti walqixxummaa saboota adiifi gurraachaa fideera,  biyya moodeela taate tokko ijaaruu dandeessiseera. 

Seenaan  qabsoo  ummata Oromoollee  daandii  kana qabatee kan deemu fakkaata.  Maammoo Mazammir ajjeesuun qabsoo Oromoo ni jabeesse malee hinlaaffisne.  Jeneraal Taaddasaa Birruu  dhabamsiisuun Oromoo ni cimse malee hindiigne. Baaroo Tumsaa rasaasaan tumuun Oromoo gaaratti galche malee qabsoorraa taakkuu tokko duubatti hindeebisne.

Ammallee wanti biyya keessaafi alatti deemaa jiru injifannoo Oromoo duubatti hindeebisu. Adeemsi kun tarii ummataafi ummata walitti buusuun dhiiga namaa dhangalaasuu danda’a, akkuma Ameerikaa qabsaa’aa nyaachuu mala garuu injifannoo ummataa hinugguru.   

Jechi faashinii taatee warra jibba gaggeessuun as ba’aa jirtu kan yaadamnishii dogoggora kan ta’e olola abba dabaree  (taranyinat) jedhamee maqaa hin taane ummata Oromoof kennuu f yaadamu.  Oromoon biyya  kana keessatti dabaree galee hinbeeku; dabareenis isa gahee hinjiru. Kan dabareen aangoo  karaa nagaa osoo hintaane walajjeechaafi shira walirratti hojjachuun walsaamaa ture jaruma keenya warra ololtu  kana. Sabni  Oromoofi  sabaafi sablammiileen Xoobbiyaa kibbaa dabaree keessaa qooda hinqaban. Osumaa dhugaa ta’ee dabarenuu ummata kana geessee silaa sirna abbaa Gadaatiin akkamitti biyya kana walqixxummaan akka itti bulchu itti agarsiisa. 

Jechi biraa Oromootti qabsiisuuf yaalamu ‘Zaranyinnat’ kan jedhuudha. Amman ani beekutti jechi kun Afaan Oromoo keessa hinjiru. Wanti jecha hinqabnemmoo aadaa sana keessa hinjiru jechuudha. Akkuma wayyaaneen ‘xabbaab’ jettee maqaa itti moggaastee ummata nagayaa mankaraarsaa turte sana maqaa biraa itti moggaasanii ummata kana maqaa xureessuuf yaaluun yoomiyyuu kan milkaa’uu miti.

Kanaaf warri jecha kana akkuma alaabaa ‘lummuxii’ sana mirmirsan of eeggachuu qabu. Kanallee odeessaa oolan kan isaan dhagahu jiraachuu baatullee waliinjireenya ummataa keessatti godaannisnisaa akka laayyootti haqamuu waan hindandeenyeef. 

Kan biraa haala taateewwan adda addaarratti wanti bahaa jiru kan biyya kana walitti fidu osoo hintaane kan diiguudha. Fiigicha  ispoortiif  bahanii  nama osoo hintaane saba arrabsuun  bu’aansaa  tokkummaa  osoo  hintaane alagummaa fida. Kubbaa miilaa biyya qaanessaa jiru kana sababeeffachuun Istaadiyeemii galanii dhaadachuun, qeerroo abaaruun, Oromoo maqaa xureessuun  bori maal akka fidu yaaduun barbaachisaadha. Diyaaspooraan jarattii kan akka qaruuraa morma malee mataa hinqabne sun  maqaa jibbiinsaatiin ummata arrabsuun sun  waan biyya keessatti fidu tilmaamuun gaarii ta’a.    

Akkuma  waliigalaatti  gandi akka saree maraattuu sanas, kanas ciniinuuf kaattu sun xiqqoo qabbanaa’uu qabu. Kanaaf jaarraa 21fa keessaa ta’anii akkamitti yaadaa akka jiranillee ofilaaluu qabu. Yaadisaanii kan biyya keessaafi alaa jiru kun  deebi’ee akka isaan hin nyaanne sodaan qabaaf.

Kanaaf sabni kabajamaan sobdoonniifi ololeessitoonni keessaa bahan kunillee isaan gorsuu qabu. Sabni Oromoos ta’ee kanneen biroo kan nagaafi tasgabbii barbaadan, kan ollaa osoo hintaane maatii tokko ta’anii waliin jiraachuu fedhan obsaan deemuu qabu. Hokkorasaaniitiif karaa saaquu hinqaban; warri haala kanaan yaadan ummata jaarraa 21fa waan ta’aniif.  

Torban gaarii; kan waan gaarii itti dhageenyu nuuf haa taasisu.  

Dachaasaa Roorrootiin

Gaazexaa Bariisaa Sadaasa 20/2012 

Recommended For You

405 Comments to “Siyaasa jibbaa biyya gaaga’aa jiru”

  1. rybelsus price [url=https://rybelsus.shop/#]rybelsus price[/url] buy semaglutide pills

  2. buy semaglutide pills [url=http://rybelsus.shop/#]buy rybelsus online[/url] semaglutide online

  3. rybelsus coupon [url=https://rybelsus.shop/#]rybelsus price[/url] buy semaglutide online

  4. semaglutide online [url=https://rybelsus.shop/#]cheapest rybelsus pills[/url] buy rybelsus online

  5. пинап казино [url=http://pinupru.site/#]пин ап вход[/url] пинап казино

  6. can i purchase amoxicillin online [url=http://amoxil.llc/#]amoxicillin medicine[/url] amoxicillin brand name

  7. neurontin 150 mg [url=https://gabapentin.auction/#]gabapentin for sale[/url] neurontin 100mg capsule price

  8. azithromycin zithromax [url=https://zithromax.company/#]buy zithromax z-pak online[/url] buy zithromax canada

  9. gabapentin generic [url=http://gabapentin.auction/#]cheapest gabapentin[/url] how to get neurontin

  10. amoxicillin buy canada [url=https://amoxil.llc/#]cheapest amoxil[/url] amoxicillin order online

  11. zithromax capsules price [url=https://zithromax.company/#]zithromax 500 mg lowest price pharmacy online[/url] zithromax capsules price

  12. buy ivermectin cream for humans [url=http://stromectol.agency/#]stromectol for sale[/url] stromectol 3mg

  13. can i buy zithromax over the counter in canada [url=https://zithromax.company/#]generic zithromax[/url] zithromax cost canada

  14. minocycline efectos secundarios [url=http://stromectol.agency/#]order stromectol[/url] minocycline 100 mg

  15. buy medicines online in india [url=https://indianpharmdelivery.com/#]top online pharmacy india[/url] indian pharmacies safe

  16. online shopping pharmacy india [url=https://indianpharmdelivery.com/#]Online medicine home delivery[/url] п»їlegitimate online pharmacies india

  17. best over the counter ed pills [url=https://drugs24.pro/#]prescription meds without the prescriptions[/url] best ed solution

  18. ed meds online pharmacy [url=http://drugs24.pro/#]buy prescription drugs without doctor[/url] best drugs for erectile dysfunction

  19. mexican mail order pharmacies [url=http://mexicanpharm24.pro/#]medicine in mexico pharmacies[/url] п»їbest mexican online pharmacies

  20. Online medicine home delivery [url=http://indianpharmdelivery.com/#]india online pharmacy[/url] indian pharmacies safe

  21. mexico pharmacies prescription drugs [url=http://mexicanpharm24.pro/#]mexico drug stores pharmacies[/url] buying prescription drugs in mexico online

  22. ed meds online without doctor prescription [url=http://drugs24.pro/#]medication for ed[/url] online ed pills

  23. buy ivermectin [url=http://stromectol1st.shop/#]stromectol 1st shop[/url] ivermectin cream canada cost

  24. buy clopidogrel online [url=https://clopidogrel.pro/#]check clopidogrel pro[/url] buy clopidogrel online

  25. generic plavix [url=https://clopidogrel.pro/#]check clopidogrel pro[/url] Cost of Plavix on Medicare

  26. ivermectin brand [url=http://stromectol1st.shop/#]stromectol fast delivery[/url] buy minocycline 50mg tablets

  27. пинап кз [url=http://1winindia.tech/#]пин ап казино[/url] пин ап казино вход

  28. dunyan?n en iyi casino siteleri [url=http://1wintr.fun/#]h?zl? casino[/url] casino oyunlar?

  29. пинап казино [url=https://1winindia.tech/#]пин ап казино[/url] pin up kz

  30. en iyi casino siteleri [url=https://1wintr.fun/#]casino siteleri[/url] canl? casino siteleri

  31. buying from online mexican pharmacy [url=http://mexicanpharm1st.com/#]buying prescription drugs in mexico online[/url] п»їbest mexican online pharmacies

  32. canadian online pharmacy [url=http://drugs1st.store/#]how to fix ed[/url] ed supplements

  33. reputable indian pharmacies [url=https://indianpharm1st.com/#]pharmacy website india[/url] buy medicines online in india

  34. best erectile dysfunction pills [url=http://drugs1st.store/#]amoxicillin without a doctor’s prescription[/url] prescription without a doctor’s prescription

  35. sweet bonanza nas?l oynan?r [url=http://sweetbonanzatr.pro/#]sweet bonanza nas?l oynan?r[/url] sweet bonanza oyna

  36. treatment for erectile dysfunction [url=http://pharm24.pro/#]cheap drugs online[/url] ed vacuum pump

  37. online shopping pharmacy india [url=http://indianpharm24.pro/#]Indian pharmacy online[/url] best india pharmacy

  38. pharmacies in mexico that ship to usa [url=https://mexicanpharm24.cheap/#]mexican drugs[/url] mexican mail order pharmacies

  39. india pharmacy mail order [url=http://indianpharm24.pro/#]Best Indian pharmacy[/url] Online medicine order

  40. best online pharmacy india [url=http://indianpharm24.pro/#]Best Indian pharmacy[/url] online pharmacy india

  41. reputable indian pharmacies [url=http://indianpharm24.pro/#]Indian pharmacy to USA[/url] best india pharmacy

  42. ed meds online pharmacy [url=https://pharm24.pro/#]cheaper medications[/url] discount prescription drugs

  43. world pharmacy india [url=https://indianpharm24.pro/#]Indian pharmacy international shipping[/url] indian pharmacy online

  44. reputable mexican pharmacies online [url=https://mexicanpharm24.cheap/#]Legit online Mexican pharmacy[/url] purple pharmacy mexico price list

  45. slot oyunlar? [url=http://slot-tr.online/#]slot oyunlar?[/url] az parayla cok kazandiran slot oyunlar?

  46. slot siteleri [url=https://slot-tr.online/#]az parayla cok kazandiran slot oyunlar?[/url] en kazancl? slot oyunlar?

  47. ultrabet tr online [url=http://ultrabet-tr.online/#]ultrabet yeni giris 1125[/url] ultrabet bonus

  48. deneme bonusu veren yeni siteler [url=http://denemebonusuverensiteler.top/#]deneme bonusu veren siteler yeni[/url] deneme bonusu veren siteler

  49. guvenilir casino siteleri [url=https://casinositeleri.win/#]casino siteleri win[/url] Casino Siteleri

  50. buy Gabapentin GabaPharm [url=https://gabapharm.com/#]GabaPharm Gabapentin[/url] buy gabapentin india

  51. buy kamagra oral jelly Kam Pharm [url=http://kampharm.shop/#]kamagra oral jelly[/url] Kam Pharm

  52. medicine in mexico pharmacies [url=https://mexicanpharmgate.com/#]Mexican Pharm Gate[/url] mexican pharmaceuticals online

  53. п»їbest mexican online pharmacies [url=https://mexicanpharmgate.com/#]mexican drugstore online[/url] pharmacies in mexico that ship to usa

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *