Sidaamu daga seeda dirra kiirsiissino wolaphote sharro gedensaanni umise umose gashshate kaayyo afidhe qoqqowunni tantanantunkunni sayikki diri kiiramino. Konninni harunsine diru dirunkunni Ella 27 Sidaamu qoqqowi safamino barra assine ayirrinsanniha ikkanna ;tayixeno sayikki diro iibbadu amanyootinni ayirrinsoonni.
Ella 27 Sidaamu daga seeda dirra kiirsiissinoti mundeetenna lubbote sharro, guma laaltino barra assine adhinanni. Tayixeno konne barra Hawaasi quchumira babbaxxino wolaphote guma leellishanno garinni ayirrinsoonniha ikkanna, ayyaanu aana Addis Ababu quchumi layinki kantiibi kalaa Xiraatu Beyyenehanna Shiilote ministere ministir dieeticha kalaa Miliyooni Maatiwoosiha lede qoqqowunna woraddanniri loosu sooreeyye, budu geerri, dureeyyenna koyisantino wosinna afantino.
Barraho Hawaasi quchumi giddo loosantinore addi addi latishshu pirojektuwa maassiinsoonniha ikkanna; hasaawu battala harinsoonni. Sidamu budu harira harinsoonni hasaawu bare aana qoqqowu piresidaantichi kalaa Desta Ledamohu hasaawa assinoha ikkanna hasaawisinnino Sidaamu daga wolaphote assitinnota seeda dirra sharronna baattino waaga hattono afi’noonni kaayyonni miinjunni lophate bude loosunni bowirsanna jireenya buuxisate hattono amadantino qara qara ikkitino hajubba aana assino hasaawa aanino garinni niwaawete shiqinshoommo.
Ayirradda Sidaamu daga, seeda dirra kirsiissinoti cinca gudisiissanno sharro guma laalteenna qoqqowunni safammummonkunni sayikki diro kiirsiisankenni hawalle hagiidhinoommo yaate baxeemmo! Sidaamu daga Ella 27 qoqqowo safidhara seeda dirrara ilamatenni ilamanniwa sufamanna baattino waagi shota gede kullanniha di ikkino. Lubbote waagaati, mundeete waagaati, daramate, tenneeti yinannikki kakkalooti.
Sidaamaho ayimmate xa’mo, gashshootenna moottimma qo’late baattino kakkalo kalaqaanchu ledo soorrote yanna waalcho fanteenna halchonke wo’miteenna qoqqowo ikkimummonkunni kuneeti sase diro wo’minke. Kunni sasu diri giddo hiikkinni ka’nummo, hiikko hee’noommo, hiikka iilla gattannonke? yaannoha xaphi yine ma’lanna amaa’la hasiissanno.
Techo barra konni garinni gamba yinoommo korkaati tini Sidaamu daga qoqqowonna mootimma ikkate qoosso laqqetenni dagginota ikkitinokkihura lowo waaga baanti yannara mayiraati waaga baantihu yaannoha baalunku hegersa hasiissannohura, albi annuwi lubbonsa kakkaltinohu qoqqowo calla ikkinammoraatinso? qoqqowo ikkate kaayyo giddo hasiisannore baalare gudinse afi’nammoraati?; Tenne giddoonnino daganke heeshhsho woyyeessinammoraati yaannoha mootimmate hee’noommo manna calla ikkinummokkinni lubbote hee’noommo qansooti baalunku techo barra iillanke ledo amadisiinse ninkewiinni mayi agaramannoro, soqqanshote albaanni hee’noommo mannino hiittoonni soqqammanni hee’noommo? daganke baattuha mundeete waaganna halchonsa garunni wonshinanni hee’noommo ikka? Yitannota towaaxxate hajooti techo barriti.
Diru dirunkunni Ella 27 wolaphote qaaggo barra ikkanno gede assine sanfoonnihuno daga mittimmatenni gamba assitannota ma’linanni bare kalaqateeti. Anfinte gede daga gamba yitannohu mootimmate faasho harunsite ikkiro umihunni amaalete mine riqiwamaanosi widoonni higgeeti; togo yaa 190 mancho callaho. Layinkihunni kaadrete/Mootimmate soqamaano/ widoonni higgeeti; gashshootu baxiha woshshe hasaawisanno garinniiti.
Konni gobbaanni Sidaamu hee’riwa hee’re malaahu, falaahu, hegersaahu, albira qole caakko leellishannohu gamba yee ma’lanno kaayyo nookki daafira konni alba assinanni keeshshinoommohu Waxawaajje 10ni Sidaamu afii loosu aana hosino barraati yine gamba yine ayirrinsanni keeshshinoommo.
Sidaamu daga uminsa afiinni loosanna borreessa dandiitino barra callaho; xa kayinni afuunni sa’e ayimmansanna utuwimmansa mootimmansa safantinohu Ella 27 ikkinohuraati. Kuni barri konni gedensaanni gashshaahu soorrameenna, mootimmano soorranteenna disoorramanno barraati. Aantino ilamano ma’litannohu togoo barri hasiisannohura tenne bare horo jawate yee adheemmo.
Konni garinni tini bare suffannota anfe diru dirunni konni garinni xaande annuwuno hundi dhagge kakkayisse techo la’anno ikkito ledo xaadisse seejjotenna amaalete bare ikkitanno gede, maasso kultannota ikkitanno ged, e ilama umonsa qixxeessitannota ikkitanno gede tini bare malunna amaaletenna mittimmate bare ikkinnina di mootimmate bareeti.
Mittimma heedhuro Sidaami daga miinji woyyaawa seeda yanna adhitannoha dilawannoe. Korkaatuno umihunni seeda yanna halchonke afi’nummo yannara halchonke wonshi’ne sa’’a dandiinannihu mittimmanke kalaqqino hurrenna afamishshinniiti. Tini mittimma ga’a hasiisannonkerira baalunkurira hasiissanno. Dandaamannokkiha lawannore qeelloommohu mittimmatenniiti. Sidaamu daga wolaphote sharro seeda dirra keeshshitinohu dawaro qolannohu hoogeenna ikkikkinni mimmito xiiwate kainohunninna mittimmate hoonginniiti.
Sharrote yaa barru barrunku heeshshote harinsho giddo hasi’noonnire wonshi’rate, mixi’noonnire jeefisate hashshe soodanno kiiro heeshsho sharrotenni wo’mitinota ikkitino daafira barru barrunkunni xaaddannonke sharro qinaawino garinni qeela hasiissanno. Mittimmatenni qinaambe sharramate faasho fanannoha ikkino daafira mootimma faasho fantanno injooti; foonqe heedhuro nafa hettisama dandiinanni. Qarranna guulcho ikkino coyi aana kayinni mittimma kalaqa hasiissanno. Poletiku laooshshinni babbaxxinara dandiinanni; ayimmate ayirrinyi aana kayinni haariima didandiinanni.
Poletikunna gashshootunni woyyitino hayyo leellishatenni doorshu hedo abbinara dandiinanni. Mitte hinge alba hinge qaanfayitera kayinni badhe hinge dixuruurranni. Tini ilamate eeggooti Sidaamu daga hasidhannohu konni garinniiti. Ninke hedote badooshshi heeroonke di yinoommo. Dimokraasete kalqe giddo hedote badooshshi hee’ranno. Hedote badooshshi mite yannara alba qole xiiwanno; tini kaayyote. Hedote badooshshi alba qole xiiwannohu macciishshama heedhurooti. Hiittoo hedono shiqquro balanxe seekkine macciishshine dancha ikkitinota adhine gara ikkitinokkita kayinni tunganni hara budesiiti.
Konne ikkinohura Sidaamu mittimma kulleemmo woyte Sidaamu daga waa woy ado calla ikkito yaanke di ikkino. Mannu ooso baalnti manna ikkansanni hedotenni babbaxxitara dandiitanno. Qajeeltino gobbuwara la’neemmo woyte qaranna dagate hajo ikkitino hajubba aana dibabbaxxitanno. Ane hedo garinni Sidaama buximatenni fushsha, woyyitino heeshsho hee’ranno gede assa badooshshe abbinanni hajo dilabbanno’’e.
Babbaxxitinoti badooshshu hedo heedhuro nafa gutu hajo aana baxxanno yee dihedeemmo. Macciishshamanna mitto assitanno hajo aana sumuu yaa hasiissanno. Bero roortinotanna ayirritinno hajo sa’noommo daga techo shota ikkitinota mittimmatenni Sidaamu daga woyyitino heeshsho heedhanno gede darga gana ayirritannota ikkitinokkihura; xaa geeshsha dangummo harinsho sasu dirinni la’noommori tennera hexxo aannore ikkino daafira, xa leeltanni noo hexxo harunsine mimmito gufisa hoongummoronna baalunku halama dandiinummoro harancho yanna giddo Sidaama Itophiyu giddono baxxino garinni woyyinoha assa dandiinanni kaayyo leeltannoe.
Tenne ajuuja duuchu garinni adawarshanke assinoonnita hegersa hasiissanno. Sidaamu daga baanderu noo dagaati; Tini shiima qeelle di ikkitino; malaate afi’noommo mannaati. Mootimmate utuwaho; kuni callu jawa ayirrinyeeti. Qoqqowo ikkankenni maa afi’nummo yaannoha wodanchine la’noommoro kuni callu ikkanno. Kawiinni sainoreno loonsanni hee’noommo; loosano hasiissannonke.
Sidaamu daga wolaphituhu gedensaanni heedhanno mootimmara baandeera giddisiinsanni yannara faarsinanni faarsonni mereeroho togo yitanno kiiro no, “Mittimmatenni ilaala fulleemmo; loonse lophineemmo” tini istiraateejike yaattooti. Hiikka hinge ha’nemmoro faasho kultannonke yaattooti. Tenne yaatto hegersine mittimmatenni ilaala fullanni hee’noommonso hedotenni billaalline mullawa ba’nanni hee’noommo yitannoti huluullissannoete.
Konni garinni mittimmankenni ilaala fulleemmo yineemmo woyte Sidaamu ilaali jireenyaho. Jireenyaho yineemmo woyte kayinni woyyitino hedo hee’rate. Intenna ange calla ikkikkinni buqqeete wolaphonni hananfe wo’munku ragi jireenya yineemmo woyte injiitinotanna halchishshanno heeshsho hee’ra ikkitanno. Togoo heeshsho ga’a iillate halchineemmo halchonke ikkituro hakka iillate mittimmateni ilaala fulleemmo yite faarso wortinonke sokka lowo geeshsha hasiissanno yee hedeemmo.
Konni gobbaanni baalunku loosoho kakka’noommore ikka hasiissannonke. Techo konne darga hee’noommori mitu dureeyyete; mitu kayinni mootimmate losaasineeti. Baalunku addi addi ogimmanni loosu aana noo mannaati; konne darga loosiweelu dino. Baalunku hee’noommo ogimma giddo barrunni mageeshshi sa’’aate loonseemmo? yine umonke xa’ma hasiissanno.
Loose lophanna buximatenni fula hasi’ranno manchi gede kalanqe loosatenni kalqe iillitino deerra iilline jawaattinotanna injiitino heeshsho kalaqa dandiinanni gede hashsha barra yinikki loonse daddalaanchu daddalisinni, rosaanchu rosisinni baalunku heeshshosi woyyeessate jawaata hasiissanno. Konni garinni ha’nummoro jireenya buuxinseemmo yitanno hedo noo’’e. mittimmatenni ilaala fulleemmo yitanno hedono tenne amaddino. Looso minshummokkinni ajinshummokkinni loonso, miinjanke woyyeessirate jawaanto yitanno sokka sayisate hasi’reemmo.
Qoqqowo ikkinummo gedensaanni maa loonsummo, maayi gumi dayi yaannoha lainohunni sa’u lame lamala giddo qoqqowinkera doyine zoonnate tantano faajje assinanni keeshshinoommo, tini tantano taaltutino haaro wolqaati. Xaano haracho yanna giddo roore woyyaawino looso mucci assinnni yaanno laooshshi nooe. Xaphoomunni tini bare wolqa mitte assi’neemmote. Harancho yanna giddo halchinoonniwa daate mittimmanniwa shiqqi yaa hasiissanno. Konni gedensaanni agaramannonkereno la’nanni ha’neemmo yitanno hedo nooe. Toggo bare diru dirunkunni suffannota ikkase qummi assate baxeemmo.
Qiddist Gezzaheny
Bakkalcho Ella 29, 2015 M.D
