Tenne lamala seyoote amado wosinchinke kalaa Minilik Habtu yaamamanno. Miniliki Injinerigenna “Tipika Speciality Coffee” maaneejing dayirekiterichooti. Ilamanna lophosi Addis Ababahooti. 11 maatete miilla noo maatenni fulinohu kuni manchi amasinna annisi oosonsa looso baxxannorenna loosu kalaqaano ikkitanno gede anjenni hanaffe looso mishshukkinni loossanno gede assitanni lossitinonsata kayisanno. Baxxinohunni chaachaaru anninsa loose loosiisatenni oososi qarransa uminsa tidha dandiitanno ikkadimma boworsidhanno gede assinonsata kayisanno.
Xa iillino deerrira kaima ikkinosire kulanni; “umi yannara woxe afi’roommohu rosu mine shumate mini bale umatenniiti” yaanno. Mitte yannara kuwaase godo’lanni noo yannara qooxeessaho afamanno mittu rosi mine rosiisaano shumate mine fiisiissukkinni rosu mini fa’namanno yanna iillase huluullisseennansa hasaabbanna macciishshanno.
Looso baxxanno maatenni fulinohu aju qaaqqi Miniliki; rosiisaanote yaaddo macciishshe calla agurara didandiino. Roorenkanni malu biso ikkate baxe ikkita ikke ammansiise kaa’lansara xa’mo shiqishanno. Ikkollana rosiisaano aju wedellichi aana ammana tuggara dihasidhino.
Lowo hasaawi gedensaanni Honse kifile rosaanchi Miniliki hedo adhamooshshe afidhu. Roduuwisi ledo ikkatenni mitte lamala giddo wole bale ume mineno haaroonse rosu minira aanno. “Rosu mini massagaanono loosoommo loosinni lowo geeshsha hagiidhitino daafira sumuu yinoommohunni erotenni battue’ yaanno.
Tenne hedeweelchonni umisi daafurinni e’’o afi’ra rosinohu kalaa Miniliki; 11 kifile iille hee’reenna fayyimmate ministere tekniketenna ataachinanni mini amadooshshi ogeessa hasidhannota fushshitino egensiishshinni macciishshe ogimma noosi daafira waajjikkinni heewisamanno.
Konninnino 16 dirihu Miniliki Digirenna jawu rosichi noonsa mannooti ledo heewisame fonqolo umi deerrinni sa’’e qaxarami. Boco yanna rosanni hundasiinni kaa’laano qaxare loosiisa hanafanno. Wedellichu lifinxenna jawaante la’inori shekkeerete gargarooshshi uurrinsha loosu sooreeyye xagga dirrisatenna hogowate looso kontiraatunni uyiteennasi qoteho loosaasine qaxare loosiisatenni womaashshu dhukasi bowirsi’ri.
Tekinishaane annisiwinni rosicho adhanni lophasi kulannohu kalaa Miniliki; ogimma woxe afi’rate ikkinnina baxe loosannokkita coyi’ranno. “Ane halcho Payilete woyi xagisaancho ikkate; anni’yano ‘Payilete ikkatto’ yaanni lossinoe; Ikkollana, xa’minanni bikkaancho wonsha hooga’yanni hasi’reemmore ikka didandoommo” yaanno.
Konninnino Addis Ababu Yuniversite e’’e “Library and Information Science” yinanni rosu golinni umi digresi adhe fulanni hee’renni annasi tekiniketenni kaa’la hanafanno. Gedensono annasi gortotenni hoogihu gedensaanni “Minilik Enjinering” yaamantannota annisi uurrinsha isi amade maate womaashshunni gashshate yawo isi aana ubbanno.
“Yannate looso haa’rummo yannara aninna maa’nu rodii’ya calla hee’noommonkanni; harinshote kayinni woloottu ooso fooliishshote yannansanni ledonke loossanno gede assatenni Minilik injineringe lossinanni ha’nummo” yaanno.
Yanna yannatenni gobbayidinni loosaasine qaxartanni jajjabba injineringete looso adhite loosate dhuka kalaqi’ransa coyi’ranno. “Didandeemmo” yaanno loosi nookkita coyi’rannohu kalaa Miniliki; ogimmasi gobbaanni noo looso hajanjisiro nafa haa’re dandiitanno loosaasine qaxare loosiisannota kulanno. “Hakko loosinni tirfi’ra hoogummorono ogimma afi’reemmo; hasidhannoe owaatamaano afi’reemmo yee ammaneemmo daafira didandeemmo yee xiiweemmo loosi dino” yaatenni xawisanno.
Tini sharrosi kayinni daafuro calla assite digatissinosi. Injineringete kubbaaniyisi hala’lanni ha’ri. “Tipika Speciality” yaamantino uurrinsha kalaqqu. Tenne uurrinsha fantino hedeweelcho coyi’ranni; ‘Ninke addi addi maashinna loonseemmo; loonseemmo maashinna kayinni islanchimma wo’naalle leellisha agarantannonke. Konni korkaatinni buna xoxxiissitanno maashinenke islanchimma hajamaanote leellishate buna xoxxiissine leellisha noonke. Ikkollama buna xoxxiissine wora kisaara ikkitinohura buna xoxxiissine hirreemmota wole uurrinsha fannummo” yaanno.
“Tipika” yaa umiha bunu sircho sayinsittete xawishsha ikkinota huwachishe; “Tipika kalqete aana afamanno Arabiku buni qara sirchooti. Itophiyu buna dikko fushshitinori Araboota ikkansanni ninke buna uminsa su’minni su’misa duucha woyte gaabbissannoe daafiraati sayinsittete su’minni afamanno gede su’misoommohu” yaanni huwachishanno. Uurrinsha haanjanna xoxxiissamino buna gobbayidi dikkora shiqishshannota ikkase kayise; hundasiinni onte umonsa dandiitino uurrinshuwa kalaqqinota xawisanno. Kuri mereerinni buna xoxxiissatenna gafate hattono buna qamasate dandoo bowirsitanno qajeelshuwanna amaalete owaante uyitanno uurrinsha faninota kulanno.
Kalqete kulloonniha bunu qamasaancho hattono xoxxiissaancho ikkinohu kalaa Miniliki; umisi sharronni bunu aana assino xiinxallonna xiinxaawonni hattono baxxitino nyammo noosihu Itophiyu buni umosi dandee kalqete deerrinni afamanno gede assino kaa’lonni babbaxxitino yannara batinye kalqoomunna gobboomu baraarshuwa adhino. ‘Cup of Exellence’ yaamantinota gobboomu buna qamasate heewonni luphiima beeqqo assinohu kuni manchi, buna xoxxiissatenni; Kayizenetenna labbino handaarranni batinye tajete woraqata adhino.
Bunu aana afi’rino egennonna rosicho kayinni callisi amade keeshshate dihasi’rino. Roorenkanni riqiwantanno ilamara ragisiisate fanino qajeelshu uurrinshanni ogimmate uurrinshuwanni fultanno wedella filatenni harammaadda qajeelshuwa aa hanafanno. Kunino gobba giddo handaarunni qajeeltinota mannu wolqa hala’litanno gede eewaancho qeecha fulanni nooha ikkanna baxxinohunni bunu ninkeha ikke hee’reennanni islanchimmate deerra uyitanno bissa gobbayidi soorronni wole gobbuwanni daggannoha ikka, kunino kalqoomu heewisamaanchimma hajo wole gobba angara ubbanno gede assannoha ikkasi huwatatenni umisi qeecha fulate jawaatanni afamanno. “kalqoomu deerra agadhino garinni buna xoxxiissatenni hanafe gafate geeshsha ogeeyye qajeelsineemmo; qajeelsinoommoreno qolle qaxarreemmo; woloottuno ninke qajeelsinoommori jajjabba uurrinshuwa giddo qaxarantino” yaanno.
Itophiyu buna xoxxiissitanno maamari pirezidaante ikke sette dirrara loosinohu kalaa Miniliki; uurrinshansa maamaru miillaranna handaaraho bobbakkino bissa wo’mantera diru dirunkunni qajeelsha uyitannota qaagiissanno. Konninnino 100 nni ajjinokkire qarooyye bunu ogeeyye gobbate uyinota xawisanno. Amandoonni baajeetete dirinni qajeelshu uurrinshasi hanafote deerrinni 26, mereerimu deerrinni kayinni sette manna qajeelsase coyi’ranno. Duuchu dani owaante uyitannoti uurrinshasi dikko hasidhannore xiinxallatenni addi addi loossa loosase coyi’rannohu kalaa Miniliki; mitte yannara konistiraakshiinete handaara karsame minnate gatamarshi aana Bilokeetetenna Pirikasete loosatenni minu gatamarshi geeshsha beeqqo assinota xawisanno. Baxxinohunni Meeteeki ledo halamatenni Tiraakterete goshooshamaano, kaameelu aani ishinu hogowaancho, siminto liissanno maashine, jajjabba waayinna nadaajete Taankerra labbinore loosinota kulanno. Ogeeyye gamba assatenni gobbate anje leeltannonsa handaarra baalantera umisi kaa’lo assanni keeshshino.
Xaa yannara 60 ale ikkitanno qansootira loosu kaayyo kalaqinoha ikkanna wedellaho addi addi qajeelshuwa baatooshshiweelo aatenni loosu kaayyo afidhanno gede injoo kalaqatenni dagoomittete yawosi fulanno, kalaa Miniliki. Gobba giddo addi addi qarqartora fanino suuqqara xoxxiissamino buna bebbeehannoha ikkanna mereerimu deerrinni gobbarano soyaanno. Lame higge uurrinshansa laashshitinota buna xoxxiissitanno maashine Haji Ture yaamantino uurrinsha widoonni Chayinanna Yemene soyinota kalaa Miniliki qaagiissanno. Hatte yannara ammante looso uyitannosi uurrinshuwa techo iillino deerrira luphiima qeecha amaddannota lede kulanno. “Umihunni umose dandaate sharrantanno uurrinsha womaashshu shiqisho afi’ra ayirritanno yannara Meeteekinna Haji Ture labbino uurrinshuwa ammante balaxotenni baatooshshe uyite loosiisa hooggoomero konne deerra iillinammora didandiineemmonkanni” yaanni xawisanno.
Xa noo kalqete dikkonni callichisi gobbara soyaa horonsiraancho assitannokkita huwachishannohu kalaa Miniliki; baxxinohunni guma buna gobbara sonke e’’o afi’rate luphiimu womaashshu dhuki hasiisannota xawisanno. Wole widoonni gobba giddo bunu hasatto luphiima ikkasenni roore anga bunu laalchosi gobba giddo hirate gadachamannota xawisanno. Konnira qoteho qajeelsatenna amaalete owaantesino kaajjishe sufisiisinota huwachishanno.
Uurrinsha anniwinni haa’re looso hanafi yannara 70 kume sainokki woxi angasira noota kayisannohu kalaa Miniliki; xaa yannara umisiha laashshinanni ijaari Qaallittira gatamadhasinni ledote womaashshu dhukasino 100 Miliyoone ale lossinota kulanno. Aantete uurrinshasi laashshitanno maashinna Soojjaati Afrikira tuqisate ajuuja amade loosanni afamanniota kayisanno. Baxxinohunni bunu gede Itophiya bunu maashinenni Afrikunni massagaancho assate hedo noositano qummeessanno. Ledoteno xoxxiissamino buna kalqete dikkora shiqishatenni luphiima gobbayidi soorro eessate umisi qeecha assanni afamannotano xawisanno.
Qiddist Gezzaheny
Bakkalcho Arfaasa 16, 2016 M.D
