Bunu afamaancho ikkitino Itophiyira haammatu bunu sirchi laalanno. Itophiyu bunu laalchubba gobbate giddono ikko gobbaydi gobbuwarano afamanno. Kuri laalchubba muli yanna kawa qole kalqete dikkora heewisamaancho ikkatenni gobbate miinji heellichimma buuxisiisanni afamanno. Ispeeshaale woy baxxino coommilli buni kalqete dikkora lowo geeshsha hasamaanchonna luphiima waaga fushshannoha ikkasi ledo amadisiisame haammata buna laashshaanonna soyaano wodana goshooshasi sufino.
Meessiha ikkino baxxino coommillinna akati noosi gobbanke bunu sirchi aana hala’ladunni loonsanni hee’noonni. Bunu industire rahotenni lophitanni daase ledo amadisiisame baxxino coommilli bunu dikkono jawa lopho borreessiissanni afantannoha ikkanna; dikko handaaraho bobbakkino ogeeyye wodana lowo deerrinni goshooshanni afantanno. Kuni buni albinni roore Itophiyu buna baxxino coommado buna yaamamanni jawu waaginni hiramanni afamannohu konni korkaatinniiti.
Bunu loosira bobbakkino haammata ogeeyye mereerinni illanchansa baxxino buni aana assite loossannori hala’litanni daggino. Tenne lamala seyoote gafinke wosinchi ispeeshaale woy baxxino coommilli buni aana illacha tugge loossanno bunu soyaano mereerinni mitto ikkinoha Kalaa Taaddese Destihaati.
Bunu daddalinni calla 17 diro keeshshino. Konni daddalinni kageeshshi diro keeshshirono, daddulu loosira einohu anjesinni rosaanchu hee’reeti. Daddalu looso mite yee hanafinohu ilame lophino qooxeessira Tigirayete Qoqqowiraati. Taaddese Desta daddalu gaamo (Business Group) safaanchonna loosu harisaanchooti.
Daddalu giddora einohuno maatesi uduunne hidhara uytinosiha 100 birra adheeti. Kaimisino konne 100 birra ikkinota qaaganno. Hatte yannara noosi sharronna kaajjillinni hattono dadda’le tirfi’rate noosi jawa laalanni 100 birrinni 5-6 birra tirfi’ranni daddalono roorenka coommishi’ranni ha’ranno gede assinosi. Hakku 100 birri techo duucha miiliiyoone birrubba calla ikkikkinni duucha miiliiyoone doolaare qala dandiino.
Rosaanchu hee’re rosisira qoteho wedellichimmate iibbado wolqanni hanafinohu quuphichunna gogu daddalooti. Quuphichonna goga baadiyyete quchuma abbanni daddalino. Quuphiichu daddali akatisinni lowo qoropho hasi’rannoha ikkasinni looso mulla gede ikkikkinni lowo qorophonni loosanno gede coy’ranno.
Quuphichunna gogu daddalinni tirfi’rino woxe shaqaxu widira tareessatenni Asmarunni shaqaxe abbanni Meqelenna Addigiraati daddalino. Kuri daddalubbanni loososi mite yee hanafinohu Kalaa Taaddese, konni daddalinni afi’rino tirfenni bunu laalanno gobba Jimma ha’ratenni bunu daddali handaara karsamino.
Jimmaho noosi keeshshonnino Jimmu giddosi miqilaallitanno daddilu hasatto wonshate injiino qooxeessa ikkinota huwatatenni dikko xiinxallatenni; Jimmunnino sae Benchi-maaji geeshsha ha’ratenni bunu ledo egennammesi kaajjishi.
Loosidhe galtinori anganni buna gamba asse bunu shiqishshaanora shiqishanni keeshshinohu Kalaa Taaddese, “suutunni ikkanni quuphiichu lekkatenni ha’ranno” yinanninte gede buna gamba assatenni sae bunu shiqishaanchimma widira reekkamatennino sae tayxenni 15 diri albaanni buna soya hanafa dandiino.
Bunu loososi quuphunninte gede lowo geeshsha jifannonna qoropho hasi’ranno looso ikkasi coy’rannohu Kalaa Taaddese; buna gobba dikkora soyaa hanafi yannara shiimunni Arawete gobbuwanna Suudaane soyaanno gede qaaganno.
Ikkollana, lowo yanna adhisikkinni dikkote iillosi halashshatenni Awuropa, Ameerikanna Eezhiyaa soyaatenni heewisamaancho ikkino. Uurrinshasi xaa yannara gobbankera afantannonna buna sokkanno uurrinshubba mereerinni mitte ikkitanna; deerrunnino ikkiro gobbankera afantanno buna sokkanno uurrinshubba mereerinni umi deerra iilla dandiitino.
Rosunni aleenni daddalu widira dassitanno yaannohu Kalaa Taaddese; layinki dirimi rososi barra rosanni hashsha hashsha rosanno gedeno xawisinonke. Rosisinni yuniveriste eessanno guma abbinoha ikkirono; rosu loosisi ledo ha’ra hoogasinni rosu doogo agure wo’ma yannasi loosoho qolino. Kayinnilla, babbaxxitino injonni afuu roso rosino gede xawisanno.
Jimmaho mite yee hanafinoha bunu looso xaa yannara addi addi qooxeessinni gamba asse gobbaydi dikkora shiqishate dandiino. Buna gamba assanno qooxeessubba mereerinnino Yirga-Caffe, Sidaamu, Gujinna Lansawo kullannireeti. Rooriidi anga kayinni Yirgaa-caffetenni Guji amadanno.
Kuri qooxeessubbanni gamba assinanni bunino rooriidi darga amadannoha ikkinota qummi assinohu Kalaa Taaddese; kuni bunino loosidhe galtinori anganni dhaaddotenni hidhe umisi bunu daammira daahenna mooshshe gobbaydi dikkora shiqishannoha ikkinota coy’rino.
Uurrinsha bunu loosira bobbakke loossanni haammata jifo giddoonni sa’e techora iillitinohano ikkanna; gobbaydi dikkora shiqanno buni deerranna isilaanchimma dirunni diru widira lophanninna woyyaawanni dayno gedeno kulinonke.
Lawishshaho, sa’u lame dirrara 14 miiliiyoonenni 16 miiliiyoone doolaare geeshsha doolaarete eo abba dandiitinota lede xawisino.
Yannatenni yannate widira gobbara sonkanni buni deerrinna dani babbaxxanno gede coy’rannohu Kalaa Taaddese; uurrinshansa baxxino coommilli buni aana illachishshe loossanno gede coy’ranno. Ikkinohurano, baxxino coommilli buna gobbara sonkanni yannara bunu batinyimma ajjurono afi’nanni eo kayinni luphi yitannono yiino.
Amandoommo dirinni uurrinshansa 300,000ni 350,000 meetirike toone geeshshi buna gobbaydi dikkora shiqishshatenni 27 miiliiyoone doolaare gobbaydi soorro abbate mixidhe loossanni afantanno.
Mixo gumulate uurrinsha ispeeshaale buni aana illachishshe loossanno gede xawisinohu Kalaa Taaddese; baxxinohunni tayxe diro 80-90 anga geeshsha ispeeshaale buni aana illachishshe loossanni afantannotano coy’rino.
Illachase ispeeshaale buni aana assitinoti Taaddese Desta Daddalu Gaamo aantete hala’ladda mixo qixxeessite millissannino afantanno. Baxxinohunni giwirinna halashshatenninna rosamino assootinni fulatenni yannaasincho assate bunu laalcho woyyeessate mixidhino. Mootimmano konnira hasiissanno kaa’lo assitannonse gede Kalaa Taaddese xa’mi’rino.
Loosu millimillonkenni loosidhe galtinori ledo baxxino xaadooshshinni loonsanni hee’noommo. Bununo loosidhe galtinori jiro ikkasi deerrinni loosidhe galtinori jironsa garunni horonsidhanno gede babbaxxitino irko assineemmo yiino.
Kalaa Taaddese, roorenka Awuropu gobbuwa, Ameerika, Kanaada, Saawud Arebiyaa, Dubayeenna Azhiyuu gobbubba hattono Jaapaane, Kooriyaanna Taywaane buna soyaanno. Muli yanna kawa qole Chayna jawa buna soyaanni afamanno. Uurrinsha owaantete iillose halashshatenni isilaanchimmasi agadhino buna owaatamaanote shiqishatenni owaatamaanosi hasatto kassi assanna haroo dikkote iillo halashshanna heewisamaancho ikka duucha woyti sharroseeti.
Giwirinnu loosi loosidhe galtinori ledo loonsanni loosooti yaannohu Kalaa Taaddese; qooxeessaho afamanno qansootira loosu kaayyo kalaqano dandiino gede coy’ranno. Biirote loossanno loosaasine agurreenna uurrinshatenni 154, yannate geeshshi 150-200 geeshsha ikkanno qansootira loosu kaayyo kalaqino. Togoore kaaliiqi batiso. Sokkankeeti.
Addisu Adoola
Bakkalcho Ammajje 7, 2016 M.D
