Dhukkuba saree maraatuu (RABIES)

Dhukkubni saree maraatuu dhukkuba vaayirasiidhaan dhufuufi kan ciniinnaa bineeldota garagaraan namatti darbuudha. Dhukkubni kun addunyaarraa biyyoota mararratti kan argamuufi namoota qabate keessaa hanga dhibbentaa %99 kan lubbuu galaafataudha. Dhukkuba kana harka dhibba keessaa %99 ol kan namatti dabarsu saree manaa dhukkuba kanaan qabamte yoo ta’u, kan namatti darbu yoo sareen maraatte kun nama ciniintu dha.

Akka qorannon tokko tokko ibsanitti, biyyi keenya Itoophiyaan biyya dhukkubni saree maraattee kun itti lubbuu namoota hedduu galaafatan keessaa ishee tokko yoo taatu, wagga tokko keessatti hanga namoota kuma kudhaniifi isaa ol akka qabatu himama.

Dhukkubni kun akkamiin daddarba?

Dhukkubni saree maraattee kun yeroo hedduu sababa sareen namatti dabarsituuf maquma sareen haa waamamu malee bineeldonni manaafi kanneen akka adurree, sa’aa, re’ee, waangoo, illeettii, simbira halkanii, qamalee, jaldeessaafi kkf dhukkuba vaayirasii kanaan qabaman yoo nama ciniinuun gorora ykn dhiiga isaanii gara qaama namaatti seensisan kan nama qabudha.  

Akkamiin ittisuu dandeenyaa?

1. Sareen dhukkuba kanaan akka hin qabamne taasisuudha.

Mala kanaan fayyadamuun dhukkuba kana balleessuun lubbuu baay’ee dhukkuba kanarraa kan baraaruufi qarshii hedduu sababa dhukkuba kana yaaluuf karaa ummataan ba’u kan qusatudha. Kanas salphaatti kan gochuun danda’amu, saroota manaa kan ta’an dhukkuba kanaan akka hinqabamne talaallii kennuufiidha.

• Waa’ee dhukkuba kanaarrati hubannaa hawaasaa dabaluufi ciniinnaa saree maraatte ittisuu

Sareen yoo maraatte akka nama hinciniinne taasisuudhaaf, amala sareen maraatte tokko argisiiftu beekuun barbaachisaadha. Sareen maraatte yookaan dhukkuba kanaan qabamte guutummaa guutuutti beekuun rakkisaa ta’us mallattoowwan sareen mana tokko akka maraatte argiisisan keessumaa gara jalqabaatti: sareen haala duraan irraa adda ta’een boqonnaa dhabdee asiif achi deemuu, waantoota ykn namootaafi bineeldota duraan hinlolle loluu, yeroo ifti itti ba’ufi sagalee dhaga’an baqachuu fa’i.

Haaluma kanaan yoo dhukkubni kun saree kanatti cimaa deemu bakka dukkanaa’aa keessa deemanii dhokachuu, nyaata yoo kennaniif liqimsuu dadhabuu, gorora ykn hancuufa afaaniin gadi cobsuu, dadhabuu, waantoota duraan hin nyaatne (hin sooranne) tokko tokko nyaachuufi bishaan yoo argan ykn itti faca’e garmalee baqachuu fa’i. Saree mallattoo akka kanaa irratti argine dhukkuba kana carraan dabarsuu ishee olaanaa waan ta’eef of eeggannoo taasisuun dirqama.

•  Namoota dhukkuba kanaan saaxilamaniif talaallii kennuu

Talalaalliin kun utuu namoonni dhukkuba kanaaf hin saaxilamiin jechuun saree maraatteen hinciniinamiin kan kennamuudha. Talaalliin kunis namoota carraan dhukkuba kanaan qabamuu isaanii olaanaa ta’an, fakkeenyaaf, namoota laaboraatoorii dhukkuba kana qoratu keessa dalagan, namoota eegumsaafi kunuunsa bineensotaa irratti bobba’an, daa’imman naannoo dhukkubni kun baay’inaan itti argamu deeman (carraan bineeldota manaa akka saree, adurreefi kkf waliin taphachuu isaanii olaanaa waan ta’eef)fi kanneen sababa birootiin bineensota dhukkuba kana dabarsan waliin carraan yeroo dheeraa dabarsuu isaanii olaanaa ta’eef kennamuu qaba.

Mallattoon dhukkuba saree maraatuu maal fa’i?

Saree maraatte kana haala armaan olitti ibsame kanaan ofirraa ittisuun yoo hindanda’amneefi erga nama ciniintee booda ammoo hatattamaan talaallii fudhachuun yoo hafe, dhukkubni kun nama qabachuudhaan mallattoo garagaraa argisiisa. Sareen dhukkuba kana qabdu erga nama cinniinte booda turtii itti dhukkubni saree maraattee kun mallattoo argisiisu, qaama namaa keessaa bakka sareen ciniinte sanarratti hundaa’a. Haaluma kanaan bakka sammuu irraa fageenya qabu akka miillaa yoo ciniinte kan turee mallattoo argisiisu yoo ta’u, qaama sammuutti dhiyoo ta’e akka buqqee mataa (head) yoo ciniinte ammoo gara sammuu seenee mallattoo argisiisuuf yeroo gabaabaa qofa fudhata.

Sareen erga nama ciniintee haga dhukkubni mallattoo argisiisutti giddu galeessaan ji’a lamaa hanga ji’a sadii kan fudhatu yoo ta’u, haaluma armaan olitti ibsameen torban tokko keessatti dhufuu maluufi hanga waggaa tokkoo illee turuu mala.

Erga nama qabatee dhukkubni mallattoo garagaraa argisiisa. Kanneen keessaas keessumaa jalqaba irratti; ho’a qaamaa, gubuufi miira akka wawwaraansaa kan naannoo madaatti namatti dhaga’amuu argisiisa. Itti fufuudhaan yoo gara sammuu seenu mallattoowwan akka: amala jijjiiruu, bishaan sodaachuu, qilleensatti ba’uu sodaachuu fi kkf argisiisa. Mallattoowwan kana eega argisiisee booda dhukkubni kun yeroo gabaabaa keessatti lubbuu galaafata, yaalli erga dhukkubni kun nama qabee booda godhamus lubbuu hambisuu hindanda’u.

Namni tokko saree maraatte ykn dhukkuba kanaan shakkamteen yoo ciniiname maal gochuu qabaa?

Namni tokko sareen maraatte yookaan lubbu qabeeyyiin biroo dhukkuba kanaan qabamaniin yoo ciniiname/ciniinamte bakka ciniiname sana battalumatti osoo yeroo itti hinkenniin sirriitti bishaan qululluudhaafi saamunaadhaan yoo xiqqaate daqiiqaa 15 dhiquu ykn miicuun dirqama. Itti fufuudhaan madaa sanaaf eegumsa gochuu dha. Dabalataan hatattamaan gara mana yaalaa deemuun talaallii dhukkuba kanaaf qophaa’e erga sareen nama ciniintee fudhatamu fudhachuun dirqama.

Talaalliin kunis akka yeroo durii guyya kudha afuriif kan kennamu osoo hintaane guyyoota shaniif kan kennamuufi fudhachuun isaa baa’ee salphaa kan ta’edha. Guyyaan shanan talaalliin kun itti kennamus guyyaa jalqabaa, guyyaa 3fa, guyyaa 7fa, guyyaa 14fafi guyyaa 28fa irratti. Haaluma ogeessi fayyaa ajajeen qoricha dabalaataa kan ‘immunoglobulin’ jedhamu illee fudhachuun barbaachisuu mala.

Walumaagalatti yoo dandeenye saree manaa talaalsisuu kun ta’uu baannaan yoo isheen maraatte mallattoo isheen argisiistu ilaaluun akka isheen hinciniinne ofi irraa eeguu, yoo kun hunduu dadhabame ammoo erga cininamanii hatattamaan gara mana yaalaa deemuun talaallii dhukkuba kanaa fudhachuudha.

Dr. Gurmeessaa Hinkoosaa

Yunivarsiitii Arsii

Horaa Bulaa!

Gaazexaa Bariisaa Onk 8/2012