Kalaqamu daa’’atto kalqenkera duuchanta maala’lissanno kalaqamu qooxeessubba daa’’atate rosicho ikkasi handaaru ogeeyye xawissanno. Mitu mitu baadiyyete afantanno kalaqamu daa’’attonni ledo xaaddanno hedo ikkaseno kultanno. Kalaqamu daa’’atto kaimu hedo daa’’antanniwa Baaru gameena, dubbo, woy gobboomu paarkubba labbinoreeti. Baxxinohunni, maala’lissanno kalaqamu baattote ofollo gari daa’’ataanotenni roorenkanni doorantanno.
Kalqenkera lekkatenni hodhite daa’’attannori mannu loosino daa’’attote basenni roore kalaqamu qooxeessubbara illacha tugge la’’annota yanna yannantenni fultanno xiinxallubba leellishshanno. Lawishshaho, paarkubba, beeddakkuwa, Ilaalla, worichaamma qooxeessubba daa’’atate lekkatenni hodhite la’anno daa’’ataano kiiro lexxitanni dagginota kullanni.
Itophiya lede kalqenkera kalaqamu daa’’attora injiitino qooxeessubba haammatte afantanno. Neezeelaandete ofollosi assi’rinohu ‘’CBI’’ yaamamannohu (lophitanni noo gobbuwanni dagganno laalchubba egensiisanno) mereershi kalaqamu daa’’atto (Turizime); ‘’Qooxeessu kalaqamu bayichubbanni safamino daa’’attooti. Kalaqamu qoxeessubbanna baattote ofolla gara, babbaxxitino kalaqamu haqqenna dubbu saada rosa, qooxeessa agaratenna qooxeessu teessaano heeshsho woyyaabbinota assate yawo noosidhaati’’ yaatenni kalaqamu daa’’atto maala’lissanno qooxeessubba la’’ate assinanni hodhannino sae jirote yawo adhatenna agarooshshe assa ikkinotano xawisanno.
Mannu kalaqamu qooxeessubba daa’’attannonna maala’litanno gede assannohura kalaqamu daa’’atto doorshansa ikkasino daa’’ataano coyidhanno. Konni kaiminni, kalaqamu daa’’atto quchumu heeshsho, daafammenna hekkonni fula dandiineemmo yite heddannori kiirono shota dikkitino. Co’itte diilallo foo’lanna haanja base, gordu kuuli noosi Baara woy Garba la’’a tiiunna bisu hobbaatira dancha doorsha ikkinota heddanno. Sayinseno tenne hedo irkissanno. Konni ragaanni, kalaqamu daa’’atto daa’’ataano kalaqamu qooxeessubba la’ate hasattonsa lexxitanno gede assanno. Baxxinohunni, daa’’ataano qooxeessu hajubba lainohunni roorenkanni qoropho assa noonsata huwachishanno. Diilallote gadi soorro gargara, seerimale doogonni dubbu saada ugaaxate assooti hala’lannokki gede luphiima jawa qoropho assate budi hee’ranonsa gede huwachishanno.
Ikkeennano, mannu kalaqamu daa’’atto kaima ikitino jiro aana gawajjo iillishanna la’nanni. Baxxinohunni, seerimale doogonni dubbu saada ugaaxa, dubbo dola, dubbu saada heedhanno qooxeessa buujjatenni minna mi’nite hee’ra hattono diilalote gadi soorramano gede assitannore (pilaastikenna labbinore faabriku laalchubba) tugganna la’nanni. Lowo geeshsha mararsannohu kayinni gobbankera calla heedhannorenna kiironsa ajjinore dubbu saada aana assinanni ugaaxe kalaqamu daa’’atto danote tugginotanna albillichono lowontanni bidhachishanno assoote ikkasi kullanni.
Itophiyu kalqenkera afantannori kalaqamu daa’’attora injiitino gobbuwanni albisa ikkite afantanno. Wole kalqete qooxeessubbara afantannokkiri muxxe dubbu saada, kalaqamu baattote ofolla gari, 13 aganna nooseha ikkase, haammata gobboomu paarkubba hattono Lagganna Garbuwa afantannowaati. Konnira, agarroonni kiiro ikka hooggurono haammata daa’’ataano diru dirunkunni Itophiyunnita kalaqamu daa’’atto la’anno. Turizimete ministere 2015M.D taje la’nummoro 850 kumi daa’’ataano Itophiya e’ino.
Ikkollana, Itophiyaho afantannori dubbu saadanna kalaqamu jiro seerimale assootubbanni lowonta jifantanni afantanno. Baxxonohunni, dubbu saada jifantanno gobbuwa mereerinni umikkita ikkitino. Daaniichu, Dagunchu, Kewelchunna woloottuno dubbu saada muli yanna kawa bidhattote giddo noota fultanni noo mashalaqquwa leellishshanno. Konni korkaatinni, dubbu saada kiiro ajjanninna qooxeessa agurte darantanni nooha ikkasi kalaqamu daa’’atto kaima assidhe dagganno daa’’ataano kiiro ajjanni hadhannokki gede bidhatto ikkinota Itophiyu dubbu saada agarooshshi biilloonyi faajje assino.
Ba’’ate bidhatto giddo noohu Itophiyaho babbaxxitino gobboomu paarkera afamannohu Kewelchu (Cheetah) kullanniho. Kuri dubbu saada xaa yannara babbaxxitino mannu kalaqino gawajjonni kiironsa ajjanni dagginota kalqoomu qooxeessu agarooshshi mittimma (IUCN) ba’anni noori dubbu saada yite borreessitunkunni dirra kiirantinota Itophiyu dubbu saada agarooshshi biilloonyi qaru dayrekterichi kalaa Kumerra Waaqijira coyi’ranno.
Kuri dubbu saada ba’’atenni gatisate jawa sharro assa agarrannita yee; bidhattote giddo noore ikkansaa kulanno. Ikkinohura, kalaqama agaratenna kalaqamu daa’’atto halashshate qeechi noosihu Kewelchu hattono labbinori dubbu saada agarate yawo baalunku fula hasiissannota huwachishanno.
Itophiyu dubbu saada agarooshshi biilloonyi dubbu saada seerimale basetenni base saysate qorqorshi ogeessa ikkinohu Kalaa Daanieel Phawuloos yaanno garinni; kalqenkera Kewelchu kiiro sa’u 100 dirrara xibbuunni 90% ajjino. Konninni, 100 miliyoone ale kiiro noonsari xaa yannara 10 miliyoone geeshsha kiironsa dirritinota huwachishanno. Tini bidhatto Itophiyu giddo afantannori kiirono leddannota ogeessu kulanno. Konni kaiminni, Kewelcho ba’’atenni gatisate agarooshshu fende uurrinsi kawa gobbuwa halantanno gede assatenni kalqoomu deerrinni agarooshshe assinanni hee’noonnita qummeessanno. Itophiyahono kuri muxxe ikkitinore dubbu saada agarooshshe kaajjishatenni dubbu saada bidhattotenni gatisate labbanno qaafubba adhinanni hee’noonnita coyi’ranno.
Dubbu saada kiiro ajjanni harateno korkaatu qooxeessu manni seerimale doogonni dubbu saada heedhanno qooxeessa buujjite mine mi’nite hee’ransanni dubbu saada qooxeessa agurte hara, mannu kalaqino gance korkaatinni, seerimale ugaaxenni, seerimale doogonni shaatenninna dubbu saada mini giddo ceidhannorira yinanni hirate (daddalinni) basetenni base soorra qarunni kullanni korkaattaati yaanno.
Kuri muxxe dubbu saada ba’’atenni gatisate babbaxxitino yannara mala kalaqqanno hedubba shiqinshanni hasaawa assinanni keeshshinoonnita kulinohu dayrekterichu; ledoteno, qooxeessu gobbuwanni ledo qinaambe dubbu saada seerimale sayinsannikki gede hattono ugaaxe gargarate halammete sumimme assinoonnita coyi’ranno. Hattono dubbu saada lainohunni aantanno lame dirrara gumullannihu ba’anni noore gatisate dandiissiisanno looso qixxeessinoonni yaanno.
Tayxe dirinni, baxxinohunni, ba’’anni nooha Kewelchu sircho agarate kalaqama agara hasiissannohura Itophiyaho kalqoomu Kewelchu songo Kewelchu agarooshshi fende ledo qinaawatenni biilloonyu qixxeessinota xawisino. Tenne songonni loosunni leellinshanni qaafubba adha dandiisiissanno sumimme assinoonnitano hattonni.
‘’Dubbu saada ba’’atenna daramate baxxinohunni diilallote gadi soorrama, dubbu buujjama, seerimale dubbu saada daddalinna woloottuno qara korkaattaati’’ yaannohu Turizimete ministere Dieetichi kalaa Sileshi Girmaho. Kewelchu sircho ba’’atenni gatisate illachinshe loonsanni hee’noonnita coyi’ranno. Dagoomahono tenne hajo lainohunni huwanyoote kalaqanna baalanka beeqqaano assa hattono haanju harumi latishshinna paarkubbate agarooshshi ragaanni adhinanni qaafubba mereerinni kullannire ikkansa coyi’ranno. Paarkubbate latishshi dubbu saada agarooshshinna kalaqamu jiro hattono daa’’attote jirora ikkitanno garinni loonsanni hee’noonnitano xawisanno. Itophiyaho dubbu saada ba’’atenni gatisate qinaawino looso loonsanni hee’noonnita kule; kalqoomu dagoomino agarranninsa qeecha fula noonsata qummeessanno.
Kewelcho agarate looso irkisannohu ‘’CCF’’ xiinxallo leellishshanno garinni kalqenkera sa’u 100 dirrara xibbuunni 90% ikkitannori Kewelcho ba’’ate gadachantino. Xaa geeshshano dubboho afantannori jajjabba Kewelchi kiiro 7 kumenna 500 sa’annokkita xiinxallo leellishshanno. Sa’u lemoo dirrarano CCF xiinxallaano lame qoqqowubba mereero afantannore Kewelchu buttu’le lainohunni hraunso assitanni keeshshitino. Awuropu kiiro 2010 na 2019 mereero 300 ikkitannori buttu’li Soojjaati Afriki qooxeessinni seerimale doogganni basetenni base sayinsoonnita xawissanno. Buttu’lu seerimale doogonni basetenni base soorramansara mannunna dubbu saada mereero kalaqantino gaancenni hattono mini saada gede mine rosiinse mine heedhanno gede assaitanno mannooti kaiminniiti.
Soojjaati Afriki qooxeessira dirinsa seeda ikkinorinna jajjabba Kewelchi kiiro yanna yannatenni ajjanni harate ledo amadisiisaminohunni wiinamu mala kalaqatenna gargarooshshu qaafo adha hoongiro sirchinsa boode dirra giddo ba’’ara dandaannota handaarunni xiinxallo assitanni noo bissa bidhattonnsa xawissanno.
Halantino mootimmuwa uurrinsha qooxeessu agarooshshi pirogiraame (UN Environment programme) Afriku duucha lubbuwa kalaqamu daa’’atto halashshatenni Ahigurete miinja lossate dandaannotano xiinxallotenni faajje assitino. Kayinnilla, xaa yannara haammata mootimmuwa baajeettensa wolootta wiinamunni mala hasidhannori dagoomu hasattora hosiissannohura duucha lubbuwara gaantanno baajeette ajjinota ikkase xinxallotenni leellishshino. Konni korkaatinni, baxxinohunni, dubbu, dubbu saadanna labbino kalaqamu jiro aana assitanno agarooshshinni duumbara gattanni noota huwachishatenni malu hasiisannota duucha yannara huwachishshanno.
Halantino mootimmuwa qooxeessu agarooshshi pirogiraame dubbu saadanna heedhanno qooxeessubba agaratete loosi hiittenne yannannino illacha tunge loosa agarrannita huwachishshanno. Mootimmuwa agarooshshe assinoonnire kalaqamu bayichubbanna giddonsa heedhannore dubbu saada hattono xaphoomunni duucha lubbuwa heedhanno qooxeessubba qooxeessu jajji gede calla ikkikkinni miinjansa lossate dhuki noosi jawa jiro gede la’’a hasiisannota leellishshanno ripoorte fultino.
Mashalaqqubba leellishshanno garinni Itophiya lede Afriku Ahigurera 8 kumenna 400 gawajjantino qooxeessubbanna haammata muxxe ikkitino dubbu saada no. tenne jiro kaima assatenni harinsoonniti qooxeessu agarooshshi xiinxallo garinni 48 biliyoone doolaare eo afisiisate dhuki noonsata sumuu yinoonni.
Amsaalu Felleqe
Bakkalcho Badheessa 5, 2016 M.D
