Adiwu qeelle gotti assine ayirrinseemmo gede assitannori batinye korkaatta heedhurono, qaru korkaati kayinni qeelle baalunkunnita ikkasenniiti. Hiittenne Itophiyu qoxeessubbara doyinummoro Adiwu oli aana beeqqitinokkiri albi annuwi heedhanno base dianfanni. Baalunku dandii bikkinni mundeesi dunino; maalanna miqichosi baatino; egennonna dandoosi uyino. Akaakkankenna awurranke konne baala baatooshshe baattinohu gashshootu mittimmara, Itophiyimmate ayirrinyiranna gobbate keeraanchimmaraati. Techo naaxxineemmo ayimma, hasi’nummo gede xenxeqqineemmo wolapho, galle honseemmo gobba afi’noommohu insa baattino kakkalonniiti. Adiwu baalunku malaateeti yineemmohu konni korkaatinniiti.
Baalunkuwa halaale ikkinoha, baalanko aamaminoha muxxe aamanshanke ikkasinni Adiwa ayirrado muxxe assine la’neemmo. Duuchunku coyinni mittoo’ma hoongammora dandiineemmo. Batinye hajubbanni mimmito lawa hoongammora dandiineemmo; Adiwu dananna suude oyee lawisiisannonke. Duuchurinni sumuu yaa hoongammora dandiineemmo. Awurranke sumuu assiisse mittu olira gaadisiissinoti ‘’Adiwu qeelle’’ sumuu assiissannonke. Techo gashshootu mittimmanke gufissanno wolquwa kilinkennino fulto gobbayidinni, awurranke eeggo shota gede huntara ka’ino baalunku diinnaati. Wolaphotenna ayirrinyinke aana adhinanni qaafo qarrunni ragi’noommo Itophiyi qoti aana fulino buutaami gede la’ne sharrammeemmonsa. Itophiya ajishatenna Itophiyimma huutteessate hashshanna barra sharre loossanno bissa; Adiwu mittoonsinonke ayimma tayisate gamaxantino milaacca gede hende mitteeni sharrammonsa.
Adiwu bisetenna kabbaadunni, urdetenna qawwete, wonqotenna baarudu sharro kalaqqino qeelle calla di ikkitino. Worbimmanna kakkaooshshu, egennonna ledama yinanni balchoomma gumaati. Qodhote batinyinninna islanchimmatenni roorannonke diina qeelloommohu kuri balchoomma aliidimmanniiti. Xaaliyu yannaasincho olu uduunne qodhirono; Itophiyu worbimmanna kakkaooshshe qeela didandiino. Mageeshshi geeshsha kaajjado goda loosidhurono annuwinke dhuka di dandiitino; mageeshshi geeshsha diinna horotenni doggurono olantonke hayyonni disa’ino.
Lowo korkaatinni Adiwu qeelle Itophiyu dagara noose tiro yannate ledo waagise lexxanni ha’ranno gede ofollanno woxi gede la’’a dandiinanni. Ilama baala tittirtanni keere, latishsha, baxille, mittimma, kaajjille, worbimma, ayirrinyenna bayirreenya hidha dandiitannoha, naaxxilleno hurbaateno ikkannoha, annuwa wortinonke jirooti. Tini jiro sa’u xibbee dirra giddo hinge hinge wo’naalloonninke horro gargadhineemmo gede assitinonke. Tini jiro kadote gashshootenna kadote gashshaano gargadhineemmo gede dandiissinonke. Tini jiro diigantaraati yinihu gedensaanni allamurchu gede haaroo’mine jawaanteemmo gede assitinonke; tini jiro billaallitannokki dagatenna dagoomunni sa’annokki mittimma giddo kaajjillunni hee’neemmo gede assitinonke.
Muxxe Itophiyu daga; Adiwu qeelle kulleemmo woyte Shoole bissa qaaga hasiissannonke. Gaadu massagaano, olu gaadaano, olu gargaraanonna gaadaanote safo ikkitino daga. Adiwu gedee qeelle abbateno tini wolquwa sumuu yite, qinaabbenna halante mittu gobbate illachira loosa noonsankanni. Atse Minilikinna II na Iteege Xayitu wo’manta Itophiyu olanto qineessite massaggino. Hasiissanno yannanna darga doorte, giddoydi wolqanna gobbayidi irko gamba assidhe, massagooshshu egennonna dipiloomaasete hayyonni mitiimma sa’anni, xibbuu kuminni kiirranni olanto mitto assite qineessitinnori, kalqete aana lowo geeshshe maala’lisanno gaadonna qeelle massaggino. Massagooshshu hayyo muddame muratenni diafantanno. Hasiissanno muro taalo yannanni muratenni ikkinnina. 1881 m.d hanafe Xaaliyu korkaatinni e’’inohu saadate dhibbi Shoole dirrara dagano ikko saada gawajjinonkanni.
Luphiima hudeno e’inonkanni. Ikkirono Xaaliyaanu danna xiibbe dagginota anfirono bushu barri sa’’a geeshsha, uduunnuno gobbanni e’’a geeshsha cinca hasiissannonkanni. Sase deerra afidhino massagaanowiinni adhineemmo rosichi no. Aleenni nugussa, aanteteno qooxeessu massagaanonna olu qineessaano. Qooxeessu massagaano mitootu nugusu ledo sumuu yitannokkireeti. Gobboomu horo kayinni mitto assitinonsa. Mitootu shittitino; gobba horrantu, dannu xiiwami yinita kayinni uminsa hajo facci assite agurte Itophiyaho gaaddino. Mitootu yannate noo gashshootu amanyootinni sumuu yitannokkireeti. Gobba hunanno diini dayi woyite kayinni badooshshensa dandiite, hajonsa Itophiyu woroonni agurte gaaddu. Hattenne baala massagaanonna sooreeyye, hattenne baala dagoomu massagaano mittu gaadira kayisinorichi maati?
Amanyoote, gashshoote woyi laooshshe di ikkino. Baalunkurinni Itophiyu rooranno yitanno ammana ikkinnina. Ayirrinyinkenni, badooshshinkenni, koffeenyinkenni, gibbonkenni, Itophiyu roorannonke yine heda ikkinnina. Konninni adhineemmo rosichi hee’ranno. Konne dagatenna dagoomu hattono gobboomu mittimma luphi yee leellino bayiru gaadi aana beeqqinokkihu Itophiyu qansichi dino. Ragu ragunkunni daggino daga sumuu assino afii ‘’wolapho’’ ikkanna hakkonne baala ola mittowa abbino amanyoote ‘’Itophiyimma’’ yinanni. Hakkunni albaanni konni bikkinni , shoolunku raginni daggino daga mittowa xaadde diegentino. Techoo gede tuqu xaadooshshuwa nookki yannara lallawu odoo rahotenni iillanno gede assinohu baalunkuwa noohu gobbate baxilleeti.
Adiwu qeelle albisaano olu massagaano qeele calla di ikkitino; olamaanote qeelle ikkinnina. Diinu mashalaqqe abbitinori hobbaatu ejjeetto; babbaxxitino gobbuwanni uduunnu irko abbisiissinori Dippiloomaasete worbooti, ola jawaachishshinnori seesimurgote worbooti, ola illachaho hosiissinori amma’note annuwi, sinqa qixxeessitanninna sayissinori, madhidhinore xagissinori xaginaatu ogeeyye, doogo soorritinorinna injeessitinno mahandisooti, dhagge borreessitinno worbooti noonkanni. Gaadinokki ogeessi, beeqqitinokki egenno dino. Oosonna geerru, meentunna labballu, baalunku ogimmanna dandoonsa garinni babbaxxitino gadachora gaadino. Itophiyu techora iillinohu, albillitte jawaatannohunna latannohu konni garinni ikkinota wodancha hasiissanno.’
Tenne baala qeellenna sharro safo kayinni dagate. Worboota kalaqqinoti dagate; Worbimma budenke ikkitanno gede assitinoti dagate; Badooshshe dagatenna dagoomu mittimmanni, gaance araarunni, gibbo baxillunni, meessi horo gobbate horonni qeelantanno gede assitinoti dagate. Sinqe qixxeessitinnoti, qeenfattanni jannoota geegiissitinnoti dagate. Ragu ragunkunni olu uduunne hasse qodhisiissinoti dagate. Olanto olu xawo gaaddu woyte qooxeessa agartinoti dagate. Qeellete gedensaanni gobba hududhannokki gede gide laashshitinnoti,saada allaaltinoti dagate. Kakkalantinori ooso lossitinnoti, madidhino worbootira amadooshshe assitinnoti dagate. Qeelaano daga nookkiwa qeelaano olanto kalaqantannokkita hawa dinonke.
Muxxe gobba’ya ooso; Techoo Itophiyi shoolenti wolqa mittu illachira uurritasera hasidhanno. Massagaano, gaadaano, halamaanonna safaano. Illachinke mittoho; Itophiya wo’munku garinni jiroo’mitinota Afriku gobba assate. Deerra deerranko noo massagaano, uurrinshuwate noo gaadaano, gaadaano egennotenni, woxunni, amaaletenni, seejjotenni, hedotenni egennotenni, irkissanno worbooti, konni baalu ayiddinna horonsiraano ikkitano daga mitto ikkine loosa hoongummoro kayinni jireenyu halcho ikke gatanno. Dhagge loosa agurreenna dhagge kulleemmore nafa di ikkineemmo.
Adiwu gaadaano mannu loosinonna kalaqamu qarri ledo sharrantino. Gashshootunni badooshshu noonsankanni. Gobbayidi xiiwo xaaddinonsa, giddoyidi diinna mitiinsitinonsa. Kuni baalu kayinni Itophiyu woroonniiti yite mittu illachira sharrantino. Mittu illachira kakkalantino. Afidhinorinni aleenni uyitinori rooranno. Horonsidhinohunni aleenni kaa’litinohu rooranno. Gobbasira loosanno manchi doogo tenneeti. Techono mitiimmanna mitiinsitannori albankeenni no. worbootu bikkaanchi kayinni tenne mitiimma ga’a hexxora yine sa’’a hasiissanno. Yannate Itophiyu Awuroppu kadote gashshootinni doyissamase, giddoonni saadate goofonna hudetenni qarramase calla la’noommoro jawaantenna kakkaooshshu diheerannonkanni. Qarra calla kiirtanno daga kaayyose horonsidhukkinni sa’annose. Kaayyose kiirte cincitanno daga kayinni qarransa qeeltanno.
Adiwu qarrunni sarraaqamme gata dirosiisinonke; kaayyono kiirre qarra sa’’a ikkinnina. Beronni aleenni ga’a aana illachinshummoro, baalankare Itophiyu woroonni assinummoro, dagatenna dagoomu mittimmanke kaajjinshummoro, gomichu gede doyissinonke qarri baalunku wiliilete gede ikke ba’’anno.Hatte yannara buximatenna badhera gitate aana, babbadooshshu aana Adiwu qeelle ledantanno. Dancha qeellete ayyaana baalunkura ikkonke.
Itophiyu oosose sharronni ayirrisantenna waajjineennase hegerera heedho!!
Kaaliiqi Itophiyanna Dagase Maassi’ro!
Ammajje 22; 2015 M.D
Bakkalcho Ammajje 23, 2015 M.D
