Dhibeewwan dubartoota ulfaa mudatan keessaa tokko tokko

Dubartoonni yemmuu  ulfaa’an (garaatti baatan) jijjiiramni hedduun qaamasaanii keessatti waan uumamuuf dhukkuboonni duraan hinjiraanne tokko tokko akka isaanitti dhufaniifi kanneen duraan jiran ammoo akka itti hammaatan taasisa.

Dhukkuboota kanneen keessaa tokko tokko ofuma isaaniitiin da’umsa booda kan fayyan yoo ta’u, muraasni ammoo da’umsa boodas kan hinfoyyofneefi ittifufan akkasumas lubbuu haadhaafi daa’imaallee balaa irraan kan ga’an ta’uu malu.

1. Balaqqama yeroo ulfaa (‘Hyperemesis Gravid arum’)

Olguurraan/balaqqamni yeroo ulfaa dubartoota garaatti baatan hedduu kan mudatuufi haala balaqqamsiisuun hedduu garaa gara kan ta’e (tokkotti hedduu cimee tokko immoo kan xiqqoo balaqqamsiisu)fi namoota muraasa biratti qofa yaala kan barbaaduudha.

Olguurraan/balaqqamsiisaan kun kan mudatu yeroo hedduu gara jalqabaa (erga ulfaa’anii torban saddeetii haga 12) kan namatti cimu yoo ta’u, akkuma ulfi guddataa deemeen kan nama dhiisaa deemuudha.

Yeroo hedduu dhibee kanaaf manuma keessatti ofgargaaruun kan danda’amuufi mana yaalaa deemanii ciisanii yaalamuun kan hinbarbaachifne yoo ta’u, yeroo tokko tokko garuu hatattamaan gara mana yaalaa deemuun barbaachisuu mala.

Ol deddeebisaan/ballaqqamni kun yoo hammaate mucaa irraatti osoo hintaanee haadharratti dhibee fiduu danda’a: Haadha huuqqisuu, hanqina nyaataa fiduu, kalee miidhuu, dhibee sammuu fiduu, bishaaniifi elektirolaayitii qaama keessaa jiru hir’isuufi kkf fiduu ni danda’a.

Kanaafu ol-gurraan kun guyyatti al ja’aafi isaa ol yoo ta’e ykn ulfaatinni qaamaa erga oldeebisuun jalqabee kan yeroo fayyaa jiranii irraa dhibbantaa shan (%5) yoo hir’ate hatattamaan gara mana yaalaa deemuun dirqama.

• Olka’uu dhiibbaa dhiigaa yeroo ulfaa (‘Gestational Hypertension’)

Dhiibbaan dhiigaa dhukkuboota ulfa waliin walqabatanii dhufan keessaa isa hangafaafi yoo dafee yaalamuu baate sodaachisa ta’eedha. Dhiibbaan dhiigaa sababa ulfaan dubartii tokkotti dhufe kan jedhamu, yoo dubartiin sun ulfaa’uusheen dura dhiibbaa dhiigaa kan hinqabne ta’eefii dhiibbaan dhiigaa kun erga ulfooftee torban 20 boodaa yoo olka’ee (140/90 mmhg ol) dha. 

Dhiibban dhiigaa karaalee hedduu daa’ima garaa kessaafi haadha daa’ima garaatti baattu irratti dhiibbaa geessisuu danda’a. Yaa’insa dhiigaa gara gadameessaatti ta’u dhiibbaan dhiigaa kun ni hir’isa, haaluma kanaan daa’imni garaa keessaa guddinaan akka quucartuufi kiiloon daa’imaa akka garmalee xiqqaatu taasisa.

Pilaaseentaan utuu da’umsi hin ga’iin gadameessa irraa adda ba’uudhaan daa’imni balaa irra akka bu’u illee ni taasisa. Yeroon da’umsaa osoo hin ga’iin mucaan akka dhalatu taasisuun illee dhiibbaa inni geessisu keessaa isa tokko.

Haadha irratti illee  dhukkuba akka gaggabdoo fakkaatu kan qaama guutuu urgufuun balaa irra buusuu fi of wallaalsisuun haga lubbuu dabarsuutti deemuu, dhibee tiruu (hojjechuu dadhabuu tiruu) fi kalee, sammuu keessatti dhiiguu fi kanneen biroo illee ni fida.

• Hir’ina dhiigaa yeroo ulfaa (‘Anemia in Pregnancy’)

Yeroo ulfaa hir’inni dhiigaa dhukkuboota hadholii ulfaa huban keessa isa tokko. Dubartoota ulfaa keessaa harka dhibba keessaa 57 (%57) kan ta’an dhibee hir’ina dhiiga qabu. Kunis wayita ulfaa fedhiin ykn barbaachisummaan ayireenii (elementii dhiiga hojjechuuf gargaaru) waan dabaluufi da’umsaa booda dhiigni waan dhangala’uuf dha.

Akkasumas wayita ulfaa dhibeewwan hir’ina dhiigaaf nama saaxilan akka  dhukkuba busaafi raammoo hokkoon waan salphaatti hubamanii hir’ina dhiigaa qabaatu. Dabalataan hir’ina dhiigaa kanaaf kan nama saaxilan daddafanii wal walirratti da’uu fi nyaata ga’aa soorachuu dadhabuu dha.

Hir’inni dhiigaa wayita ulfaa kunis dhibeewwan biroo akka: dhibee onnee, infekshinii, ulfaatinni daa’imaa xiqqaachuu, da’umsiifi ciniinsuun yeroo malee dhufuufi garmalee dhiiguu da’umsaan boodaa dubartoota ulfaa irraan ga’a. Mallattooleen hir’ina dhiigaa keessaas mataan namatti salphachuu, joonjee ykn lafaan martoo, afuura kutuu fi dadhabsiisuu, qaama dhiitessuu (keessumaa miilla irraa eegalee) fi kkf isaan muraasa.

• Dhukkuba sukkaaraa yeroo ulfaa (‘Gestational Diabetes’)

Dhukkubni sukkaaraa yeroo ulfaa illee dhukkuba dubartoota ulfaa hubuu fi kan dhukkuba sukkaaraa isa kaan irraa adda ta’e dha. Dhukkubni sukkaaraa kan ulfa waliin walqabate dha kan jennu, yoo dubartiin tokko kan duraan dhukkuba sukkaaraa hin qabne erga ulfooftee booda dhukkuba sukkaaraan qabamtedha.

Dhukkubni sukkaaraa yeroo ulfaa kun, akka dhukkuba sukkaaraa isa kaaniitti mallattoo baay’ee kan hin argisiifneefi yeroo hedduu qorannaadhaan qofa kan argamudha. Miidhaalee inni yeroo ulfaa fidu keessaa inni sodaatamaan daa’imni garaa keessaa ulfaatinni garmalee akka guddatu (kiiloo afurii ol) taasisuudha.

Kun immoo da’umsa irratti dhiibbaa guddaa fida, carraan kaaraa umamaan dhalachuu daa’imaa gadi bu’aadha waan ta’eef yeroo baay’ee gara oopereshiiniin deessisuutti geessa. Haati yeroo ulfaa dhukkuba sukkaaraa kana godhattes umurii gara boodaa keessa carraan dhukkuba sukkaaraa isa gosa lammaffaan (type II DM)n qabamuu ishee olka’aadha.

• Dhukkubbii dugdaa yeroo ulfaa

Wayita ulfaa harmooliin dhibbeentaa torbaatama (70%) ta’an dhukkubbii dugdaan ni hubamu. Yeroo ulfaa waantoota dhukkubbii dugdaaf sababa ta’an keessaa hangafootni: hormooniin projestronii jedhamu dabaluun buusaa dugdaa laaffisuu fi miira dhukkubbii dugdaa dhageessisuu, wayita gadameessi guddachaa deemu dugugguruun lafee dugdaa gar-malee gara keessaatti jal’achuu fi boca dhaabbii jijjiiruun miira dhukkubbii dugdaa dhageessisuu fi dhiphina garmalee fa’i.

Dhibee kanas sosochii xixiqqaa akka miillaan deemuu gochuu, kophee olka’aa godhachuu dhiisuu, bishaan ho’aan qaama dhiqachuu fi dugda ofii sukkuumuu fa’iin ofirraa xiqqeessuun ni danda’ama. Yoo dhukkubbiin isaa kanarra cimee hamaa ta’e ammoo gara mana yaalaa deemuun gargaarsa barbaachisaa argachuun ni dan da’ama.

Rakkoolee armaan olii kana hambisuuf walumaagalatti maal gochuu qabnaa?

Dhukkuboonni/dhibeewwan yeroo da’umsaa namatti dhufan hedduun isaanii mana yaalaa gurguddaas ta’u buufata fayyaa keessatti illee salphaatti argamuu kan danda’aniifi salphaatti kan yaalamuu danda’anidha. Yoo osoo hin argamiin yokaan hin yaalamiin yeroo dheeraaf haadha ulfaa irra turan garuu sadarkaa lubbuu daa’imaa ykn kan haadhaa baraaruun hin danda’amne irra ga’uu mala.

Kanaaf ergaankoo  dhumaa, dubartoonni hundi gaafa guyya ulfaa’uu isaanii baran irraa kaasanii mana yaalaatti hordoffii ulfaa jalqabuu qabu. Hordoffiin yeroo ulfaa lubbuu haadhaaf kan daa’imaa du’aaf dhukkuba irraa ni baraara.

Horaa Bulaa!

Fayyaan Faaya!

Doktar Gurmeessaa Hinkoosaa
ogeessa fayyaa yoo ta’an, Koolleejjii Medikaalaa
Hospitaala Kiddus Phaawuloosiitti baratan. Wayita ammaa
Yuniivarsiitii Arsiitti barsiisaa jiru.

Gaazexaa Bariisaa Hagayya 25/2011