Adeemsa hiika heeraa kennuu

— May 18, 2020 986 comments

Ka’umsa

Heerri seeraa olaanaa biyyi tokko ittiin bultuufi lammiileen biyyattii marti karaa nagayaan waliin jiraachuufi misoomuuf sanada waliigaltee waliif mallatteessaniidha.

Adeemsi hiika heeraa kennuu akkamiin fi eenyuun raawwata ia jedhurratti ragaa guutuu Abbaa Alangaa Waliigalaa Federaalaa mootummaa RFDI irraa argame akka armaan gadiitti dhiyeessineerra.

Biyyi tokko akka biyyaatti daandii sirriirra dhaabattu, mirgootni namoomaafi dimokiraasii keessatti akka kabajaman, akkasumas ngaeenya, misoomaafi dimokiraasiin keessatti dagaage akka ittifuftuuf heerri gahee olaanaa kan qabudha.

Keessumaa ammoo biyyootni sirna dimokiraatawaa federaalaatiin gaggeeffaman mootummaafi sirni mootummaa cimaa ta’e diriirsuutiin dameewwan hundaatiin guddina galmeessisaniiru.

Adeemsi heera biyya tokkoo karaa sirriin itti raggaasifamu, galmi, caasaafi qabiyyeensaa, akkasumas hiikniifi sirna fooyya’insaarratti hubannoo sirrii qabachuuf jalqabarratti maalummaa, hiikaafi qabiyyee heeraa beekuun barbaachisaadha.

Maalummaa heeraa

Yeroo ammaa namootni waa’ee biyya keessa jiraatanii ykn dhimmoota heeraa biyyoota biroo karaa tokkoonis karaa biroonis kaasanii wayita dubbatan dhagahamu. Namootni hedduu jecha “Heera” jedhu jireenya guyyuusaanii keessatti wayita ittifayyadaman ni mul’atu. Waa’ee mirgaafi dirqamasaanii yoo dubbatan, waa’ee dhimma tokkoo yoo barreessan, dhimmasaaniirratti manneen murtiitti yoo falmaniifi kanneen kana fakkaatanirratti si’a fayyadaman jecha kanatti dhimma bahu. Kunimmoo heerri lammiilee mara biratti fudhatama kan qabu ta’uusaa mul’isa jechuudha.

Sadarkaa yaadrimeetti heerri mootummaa ijaarsa sirna dimokiraasii, bulchiinsa gaarii, guddinaafi kufaatii misooma dinagdee, eegumsaafi qabiinsa mirga namoomaa waliin kan walqabatuudha. Kanaaf itti fayyadamuun dura maalummaa heera mootummaa sirriitti hubachuun/beekuun murteessaadha.

Kanarraa ka’uun gaaffii, “Heera jechuun maal jechuudha?” jedhuuf deebii sirrii kennuun murteessaadha. Hayyootni damee kanaa maalummaa heeraa gama lamaan hiika kan itti kennan yoo ta’u, kunis ija seeraafi siyaasaan kan ilaalamu ta’uusaati.

Hiika Heeraa Ija Seeraan:- Heerri, seera olaanaa biyyi tokko ittiin bultudha. Kunis heera jechuun seerota biyyattiin qabdu keessaa isa guddaa ta’uusaati. Seerri biyya tokko keessatti bahu heera mootummaatiin gadi ta’uu waan qabuuf, seerotni bu’uura heera mootummaa faallessaan baanaan fudhatama kan hinqabne ta’u. Kunimmoo seerotni wayita qopheeffaman heeraarratti hundaa’uu akka qaban mul’isa.

Hiika Heeraa ija siyaasaan: Heera jechuun uummatootni biyya tokkoo waliin jiraachuuf walii waliisaanii gidduutti, akkasumas mootummaa waliin waliigaltee taasifamudha. Kana jechuun ammoo hojiilee biyyattiin qajeelfamaan ittiin gaggeeffamtu sanada waliigalteesaaniin qopheessaniifi raggaasisaniidha.

Haala qabatama Itoophiyaatiinis heerri mootummaa Ripaabilikii Federaalawaa Dimokiraatawaa Itoophiyaa(RFDI) waadaa waliigaltee sabootaa, sablammootaafi calaqqee birmadummaasaaniiti.

Akka kuusaan hiika jechoota seeraa ‘Bilaaksi lowu’ jedhamu ibsutti, heera jechuun sirna mootummaa biyyi tokko ittiin hundeeffamtu, gaggeeffamtuufi ittiin bultu, akkasumas caasaaleen mootummaa itti ijaaraman, karaa itti aangoo ummataa dabarsaniifi yeroo turtii mootummaa itti daangessaniidha. Kunis yoo ilaalamu heerri mootummaa bu’uura seeraa biyyi tokko ittiin gaggeeffamtuufi bultu yoo ta’u, kunis caalaatti akkaataa caaseffama mootummaa, qaamoleen mootummaa itti ijaaraman, waa’ee amalootaafi akkaataa aangoon ummataa itti kennamu kutaa itti tumamuudha.

Kana malees heerri daangaan aangoo qaamolee raawwachiistuu hangam akka ta’e kan eeruufi mootummaanis haala itti walabummaa aangoosaa ittiin hojiirra oolfatu ta’uusaa ibsudha.

Akkasumas, heerri aangoon mootummaa hangam imaanaa ummataa guddaa ta’eefi wantoota daangeffamuu qaban kan ofkeessatti qabatudha. Walumaa galatti heerri haguuggii seeraa mootummaa biyyi tokkoo qajeelfamootaafi danbiiwwan bu’uuraa baafattee ittiin bultudha.

Heera hiikuun maali?

Akka kuusaan jechoota seeraa ‘Bilaaksi lowu’ ibsutti, hiikaa heeraa jechuun hojmaata ykn ogummaa yoo ta’u, kaayyoonsaa amalootaafi hojmaata jechoota keessatti haguugamanii jiran ibsuudhaafidha. Seera tokko keessatti waliigalteefi ergaawwan jechoota keessa jiranii ifatti mul’isuu danda’uudha.

Haa ta’u malee hiikni jechootaa wayita hojiitti hiikaman salphaa miti. Rakkooleen hiika jechootaa waliin walqabatanii akka maddaatti fudhatamanis mudachuu waan danda’aniif beekumsa afaaniifi seeraa qabaachuun murteessaadha.

Barbaachisummaa isaa:- Heerri mootummaa amalumasaatiin seera waliigalaa kan ta’eedha. Haguuggii seeraa, qajeelfamootaafi danbiiwwan biyyi tokko ittiin bultu kan ofkeessatti qabatudha. Qajeelfamoota waliigalaa kanneen ammoo sirnaan hojiirra oolchuun barbaachisaadha. Kanarraa ka’uun heerri biyyoota addunyaa martuu wayita hiikni seeraa itti gaafatamu kan mudatu ta’uusaa hubachuun murteessaadha.

Heera mootummaa dabalatee seerotni martuu sirna, malaafi qajeelfama itti hiikaman ni qabaatu. Heerri mootummaa sababoota addaddaatiin akka hiikamu dirqisiifama. Hiikni heeraa kan kennamu irra caalaatti ibsuuf, walitti bu’iinsaafi qaawwi seeraa akka guutamu gochuufidha. Heerri mootummaas seera waan ta’eef amaloota seeraa uumamaan jiran keessaa dimshaasha kan ta’eefi kallattii gara fulduraa kan agarsiisu ta’uusaati.

Seera tokko hojiirra oolchuuf ammoo seerichuma hiikuun dirqamadha. Seerri ammoo dimshaasha ta’ee qajeelfamoota garmalee walirra tuulaman ofkeessatti waan qabatuuf tokkoon tokkoon tumaalee sirriitti ibsamuu qabu. Tumaawwan heera mootummaa sirriitti hin ibsamne hubachuuf rakkisaa waan ta’eef, caalaatti ibsuufi lammiileen akka hubatan gochuuf hiika heeraa kennuun dirqamadha.

Gama biraan ammoo heerri mootummaa haala yeroo waliin akka deemu gochuuf hiika heera kennuun barbaachisaa yoo ta’u, wayitiin amma keessa jiraannu kunis haalaan jijjiiramaa kan jiru ta’uusaa beekamaadha. Sirni gilobaalaayizeeshinii addunyaas daangaa hanga daangaatti babal’achaa waan jiruuf biyyoota addunyaa maraa gara mandara tokkootti fiduu danda’eera.

Heerri mootummaa amalumasaatiin yeroo dheeraaf kan tajaajiluufi akka seerota idileen biroo fooyyessuuf rakkisaa ykn adeemsi heera fooyyessuu walxaxaa, akkasumas xiinxala gadi fagoo kan gaafatu waan ta’eefidha.

Kana waan ta’eef jijjiirama addunyaa waliin deemuudhaaf qajeelfamoota heera mootummaa keessatti taa’an haala yeroo waliin akka deemutti hiikuutiin hojiirra oolchuun murteessaadha.

Kana malees olaantummaa heerri biyya tokkoo qabu namni martuu itti amanee akka fudhatuuf hiika heeraa kennuun barbaachisaadha. Olaantummaa heeraa wayita jedhamus biyyattii keessatti heerri mootummaa nama kamiyyuufi qaamolee mootummaatiin, akkasumas angawootni mootummaa akka bitamaniif ykn dirqisiisuuf humna qaba jechuudha. Aangoofi ittigaafatamummaan qaama mootummaa kamuu jechuunis seera baastuun, raawwachiistuufi seera hiiktuun heera mootummaarraa kan madde ta’uusaati.

Kanaaf aangoofi ittigaafatamummaansaanii wayita hojiirra oolchanitti heera mootummaa kabajuufi kabachiisuuf dirqama qabu. Yeroo tokko tokko namootni dhuunfaafi qaamoleen mootummaa osoo beekaniis ta’u hinbeekiin gochaafi murteewwansaaniitiin heera mootummaa kan faallessan fakkaatu. Yeroo gochi akkasii raawwatu ammoo olaantummaa heeraa mirkaneessuuf jecha hiika heeraa kennuun dirqama ta’uusaa hubatamuun irra jiraata.

Inni kan biraa keeyyattootni heera mootummaa si’a walitti bu’an dirqama heera hiikuu gaafata. Kunis yeroo tokko tokko keeyyattootni heera mootummaa ykn boqonnaa kan wal hinsimanne yoo ta’e hojiitti hiikuuf ni ulfaata. Gama biraan ammoo namni ykn dhaabbatni kamuu keeyyattoota heera mootummaa hojiirra oolchuuf dirqama qaba. Walitti bu’iinsota keeyyattoota heera mootummaa gidduutti uumaman furuuf ammoo hiika heeraa kennuu barbaachisaadha.

Karaalee hiikni heeraa itti kennamu

Heerri mootummaa karaalee addaddaatiin akka hiikamu taasifama. Irra caalaatti garuu karaa idileefi al idileetiin hiikama. Karaa idileetiin (formal) hiika heeraa kennuun dhimma gaaffiin heeraa ka’e tokkorratti akka falmiin adeemsifamuuf hiikni heeraa wayita gaafatamutti qaama aangoon seera hiikuu kennameefiitiin hiikni heeraa akka kennamu taasifamudha.

Karaa al idileen(informal) hiika heeraa kennuun ammoo heera mootummaa raawwachiisuuf hojiilee guyyaa guyyaatiin murteewwan qaamoleen mootummaa heera biyyattii bu’uureffachuutiin kennan kan ibsudha. Hojiileen qaamolee mootummaa marti heera mootummaarratti hundaa’anii kan hojjetan yoo ta’u, yeroo tokko tokko garuu karaa al idilee ta’een wayita raawwatan mul’atu.

Karaa kallattiitiin(non formal) hiika heeraa kennuun ammoo manneen murtii hojiisaanii keessatti tumaalee heera mootummaatti fayyadamanii si’a ajajaanii fi murtee dabarsaniidha. Fakkeenyaaf dhimmi mirga wabii kennuufi qabeenya nama tokkoo eeguufi eegsisuurratti murteewwan manneen murtiitiin hojiirra oolan hiika heeraa al kallattiidhaan kennamanidha.

Karaa kallattiidhaan hiika heeraa kennuun ammoo maddeen shan jiraachuusaanii yaadrimee heera mootummaarraa hubachuun kan danda’amudha. Tokkoffaan, sanada heera mootummaarraa yoo ta’u, wayita falmiin hiika heeraa kennuurratti dhiyaatu qabiyyee heericharraa ka’uun hiikni heeraa akka kennamu godhama. Sanadni heerichaas iddoon ka’umsaa qabiyyee heerichaa ta’uusaas kan agarsiisudha.

Lammaffaa ammoo namootni wixinee heera mootummaa qopheessan ykn raggaasisan falmiin wayita dhiyaatutti yaadaaafi hubannoosaanii duraaniitiin hiikni heeraa akka kennamu taasifama. Kunis heerri mootummaa wayita raggaasifamutti ragaalee seenaa fayyadamuutiin hiika heeraa kennamu jechuudha.

Sadaffaan ammoo murteewwan asiin dura darban yoo ta’u, wayita falmiin hiika heeraa kennuu ka’utti murtee dhimma walfakkaataarratti asiin dura kennamerratti hundaa’uun hiikni heeraa akka kennamu godhama. Kunis dhimma walfakkaataarratti haala walfakkaataa ta’een hiikni heeraa akka kennamuuf kan gargaarudha.

Afraffaan bu’aa hiika heeraa karaa hawaasummaa, dinagdeefi siyaasaarratti kennamu yoo ta’u, wayita hiika heeraarratti falmiin barbaachisu sanada heera mootummaa guutummaatti dhiisuutiin safartoowwan alaatiin, fakkeenyaaf, falaasama duudhaa hawaasaatiin ykn ilaalcha siyaasaafi haalota dinagdee waliin walqabataniin hiika heeraa kennamudha.

Shanaffaan ammoo karaa seera uumamaan hiika heeraa kennamu yoo ta’u, wayita falmiin hiika heeraa barbaachisu ka’utti seerota uumamaa hordofuun hiika kennamudha. Seerri uumamaa seera Waaqayyoo waan ta’eef sirriidha jedhameetu amanama waan ta’eef.

Egaa maddeen shanan armaan olii adeemsa mataasaanii kan qaban yoo ta’u, martuu akka waan sirrii ta’aniifi kaan ammoo sirrii hintaaneetti fudhachuun sirrii akka hintaanes hubatamuu qaba. Yeroo ammaa garuu maddeen tokkoo hanga sadii jiran hiika heeraa kennuuf qajeelfamoota sirrii ta’uusaanii itti amanameera. Maddi shanaffaarratti eerame garuu adeemsa keessa akka madda hiika heeraatti fudhachuun daran hir’achaa dhufeera.

Qaama kamtu hiika heeraa kenna?

Qaamni hiika heeraa kennuuf aangoon kennameef eenyu akka ta’e heera mootummaa keessatti eeramee jira. Biyyoota addaddaatti hiikni heeraa qaamolee mootummaa kanneen akka manneen murtii idilee, mana murtii heera mootummaafi mana maree federeeshinii fa’i. Biyyoota kanneen akka Ameerikaa, Hindi, Jaappaaniifi Kanaadaatti hiikni heeraa kan kennamu manneen murtii idileetiin yoo ta’u, Jarmanii, Afrikaa Kibbaa, Awustiraaliyaafi Awurooppaa bahaafi giddugaleessaatti ammoo mana murtii heeraatiin hiikni heeraa akka kennamu taasifama. Itoophiyaatti ammoo heerri kan hiikamu mana maree federeeshiniitiinidha.

Hiika heeraa kennuun addunyaarratti maal fakkaata?

Addunyaarratti sirni heera hiikuu karaa lamaan ilaalama. Kunis sirna heera hiikuu sadarkaa olaanaatti ykn giddugaleessaatti raawwatamuufi sadarkaa gadiitti kennamudha. Sadarkaa giddugaleessaatti hiika heeraa kennuun dhaabbilee mootummaa sadarkaa oliitiin wayita raawwatamanidha.

Akka Itoophiyaatti hiikni heeraa mana maree federeeshiniitiin waan kennamuuf sadarkaa kana jalatti kan ilaalamudha. Sadarkaa gadiitiin hiika heeraa kennuun ammoo si’a manneen murtii idileetiin raawwatamanidha. Kana jechuun manneen murtiitti seerotni kamuu ykn murteewwan angawootaa heera mootummaa waliin kan wal hinsimanne ta’uusaa yoo irra gahe akka hinraawwatamne gochuuf aangoo qabu jechuudha. Heerarrattis wayita falmiin dhiyaatu walfalmisiisuutiin murtee kennuufi hiika heeraa kennuun gahee hojiisaaniiti.

Heera mootummaa RFDI keeyyata 62/1fi 83/1 irratti akka tumamee jirutti hiika heeraa kennuuf aangoo guutuu kan qabu Mana Maree Federeeshiniiti. Kunis dhimmoota hiikni heeraa akka kennamuuf ka’erratti murtee dhumaa kan kennu manneen murtii osoo hintaane bakka bu’oota sabootaa, sablammootaafi ummattootaati jechuudha.

Heera mootummaa biyyattii keeyyata saddeetirratti akka tumametti, hiika heeraa kennuuf qaamoleen aangoo walabaa qaban saboota, sablammootaafi ummattoota Itoophiyaa ta’uusaa mirkanaa’eera. Akkasumas seensa heerichaarratti, “Nuyi sabootni, sablammootniifi ummattootni Itoophiyaa heerri kun kaayyoowwaniifi walamantaa heericha keessatti ibsamaniin sanada waliigaltee ta’uusaa karaa bakka bu’oota keenyaa heera mootummaa RFDI raggaasisneerra” jechuutiin martinuu walqixxummaatiin kan mirkaneessan ta’uu kan ibsudha.

Adeemsa hiika heeraa kennuu keessatti Gumiin Calaltuu Heera Mootummaas gahee kan qaban yoo ta’u, kanaanis falmiiwwan heerarratti ka’an maraa qulqulleessuufi yaadota murtee Mana Maree Federeeshiniif akka dhiyeessuuf aangoon guutuu qabaachuusaa keeyyata 82/1 tumameera. Dhimmi tokko mana maree federeeshiniitiin ilaalamuun dura ija ogummaatiin akka qulqullaa’u taasifama jechuudha.

Dimshaashumatti heera mootummaas ta’e seera kamiyyuu hiikuuf sirna, adeemsaafi qajeeflma mataasaa kan qabudha. Hiikni heera mootummaa akka kennamu gochuunis sababa mataasaa kan qabu yoo ta’u, caalaatti garuu yaadaafi beekumsa tumaalee keessa jiran ibsuuf, mijeessuufi qaawwa seeraa guutuuf akka ta’e beekamuu qaba. Kunimmoo haala saayinsawaafi dimokiraatawaa ta’een kan raawwatamudha.

Takkaalliny Gabayyootiin