“Itophiyu olanto hodhitanna seekke la“oommo; Gaara fultanna, wororrite dirritanna, xe“a wonshite hadhanno woyte bayira bareendenni cancitanninna qeenfattanniiti” – Awuropu borreessaanchi Pawulooti

Dhaggete borrote qaaggonkenni 1 xibbii dirira albaanni tenne lamalara tenne bayira gobba Itophiyaho gumulantino coyibba mereerinni mitto doorrummo. Dhaggete illachinke birra 2/1888 M.D aana iillishenke hakka waro ikkinore leellishannonke.

Hakka waro Itophiyu daga gobbansa siatama macciishshite gaabbote giddora e`ino. Itophiyu daga Xaaliyaanu gobbansa qacce madde sa`e bayirroonyensa adhitara ikkinota huwatte; mittimmatenni uurrite sharramate “timbiliqqi!” yite ka`ino yannaatinkanni. Kolidda dagara wolaphote doogo ikkitinori Itophiyu daga farcote, gobbansa ayirrinyiranna baandeerinsara umonsa sayisse aatenni yannate waajjishshannota yannaasincho olu bagado qodhitino Xaaliyu horraano qeelle assatenni ka`inowaati. Adiwu!

Birra 2/1888 M.D Itophiyu dhagge giddo gotti assine kullanni adiwu oli hanafinonna goofino barraatinka. Techo Piyassaho Giyorgiis yine woshshinanni baseraati bareedda gobbansa qacce madde ayirrisiisate gamba yite ka`ino dhaggete bayichi. Birra 2 qole adiwu oli gaadi harinsho hanaffino barraati.

Gaadu woshshatto lallawi kulaminohu wocawaaro 17/1888 M.Dirinniiti. Yannate Itophiyu mootichi Dagmaawi Atse Miniliki Xaaliyu oli Itophiya horratenni kadote gashshootu hundaanni hosiisate hedinota buuxasinni; hanqunni Itophiyu daga olaho qixxaabbanno gede qummeessinoha gaadu lallawo kulsiisi. Lallawuno aaninohonka.

“Maganu shooshanqesinni xaa geeshsha diina hune gobba halashshe worie. Anino xaa geeshsha maganu shooshanqenni gashshummo. Xaate reyummorono reyo baalankootina ane reyo daafira diyaadeemmo; qoleno maganu saalfachishe“e diegennino; xaano saalfachishannoe yee dihuluullameemmo.

Xaano gobba hunannohu, amma`no soorranno diini maganu murinonkeha baaru furcho sae daynona anino gobba`ya saada goofasenna mannu daafura la“e xaa geeshsha sammi yuummota qole sa“anni awalu gede baatto honqoora hanafi.

Xa kayinni Maganu kaa`lonni gobba`ya sayse dieemmosi. Gobba`ya mancho konni albaanni miicoommo`neha dilawannoe; atino xaa geeshsha dihanqisoottoe. Wolqa noohehu wolqakkinni kaa`lie. Wolqa noohekkihehu beettikkira, hashshikkira, amma`nokkira yite dadillunni kaa`lie. Waajjite gatittohu kayinni ganaanni giwamattoe. Maariyaami affoe diagureemmohe; tennera huuccannoehu dino. Gaadi`ya birru aganiraatina Shawu manni birru agani taali geeshsha Wereilu xaando”

Addintanni lallawu fulinohu wocawaaro 17/1888 M.D ikkirono; baalunku birru taalira Wereilu qsa’anno gedeeti kulloonnihu. Gobbate kifilera nooti Itophiyu ooso ama gobbansa horrantinota macciishshutu barrinni hanafe gaadate murcidhu

Gobbansa roorsidhannoti Itophiyu daga gobbansa siatama gaabbisseennansa olaho qixxaawo assitanni keeshshitu.

Atse Minilikino xeertote qooxeessi mannino gobbasi horramasi macciishshi yannanni hanafe ka“anno gede hajaji. Xeerote noori yinoonni yanna giddo iillate balaxxe hodha hanaffu. Gojjaamete, Dembiyu, Quaru, Begemdir, Ceceho aleenni noo qooxeessa baala Ashenge geeshsha amadde yine kullinsa.

Aliyye gobbanke kifilera noori Welqayit Xegedenna qooxeessaho noo mannira Meqele geeshsha iille yine sokka sonkinsa. Hakko noohuno mittu wolu ledo qinaawanni gobbasi wolapho buuxisiisara, Itophiyu diinna guluphisiisara qixxaawi. yinoonni basera afamateno qodhonna sinqe qixxeessidhe hodha hanaffu.

Galchimi, soojjaatunna wodiidi manni Shewahu ledo mitteenni gaadara gobbate mudukkira Addis Ababaho gamba yii. Kifilla kifillate gashshaano olantonsa amadde afantu. Soojjaatinni Raas Mekkonnini Harergete ola amade wacaawaaru taalira Addis Ababa e“i. Gibe woroonni noo qooxeessi ola Welleggu shuumichi Fiitawiraari Tekile olantosi amade Addis Ababaho afami.

Atse Miniliki lallawasi wocawaaru agani giddo kulsiisihu gedensaanni gobbate agarooshshira wosiilasi Raas Daarge Sahilesillaase mootoonse; isi Giyorgiisi taawoota hoodisiise Shewa olu mokkonninootinni dukkisame kaajjado bareendenni Addis Ababa hodha hanafi.

Kuni ikkinohu birra 2/1888 M.Dirinniiti. Atse Miniliki baalante gobbate kifilenni gamba yitino bareedda ledo ikkatenni Addis Ababunni ka“e Gida widoonni asse birra 18/1888 ni Wereilu e“i.

Hakkiinnino bareedda Itophiyu olantote massagaano Raas Mikaeeli, Raas Wele, Raas Mekkonnini, Raas Mengesha, Raas Aluula, Wagishum Guanguli, Dejjaach Welde, Fiitawiraari Gebeyyehu, Fiitawiraari Tekile, Liiqe Mekuas Adinewu, Qenyazimaach Taaffese “Balaxxine Alaage gaadde injaanno`neha ikkiro diina qasse. Ayirranno`neha ikkiro sokke“e;” yee balaxise soyaasi borreessaanchu hajajo Gebire Sillaase maxaafisi aana xawisanni; wole widoonni mite mite borreessaano akatu daafira xawissanni Atse Miniliki “Ani dayemmo geeshsha doyissitine ofolle ikkinnina olantinoonte” yaatenni hajajo sayisasi leellishanno.

Awuropunnihu Pawulooti Itophiyu olu harinsho daafira borreessino borronni togo yee gaado xawisino. “Itophiyu olanto hodhitanna seekke la“oommo. Gaara fultanna, wororrite dirritanna, xe“a wonshite hadhanno woyte bayira bareendenni cancitanninna qeenfatanniiti. Olaho hadhannore dilabbanno. Labballu, seennu, geerru, qeesootunna menekosaate… baala gattukkinni mittimmatenni hodhitanna ani hedoommo garinni olaho hadhannore dilabbanno. Daga baalanti timbiliqqe horrate hadhannoha lawanno” yiino.

Xaaliyunnihu Kaapiteen Molteedo qole “… harre, gaango, faradu, mannu baalu mittimmatenni hodhanno. Doogo ruukkitanno woyte doogo loossanno. Mitte yanna giddo guraanni woy qiniiteenni bobbakke ruukkitino doogo loossanno. Olanto sa`ino doogo aanano shama hayissote sircho nafa dianfanni. Korkaatuno kumunni kiirranni lekka kakkaddanni milciishshitannohuraati…” yaatenni yannate noohanna la“inore baala farci`rino.

Bareedda Itophiyu daga gaadu aana heedheenna mittu haaru hagiirsiisannonna Itophiyimmatenni addaxxisanno duduwi macciishshami. Aganu bocaasa 24/1888 M.Dirinniiti. Hagiirsiisanno duduwino Dejj Azimaach Guangul Tseggaye Atse Miniliki aana koffi yee Miniliki olunni jifino mancho lainohunni macciishshinoonniho.

Dejjazimaach Guangul Tseggaye tenne yannara Atse Miniliki ledo giwame halalla e“e keeshshino. Miniliki bocaasa 24 ni Mersaho fooliishshi`re noo yannara Dejjazimaach Guanguli sokkaasinchi Atse Minilikiwa day. Sokkaasinchuno “Janhoy ate ledo giwame halalla e“oommo. Xa kayinni gobba`ya aana gobbaydi diini daynohura; atenna ate hajo gatteenna gatona yiteennae daye ate mootichi`ya ledo ikke gobba`ya diina qaseemmo” yee coyi`ri.

Konni Dejjazimaachi hedo baalunku Itophiyu daga wodani giddo mitte hajo noota leellishshannontenkanni. Giddo hajo aana sumuu yaa hoonge heedhurono nafa Itophiya siatate dayno diini aana mitto ikke ka“atenni qeelle assa rosicho ikkasi. Hiittenneno hallanyu hasattonna halcho aleenni ikkitino Itophiy aana ayno ani Itophiyu qansichooti yaannohu yekkeeramannokkita leellishannoho.

Konni barrinni Dejjazmaach Guangul Tseggayehu soyinotenni Atse Miniliiki hagiidhe “Dayona gatona yoommosina” yee sokkaasincho soy. Dejjazmaach Guangulino daye Atse Miniliiki ledo xaadi. Olantono mootoolluno tenne yannara nugusi`ya ledo reemmo yaasinni la`e lowo geeshsha hagiidhitu.

Gaadaanote batinye

Yannate noo mashalaqqete akati kaiminni Adiwa gaadinoha Itophiyu olu kiiro batinye garunni dianfoonni. Dhaggete borreessaanono borreessitinohu babbaxxitino kiirooti. Tooki yinanni borreessaanchi Itophiyu olanto kiiro 70,000-80,000 iillanno yeenke kuri giddonni olu bagadi noonsari 25,000 manna callaho yaatenni dhaggete akata xawisanno.

Wole widoonni Antooneeli qole Itophiyu oli 110,000-120,000 iillanno yaanna, Baaraateeri borreessino garinni qole 75,000- 80,000 iillanno yiino. Iilg 150,000 yaannoha ikkanna Weldi yaamamino borreessaanchi qole Miniliiki woshshattonni gamba yiinohu 200,000 mannaati; ikkollana ikkinnina baalanti olanto olu bayichira iillitukkinni olu Itophiyu qeelaanchimmanni jeefino gede huwachishanno.

Haammatino borreessaano sumuu yitinohu gaadaanote kiiro kayinni aaninno garinniiti. Atse Miniliki 30,000 lekkaasine 1,200 faradunnire, Eteege Xayitu 3,000 lekkaasine 6,000 faradunnire, Raas Mekkonnin 15,000 lekkaasine, Raas Mengesha Yuhannisi 12,000, Raas Mikaeel 6,000, Raas Aluula 3,000 lekkaasine, Raas Mengesha Atekem 6,000 lekkaasine, Ras Wele 10,000 lekkaasine Awusa gaaddinoreetinka.

Baalunku Itophiyu daga ragu ragunni “timbiliqqi” yite ka`e gaaddino konni olinni; Itophiyu qeelle afidhu. Qeellete barri ammajje 23/1888 M.D ikki. Konninnino bareedda Itophiyu daga gobbansa gobbaydi horraanote wolqanni wolassatenni wolootta kolidda dagara wolaphote caabbicho xawissu. Birra 2/1888 M.D hanafamino gaadi ammajje 23/1888 M.D qeelletenni jeefisami; Itophiyuno Itophiyaho yite kakkalantino bareedda oososenni agarante heedhu. Bareedda annuwanke gobbansa qeelaancho assite dhaggete harinsho giddo borreessantu.

Abebech Maatewoos

Bakkalcho  Ammajje 21, 2016 M.D