Muli yanna kawa gobbankera batinyu qansooti addi addi dani looso kalaqqe loosatenni woyyaabbino eo afidhanna hattono uminsa heeshsho woyyeessatennino sa’e wolootaho loosu kaayyo kalaqqanna la’’a hananfinkunni yanna hosse galtino. Mootimmano baxxinohunni rosaano roso jeefisse looso agadhatenna qaxaramate hasattonni fulte addi addi looso kalaqqe loossanno gede jawaachisha hanaffunkunni dirra kiirantino.
Konninni, qansootu roorenkanni wedellu gamunni mootimma kalaqqanno injoo horoonsidhe kalaqote loosi giddora bobbakkanno; wolootuno dandoonsa horonsidhenna qooxeessinsara noo jiro la’e eote widira soorrate wo’naaltanna la’’a rosantanni daggino. Konni garinni kalaqantanno loossa duucha woyte rosantinotanna dagate hasatto kaima assitinota ikkitannohura haaro dikkitanno. Mite kayinni rosantinokkitanna xaggeeffachishshannota ikkitanno woyte “eweli konneno loosoho yee loosanni no?” yinanni yanna dihoogganno. Ayirradda nabbawaanonke aleenni xawinsi gedeetanna labbannota loosu kalaqo macciishsha haaro ikkitanno’neha dilawannoe. Kayinnilla “Arraajju ce’’ano” yinanna macciishshitine egentinoonni???
Tenne lamala seyoote gafinkenni Arraajje ce’’atenni umisinni sa’’e gobbasira mitiimma ikkitino hajubba mereerinni mitte ikkitinota gobbayidi woxu soorro abbatenni kaa’lo assanno hayyicha borronkenni haa’ne shinqoommo; dancha niwaawe.
Kalaa Taaddese Dansamohu ilame lophinohu Sidaamu qoqqowira Wondo Gennetete woradira Eddo yinanni olliiraati. Umi dirimi rososi 1ki-8ki kifile geeshsha ilame lophino woradira Buusu Umi dirimi rosi mine harunsino. 9ki-12ki kifile geeshsha kayinni Hawaasa Taaboori jawiidi layinki dirimi rosi mine rosino.
Kalaa Taaddese konni aleenni rosunni xiiwate didandaaminosi; korkaatuno, ile amasinna annisi barrubbate badooshshinni tenne kalqenni reyotenni baxxansanni woloota roduuwasi gashshatenna lossate yawo isi aana uwasenni. Konni gedensaanni roso sufantenni looso loose e’’o abbate widira roorsanno. Konninni, mittu shiilote handaarinni loosanno Ingilizete kubbaaniyi giddo e’’e loosinota hasaawinonke.
Kalaa Taaddese xaa yannara gobbankerano ikko qooxeessinkera rosaminokki garinni Arraajju ce’’ano aana bobbahe afamanno. Arraajju ce’’ano loosi giddora ei gara kayisanni; “mittu ‘Tentaalem’ yinanni shiilo laashshannohu Ingilizete kubbaaniyi noonkanni. Kubbaaniyu Shaakkiso loosannoha ikkanna anino Arraajju ceatto hanafa’yara albaanni insa ledo loosanni keeshshoommo. Hakkiicho shiilotenni baxxitino ogimma afi’rinohu mittu loosaasinchi noonkanni. Anino hakko looseemmo yannara konni ogeessi ledo egennamummo” yaanno.
Barrunni mitto barra kuni ogeessi Arraajju Itophiyu giddo layinki shiilo ikkinotanna isino Arraajje ce’’atenni Arbichonsa hiranni horonsiraancho ikka dandaannota amaalannosi. Looso hanafate dandiissannosi gede 13 kume doolaare aannosi. Kalaa Taaddeseno konne woxe amaxxe gobba saada ce’’attonna amadooshshi aana xiinxallonna buuxo asse mixo fushsha hanafanno. Konninnino techo 10 diri albaanni maatetenni maamara tantane mootimmatewinni afi’rino 5 Arraajje ce’’ate fajjonni looso hanafinota kayisanno. Konninnino umi yannara afi’rinota 3 Kiilogiraame Arbicho Addis Ababa masse 1800 doolaarera hira dandiinota qaaganno.
Konni gedensaanni Arraajju ce’’atto budillaancho hayyonni yannaasincho hayyora soorrate hedatenni mootimma uyitinosi fajjo qole agure Wondo Gennetete dubbu kolleeje giddo dubbu saada rosu goli sooreeyye ledo amaalamatenni yannaasincho suude abbate wo’naalsha assa hanafino; xaa geeshshano yannaasincho injoo kalaqate harinshote aana afamanno. Yannaasincho suude yinannirino, Arraajju galanno base, itanno sagale, galanno qooxeessira haqqete aaninni giggiltanno gumma mayimmanna w.k.l.. hajubba aana xiinxallo assine hakko garinni Arraajju ce’’ano mereersha ijaarate yaate.
Togo assate hendoonnihuno Arraajju laalchimma bikkantannohu assinannisi amadooshshinna heedhannosi injoo bikkinniiti. Arbichosi haa’nannihuno budillaanchu garinni ikkikkinni yannaasincho hayyonni ikkiro shota ikkanno yaanno.
Itophiyu 1979M.D qooxeessira xibbuunni 13% gobbayidi woxu soorro afidhannohu Arraajju Arbicho gobbara soyaatenni ikkinota hasaawu mereero qummeessinohu kalaa Taaddese; Arraajju qoqqowoho baalante qarqartora afamannota noosi rosichinni kae kulanno. Konninni, qoqqowu mootimma uyitinosi fajjo garinni baalunku qooxeessinni ugaaxxa dandaanno. Ikkollana, xaa geeshsha Wondo Gennetete woradi gobbaanni difulino. Korkaatuno, baalante basenni ugaaxxate yannaasincho Teknoloojenni irkisama hasiissannota coyi’ranno.
Xaa yannara Arraajju kiirotenni 21 iillinoha ikkanna Arraajjeho yannaasincho suude amaddino base ijaarranni hee’noonniha ikkirono hoowete ijaarshi mucci yee goofinokki daafira mite mite yannara ugaanxoonni Arraajje tirre agurranni yanna heedhanno; kuni anera jawa kisaaraati yaanno. Korkaatuno, mitticho Arraajjicho ugaaxate dargu geeshsha mara, woshshaado duqqa, hattono ugaaxaanote woxe baante ugaanxanni. Konni garinni mitto Arraajjicho ugaanxannihu lowo geeshsha daafurre ikkinota kule tire agura kayinni ce’’anno manchira kisaaraho. Konni daafira ikkadonna injiitino base hasiissannota xawisanno.
Konni albaanni hanafote yannara 33 mannira loosu kaayyo kalaqantinota kayisannohu seyoote gafi wosinchinke Kalaa Taaddese; layinkimeeshshi yannara afi’rino fajjonni Onte miilla amadinoha “Ati Afootto Arraajju Ce’’ano” yaamamanno maamara uurrise looso hanafinota kayise; konninnino 400 Arraajje ce’’ate fajjo afi’rinoha ikkirono ijaarranni hee’noonniti yannaasincho suude afidhino hoowe 112 Arraajje amada dandiitannote yaanno. 112 Arraajji hoowete afamannoha ikkiro haammatu mannira loosu kaayyo kalaqa dandiisiisannota xawisanno.
ijaarshu pirojekte giddose saadanna lukkuwu ce’’anonna Arraajju galanno goda xaphi assite amaddannoha ikkanna saadatenna lukkuwaho amadooshshe assitannori addi loosaasine no. Korkaatuno, Quuphu, maalu, Badala hattono Abukaado, Paapaayunna Habaabe labbinori gummate laalo Arraajju qarunni hasi’ranno sagale ikkansa kule; konni garinni amadooshshe assiniro mittu Arraajjichinni 10 barrinni 200 giraame Arbicho adhinannita qummeessanno. Arraajju lamalate giddo garunni Arbicho laashshanno gede luphiima Pirootiine amaddanno sagale ita hasiissannonsa.
Arbicho haa’nannihuno ogimmatenni irkisantino hayyonni ikkanna haa’nannihuno 50 anga iimasi gatinse 50 anga callaati. Korkaatuno, yaanno kalaa Taaddese; Arbicho iimasi kalaqantannohu ninkera calla ikkikkinni insarano hasiissannonsa daafiraati. Konnira gudinse adha hakkonne Arraajjicho gawajjate. Konni daafira Arbicho kalaqantanno darga wo’mitanno woyte boco gatinse boco adhinanni yaate.
Itophiyu Arraajji wole gobba Arraajji ledo heewisiinsanni woyte hasamatenni balaxaanchoho yaannohu kalaa Taaddese; Itophiyu budillaanchu xagichirano ikko Shittote Industirera hattono mannu ooso horoonsidhanno xagga loosanno faabrikira balaxotenni hasamannoho. Konninni, dipiloomaase kaajjishateno ikko gobbayidi woxu soorro abbate luphiima qeecha afi’rino. Konniraati konni alba Xaaliyu kubbaaniyira soyaate sumimme kalanqoonnihu yaanno.
2007M.D mittu Xaaliyu kubbaaniyi W/G worada daye Arraajju ce’’anono towaate woradu gashshootinna W/G dubbunna kalaqamu jiro kolleeje ledo hasaawe Arbicho adhate sumimme kalaqinoha ikkanna kuni kubbaaniyi aleenni xawinsi garinni haa’noonni Arbicho kalaqamu amadose agarantino gedeenni 1kg 10 kume doolaarera adhate sumuu yino.
Ikkollana, hananfinkunni sette diro kiirsiisinohu yannaasinchu suudi hee’rannosi yine hananfoonnihu Arraajju ce’’ano mereershi ijaarshi goofa hoogasinni xaa geeshsha Arbicho laashshine xaaddotenni gobbara soyaate hekko ikkinota kayisanno. Korkaatuno aleenni xawinsi garinni ikkado laalcho laashshine gobbara soyaate dandiinanni geeshshi laalcho afi’rateno ikko kiironsano halashshate Arraajju hee’ranno base injoo agarantinota ikka hasiissannota coyi’ranno.
Yannaasincho pirojekte ijaarshi 24 kume kaare baatto aana fooliishshi’rinoha ikkanna hoowe loosante mucci yitanno woyte Arraajju kiiro ledateno ikko laalcho lossate kaayyo hala’ladote.
“Kuni loosi gobbate gedeno ikko qooxeessunna ce’’anno manchira abbanno horo danchate. Ikkollana, ce’’attote mereershi hasi’nanni garinni loosame goofa hoogasinni hasi’nanni geeshshi laalcho afi’ne gobbara soyaa didandiinoonni. Layinkihunni lamu aganinni mitte hige laalcho gobbara soyeemmo gede mootimma fajjo uyitinoeha ikkirono mereershu ijaarshi jeefama hoogasinni konni garinni soyaate didandaaminoe’’ yaanno.
Konni gobbaanni Wondo Gennetete dubbunna kalaqamu jiro kolleeje lendanna Allaagenna wolootu Yuniversituwa saadate rosu goli rosaano isiwa marte saadate ce’’attonna amadooshshi aana rosicho adhitannotanna xiinxallono assitannota danchummatenni kayise; 2010M.D hananfe hajo la’annonsa mootimmate bissara womaashshu irko xa’mo shiqinshanni keeshshinoommoha ikkanna techo geeshsha dawarantunkekkinni keeshshitino; hajo ce’’anote mereershi hajooti. Tini pirojekte techono kaa’lite aantanno ilamara sa’’a dandiitannota mootimma ammante fajjo uyitinota ikkasenni ijaarshu jeefamanno gede mootimma hasiissanno irko assitanno gede kalaa Taaddese xa’mo shiqishanno.
Aantete mixosi mereershu gatamarsha jeefinse wo’munni wo’ma yannaasincho ikkino garinni amadooshshe assine laalchono lende gobbara sonke woyyaawino garinni gobbayidi woxu soorro abbatenna ilamate sa’’anno looso loosate. Konnira, loosu womaashshu hoonginni uwe gatannokki gedenna wo’mu dhukinni loosa dandiineemmo gede mootimma womaashshu irko assitannonsa gede xa’manno.
Korkaatuno, yanna yannatenni dagate kiiro lexxitanni hadhanni no; konninni, muxxe shiilonna jiro afirino Arraajjino hee’ranno base hoogasinni gobbatenni ba’’anni afamanno. 1kg Itophiyu Arraajji Arbicho 6 Metric Toone shitto loonsanni. Kalqete konni garinni afantinoti dubbu saada ba’annokki gede; gobbano handaarunni afi’ra hasiissannose horo konni aleenni hooggannokki gede; hattono daa’’attote handaarinni eo abbitanno pirojekte ikkasenni pirojekte jeefantanno gede hajo la’annonsa baali irko assitara xa’manno.
Qiddist Gezaheny
Bakkalcho Bocaasa 6, 2016 M.D
