“Tokkummaan aarsaa guddaadhaan dhufe Oromoo harkaa bahuu hiqabu” -Guutuu Teessoo (PhD)

— July 13, 2019 1,202 comments

Torban har’aa Hayyoonni Oromoo kutaalee Oromiyaa hunda keessaa baba’aan kuma lama ta’an Adaamaa, Galma Abbaa Gadaatti walitti qabamaniiru. Namni baay’ina hayyoota kanaa arge kunneen iddoo irra jiranii bakka bu’anii kan dhufan yoo ta’e, Oromiyaan hayyoota hammamii akka qabdu tilmaamuuf nama hinrakkisu.

Garuu gaaffii ijoon sammuu namaa keessa dhufu utuu hayyoota hanganaa qabduu Oromiyaan maaliif tasgabbii waaraa dhabde? Nageenyi maaliif asiifi achii dhiba? Jijjiiramni eegalame hoo maaliif lafa qabchuu dadhabe? Kanneen jedhaniifi gaaffiileen biroon ka’uu hinoolu.

Kaayyoon walittiqabama hayyoota kanneeniis kanuma. Keessumaa jijjiiramni biyyattii keessatti eegalame hayyootaan deggaramuu baannaan fiixaan ba’iinsisaa rakkisaa ta’uufi injifannoo argame keessatti ga’eesaanii ba’achuu dhabanii carraan kun Oromoo harkaa baanaan deebisanii argachuuf jaarraa hedduu lakkaa’uun dirqama waan ta’eef hojmanee walii kennuufi, korri kun kan taa’ame.

Kora hayyoota Oromoo kanarratti barreeffama marii mataduree, “Imala Qabsoo Oromoofi Gahee Hayyootaa” jedhuun kan dhiheessan Hayyuun Dingadee Guutuu Teessoo (‘PhD’) akka jedhanitti, hayyoonni Oromoo Oromiyaarra darbanii biyyaafi ummata Kuush jijjiiruu keessatti adda durummaan hirmaataniiru. Oromoon durii kaasee magaalota hundeessuufi jijjiiruu keessatti bakka olaanaa qaba.

Akka isaan ibsanitti, hayyoonni Kuush daangaa eegsisuufi dargaggoota leenjisuu keessattis ga’ee bakka guddaa qabu. Hundee saba Kuush kan ta’e Oromoon ammoo bulchiinsa demokraatawaafi ammayyaawaa ta’e, Gadaa waan qabuuf, akkasumas, dhahaa, amantii, caaseffamaafi duudhaa mataasaa waan qabuuf biyya ijaaruu keessatti hangafummaa qaba jedhu.

Oromoon sirna addunyaaf fakkeenya ta’een walbulchaa tureefi biyya ijaaraa ture garuu sababa tokkummaa dhabuutiin gargar faca’ee eenyummaansaa laafee diigamuuf qaqqabuu kaasanii, kunis jaarraa 12fafi 16fa gidduutti kan uumame ta’uu addeessu. Ammas hayyoonni haala kan hubatan jaarraa 16fa keessa Madda Walaabuutti walga’anii erga mari’atanii booda waggoota afuriif raayyaa ijaaruun kallattii ijoosaanii daangaafi dinagdee ijaaruurratti xiyyeeffatanii sochii eegaluu ibsu.

Haala kanaan hayyoonni yeroosii hojii qindeessuu hojjetaniin raayyaa ijaaramaa qabaachuu, dinagdee guddisuu, sirna haqaa jabeessuun Oromoon hammataa ta’uusaa agarsiisuusaanii kan ibsan Doktar Guutuun, yeroo tokkummaan Oromoo laafee ture san garuu garaagarummaan bal’achaafi sirni Gadaa cabee caasaa mootummaatiin bakka bu’uuf dirqameera jedhu.

Akka hayyuun kun jedhanitti, “Sirni Gadaa kan cabe yommuu hoggansa walfakkaatu fudhachuun dhibe, gaafa Gadaan tokko isa biroo waraanuutti ka’e, gaafa obbolaan lama yaadaan waliigaluu dhabanii iddoowwan lamatti qoodaman, gaafa abbaan Gadaa aangoosaa kennuu dide ture”.

“Kanaaniis gama hundaan jaataniin (kasaaraan) uumameera. Gama hawaasummaatiinis tokkummaafi duudhaan Oromoo cabeera. Siyaasaan, nageenyi boora’ee, hireen ofiin of bulchuu sharafamee mirgi abbaa biyyummaa dhabame. Dinagdeedhaan, lafatisaa saamameera, galii inni kanarraa argatus dhaabateera. Xiinsammuutiin eenyummaasaatti qaana’ee lafa ilaaleera. Lubbuun jiraachuu dhabee fannifamee ajjeeffameera, jiraatti boollatti naqameera”.

Ta’us hayyoonni Oromoo sirna kamuu keessatti harka maratanii taa’uun harka akka hinkennanne kaasanii, keessumaa hundeeffama Waldaa Walgargaarsaa Maccaafi Tuulamaa keessatti, fincila barattootaa lafti qonnana bulaaf qindeessuu keessattiifi kkftti aarsaa hammana hinjedhamne kanfaluun tokkummaa Oromoo tiksaa Gartuu Lammaa (‘Team Lemma’) biraan ga’uusaanii addeessu.

Hojii gareen kun waggaa tokko keessatti hojjeteenis bu’aalee jajjabeessoon hedduu galmaa’uu kan himan Doktar Guutuun, akka fakkeenyaattis xiinsammuun Oromoo deebi’uu, dirreen siyaasaa bal’achuu, seeronni hodhanii ummata qabaa turan hiikamuu, laftiifi qabeenyi humnaan seeraan ala qabamee ture deebi’uufi kkf eeru.

Kana keessatti wantoonni sirrachuu qaban hedduu kan jiran yoo ta’u, isa hojjetameef garuu gatii kennuun barbaachisaa ta’uu ibsu. Kun ta’uu dhabuusaatiin garuu amma biyyattiin daandii qaxxaamuuraafi isa hamaa keessa waan jirtuuf hayyoonni mootummaa waliin ta’anii yoo hinfurre tokkummaa qeerroon aarsaa itti kaffalee fide Oromoo harkaa ba’uuf akka deemu hubachiisu.

Akka Doktar Guutuun jedhanitti, yeroo ammaa dhimmi dinagdee dagatamee haasaan nama hundaa siyaasa qofa ta’eera. Siyaasni barbaachisaa ta’ullee, siyaasni keenya jaarraa tokkoo oliif siyaasa diddaafi fincilaa waan tureef ofeggannoodhaan itti adeemuu gaafata. Siyaasni waldhiibuu eessaanuu waan nu geenyeef hoggansa fonqolchuurra gara waliin biyya ijaaruutti deemuu qabna.

“Hayyoota Oromoorraa sichi kan eegamu Oromoo gateettii sangaarraa baasuudha. Ammayyuu hawaasni keenya %85 qonnaan bulaadha. Jireenyisaa harkaa gara afaaniiti. Guddinni indastirii biyyattii ol siquu hindandeenye.

Hojidhabdummaan hundee gadi fageeffateera. Sirna gabaa sululu’aa ta’ee dhabuun bowwoo birooti. Idaan liqaa nurra jiru galii waliigalaa keenyarraa (‘GDP’) %33.5 qaqqabeera. Hojiin invastimantii sakaalameera” jedhu.

Gama hawaasummaatiinis qulqullinni barnootaa, fayyaafi bishaanii ammayyuu gaaffii jala jiraachuun kan kaasan hayyuun kun, Oromoon waan qabuun kan ilmaansaa barsiifateef waraqaan qo’annoo sheelfii dhaabbilee barnootaa akka bareechuuf yookiin ‘google’ irratti akka fe’emuuf osoo hintaane rakkoolee eeramaniifi kanneen biroo hiikee jireenyasaa akka jijjiiruuf ta’uu addeessu.

Kanaaf hayyoonni Oromoo barnooti isaanii jalqaba rakkoo ummatichaa hiikuurraa ka’uu qaba, kanaa achi barumsaafi hayyummaan Oromoof waa hinbuusu taanaan diinumaadha jedhu. Hayyoonnis kanneen hunda hubachuun, fuuldura ifaa jiru ilaaluun, sabboonummaa ijaaruun, tokkummaadhaan waltumsuun, garmalee hojjechuun ga’ee biyyattiifis ta’e Oromoof qaban hojiidhaan agarsiisuu akka qaban ibsu. Sabboonummaan jireenya Oromoo hinjijjiirre gatii waan hinqabneef xiiqiidhaan hojjechuu barbaachisas jedhu.

Pirezdaantii Ittaanaan Bulchiinsa Mootummaa Naannoo Oromiyaa, Obbo Shimallis Abdisaa gamasaaniin, ammaan tana Oromoo qormaata baay’ee keessa jiraachuu kaasanii hayyoonnis tokkomanii mootummaa cinaa dhabachuun biyya karaa qaxxaamuraarra jirtu baraaruu akka qaban gaafatu.

“Injifannoo Oromoon argate kan dhumaa osoo hintaane kan baay’een isa hafuudha. Isa argame kununsuun gadadoofi hiyyummaatti gadlakkisiisuun dhalootaaf ceesisuun dirqama. Kanaaf hayyoonni mootummaa wajjin tokkoomanii waldeggaranii hojjechuun injifannoo argame bu’aadhaan waa’eelchuun furmaata” jedhu.

Ittigaafatamaan Waajjira Giddugaleessa ODP, Obbo Addisuu Araggaas, hayyoonniifi mootummaan dur “isiniifi ana” waliin jedhaa jiran har’a “nuti” jechuu eegaluunsaanii jijjiirama guddaa ta’uu kaasanii, ilaalchi akkanaa jiraannaan rakkoo jiru furachuuf salphaa ta’uu ibsu.

Furtuun injifannoo Oromoo, tokkummaa, yaada mo’ataafi hoggansa ta’uu eeranii, amma garuu keessummaa tokkummaan Oromoo qormaataan marfamee jiraachuu himu. Kanaaf ilaalcha dur keessa turamee keessaa ba’uun hayyoonni Oromoo beela’aniis ta’u rakkatanii jijjiirama kana ceesisuu malee mootummaarratti ka’uu akka hinqabne hubachiisu.

Hayyoonni koricharratti hirmaatan tokko tokko yaada kennaniin, jijjiirama amma argame kan Oromoo ta’uusaatiin kanneen kun hinliqimfamneef munyuuqaa jiraatanis tokkummaadhaan mootummaa waliin hojjechuuf qophii ta’uusaanii kaasu. Yoo guddinni argame akka biyyaatti yoo kufemmoo akka Oromootti waan ta’eef ofeegannoodhaan deemuun akka barbaachisus dubbataniiru.

Walumaagalatti, hayyoonni tokkummaa biyyaa fiduu keessatti ga’ee olaanaa qaban ba’achuun rakkoo hammaataa biyyattiin keessa jirtu keessaa baasuuf harka walqabatanii hojjechuu qabu jenna.

Saamraawiit Girmaatiin

Bariisaa Sanbataa Adoolessa 6/2011