Yemi daga Jimmu zoonera baalante woraddara, Guraagetenna Hadiyyu zoonnaranna babbaxxitino gobbate kifillara heedhannoha ikkanna; addi woradira noo dagate kiiro aleenni luphiima kiiro noose daga afantannohu dannunni xaaddanno qooxeessira ikkinota dagate dhagge borreessinoonni maxaafi aana xawinsoonni.
Yemi daga hundinni hanaffe gumultanno haammata budillaancho amanyootubbanna ayimmate xawishshi gade noose. Kuri budillaancho amanyootubba mereero amma`note, ayyaana ayirrinsanni gari, adhammete lakkuwu ilamishshi, wi`latenna barcimu amanyootta boodunni kullannireeti. Daga tenne budillaancho balchoomma budillaancho doogonni ayirrisatenni sannate heedhinota dhagge egentino annuwinna borrubba huwachishshanno.
Daga hundinni hanaffe ayirrissanno budillaancho balchoomma mereerinni gamu xaa yannara gumullannikkire ikkitanna mitu mitu hundi suudensanna amadonsa agurte afantanno. Boodu qole budillaancho amadonsanna suudensa agarte xaano gumulantanni afantanno. Kuri giddonni mittunna jawa darga uyinannihu Yemi daga budillaancho wi`late amanyooteeti.
Wi`la shiidhu maatera dadille xawinsanni budeeti. Dadille xawinsanni coyubba qooxeessu qooxeessunni babbaxxitanno.
Yemi dagano babbaxxitino dagoomu kifilla reyootenni baxxitanno woyte noonsa ayimmate deerri garinni dadillensa xawissanno budillaancho wi`late amanyooti noose. Dagatenni wi`late amanyootinni illachinshanni wi`lishshu bixxillubba mereero heeshshote deerri yaano dirisi, bareendesi, dagoomitte xaadooshshubbanna deerrisi, jirosinna jajjasi wkl labbinoreeti. Dagoomu giddo sasu daniti budillaancho wi`late amanyootubba no. Insano geerraho, garete murrootiranna nugussate assinanni wi`late amanyootubbaati.
Geerraho assinanni wi`late amanyoote
Yemi daga geerraho luphiima ikkino ayirrinyi noonsa. Konni daafira reyootenni baxxitannonsa woyte baxxino wi`late amanyoote assitannonsa. Geerraho assinannihu wi`late amanyooti biifadoho. Dagoomu budi garinni geerru woy jajjabbu reyootenni baxxitanno woyte wi`latenna madaarshu amanyooti yanna adhannoho.
Geerrunna jajjabbu reyaansa anfiro fiixu firunna maatensa noowiinni gamba yita geeshsha reyi geerchi ledo mini giddo ledosi noo maate mereero maaxantino fojo ikke gatannokki gede assinanni. Mule noo fiixi widoonni reyihunniti xeertote fiixi gamba yaanno gede “ewelira xissinosina rakkine iille” yitanno sokka sonkanni.
Togoo sokka baca yanna geerrunnita reyoo xawissannohura muli ayiddinna fiixu noowiinni gamba yaanno. Ayiddu gamba yaanno geeshsha sase barra reeshshu mini giddo keeshshanno gede assinanni. Sokka sonkoonninsa fiixino gamba yaanno geeshsha reyihu ledo heedhanno maatenna olluu manni madaarshu amanyootira babbaxxitino coyubba injeessitanni keeshshitanno.
Kuri mereerinnino qarqara injeessa, wi`laanote ikkitanno sagalenna agatto, geeraaraho woy insa woshshatto garinni liizaho” ikkanno uduunne lawishshaho budillaancho hayyonni loosantino seemma, kewelchu goga, gaarraanchu buuda wkl labbinore qixxeessa afantanno. Kuni uduunni wo`mihu gedensaanni sayikki barra soodo budillaancho hayyonni qixxaabbino seemma minu dukko aana karranni. Aanchine kewelchu goga seemmate aana lende karranni gede assinanni. Hakkiinnino gaarraanchu buuda minu kornerera qaccete aana worranni.
Kuri uduunnubba togoo garinni biddi yituhu gedensaanni minu geerchi fooliishshirasi maatesinna olliichisi huuronsa gotti assite wi`latenni faajjetenni egensiissanno. Tenne yannara qooxeessu teessaano wi`late basera gamba yitanno. Maatisino ikko olliichisi reeyihura noonsaha kaajjado dadille xawisatenni “weesesi heedheenna mayira reyaanno, minisi hee`reenna mayira reyaanno” yitanni macciishshammetenni gatisira noo weese murmurtanno. Fengote/buuyyote mini diwaancho diddiigganni billaallisatenni wi`litanno.
Madaarshu amanyooti iillanno woyte minu iima karroonni seemma dirrinse boco meetire ikkannoha xilatunku ledo lamewa woy shoolewa darre bayira meyaa beettora bebbeenkanni. Meyaa beetto nookkiha ikkirono rodoo woy muli fiixa ikkitanno meyaara uyineenna uddi`re wi`lanno. Gattinoti seemmate kifile reeshsha xaaxate hossanno.
Geerru wi`late amanyooti aana seemma, alichu gaarraancho buuda, kewelchu goga, hashuwunni loonsoonni saaxine lawanno uduunne /shoroda/, wonqo, amaxxo, daanniichu hinkonni loosamino angate irra /kiiso/, miciicunni loosamino borde amandanniha /gudo/ lawino uduunni gereershu amanyoote iibbishate hossanno.
Kuri gereershu uduunninni iibbitino wi`la mininni madaarshu base geeshsha harinsanni. Geerraho assinanni madaarshu amanyooti yannara madaarshu basera hadhanno gede fajjinannihu madaarshu gumulsiisaanoranna muli fiixira callaati.
Yemi daga budinni mittu manchi dirisi xiiwanni ha`ranno woyte umisi madaarshu amanyootira hossanno reeshshu saaxine /bidru/ qixxeessite wodhitanno. Tini saaxine /bidru/ loosantannohu korchinni, waanzu, odakkotenninna labbino haqqubbanniiti. Tenne qixxeessinoonnita reeshshu saaxine wi`late barra balanxe madaarshu basera massinanni. Reeshshu saaxine /bidru/ balanxe madaarshu basera massinihu gedensaanni reeshshu wole rerenni geeraarunninna wi`laanotenni dukkisame ha`ranno. Tenne harinsho aana kewelchu goganna gaaraanchu buuda wodhino geerri maala`lissanno millimillonni wi`late kiiro / ziza/ fushshitanni amaxxonsa baattote qasatenni assitanno millimillo wi`lishiishshannotenna maala`lissannote.
Wole widoonni meyaa geercho reyitanno yannara assinannihu wi`late amanyooti labbaa geerchira assinannihu ledo lawannoha ikkirono shiimu badooshshi leellanno. Yemi daga budinni mitte geercho gashshaannisenni balaxxe reyituro minu aana worranni seemma huxxu aanaati suntannihu. Konni amanyooti soorro korkaati dagate widoonni mine gashshannohu labbaaho yine hendannihuraati.
Konninni ledote wi`laano wi`late yannara reyi geerchi lubbotenni noo yannara hasi`noonni bikkinni bareedanna luphiima galatisiisannosi looso loosinoha ikkiro nafa geerchu loosonna bareende kullanni wi`lantenni roore reyi geerchi anninna ahaahesi loossaati kiirranni wi`linannihu. Geerru reyaanno woyte geeraaru giddo kiirranni kiiro fushshaanchunna adhaanchunni gumullanni.
Jeefoteno reyootenni baxxino geerchi madaarshu amanyooti muli fiixinni gumulamihu gedensaanni madaarshu base ha`rino manni hakkonni noo xawo base aana gamba yaanno gede assinanni. Hakkiinnino reyihu maate mereerinni mittu dirunni xiiwino geerchi ka“atenni gamba yiino manni alba uurre aantino maasso sayisanno.
“Techonni hanafe kaaliiqi /hao/ mooggo unsiisoonke`ne! waalchi`nera bushu coyi iilloonke`ne!” yiihu gedensaanni shiidhu maate albaanni balaxisiisatenni minira higganno. Xaphooma geerru reyoo maatetenna qooxeessu dagoomi widoonni luphiima dadille iillishshannohura wi`late amanyooti 14 barri geeshsha keeshshara dandaanno.
Garete massagaano /Jigootu/ wi`late amanyooti
Yemi daganni 224 ikkitanno gare su`munni borreessante afantanno. Ikkolla ikkinnina dagoomu giddo 380 meddi yitanno gare noota mashalaqqubba leellishshanno. Mitte mittenti Yemi gare garete massagaanchi nooseha ikkanna kuni garete massagaanchino dagoomu woshshatto garinni “jiga” yaamamanno. Kuri garete massagaano heeshshonsa dirinni garete miilla babbaxxino garinni owaattanno. Konni korkaatinni luphiima ayirrinye uyinanninsa.
Ikkinohurano jigootu reyitanno yannara iibbado wi`late amanyoote assinanni. Yemi budinni garete massagaano reyitanno woyte mooggonsa untannori baxxitino garete miilla noonsa. Mittu garete massagaanchi reyaanno yannara iso riqiwannoha haaro garete massagaancho doorate harinsho qote qoteho harinsanni. Haaro massagaancho doorranni woyi qixxeessinanni yannara dandaami bikkinni reyihu maate giddo afantannori doorantanno gede luphiima wo`naalsha assinanni.
Ikkollana beettosi woy rodiisi ooso mereerinni ikkanno gede assinanni wo`naalshi seyaa hoogiro garete miilla mereerinni tenne yawo duqqa dandaanno mancho hanse doorranni. Konni gedensaannino reeyihu maatenna garete massagaano reeshsha haadhe madaarshu basera haratenni madaartanno.
Madaarshu amanyoote gumullihu gedensaanni reeyihu maate, muli fiixinna qooxeessu teessaano reeyihu mine gamba yaatenni “massagaanchinke” reeyi yitanni wi`litanno. Madaarshu barra leellinokki fiixi aantino barrubba giddo daatenni wi`litanni dadillensa xawisanno. Madaarshu barri gedensaanni noo barrubbara hee`rannohu wi`late amanyooti “teeshu” amanyoote ikkanna konni amanyootinni meyaatino labbaahuno babbaxxitino leellisho leellishanni wi`lanno amanyooteeti. Kuni amanyooti 12 barrubba geeshsha sufanno. Tenne yannara maatetenna wi`la dayino mannira sagale itisannohu olliichoho.
Tonaalamu barri geeshsha togootenni suffuhu gedensaanni 12ki barra babbaxxino gidu daninni 12 daabbo hattono farsho woy borde qixxeessinanni. Qixxeessinoonni daabbonna agatto bushshu loosaasinenni lamewa baxxanno gede assine mitticho bushshu loosaasinera; wole maatetenna wi`laanote uyinanni. Hakkiinnino maatenna wi`laano qeechinsaha adhite madaarshu base haratenni hakkonni saga`litanno; bushshu loosaasine qeechansa amadde mininsara hadhanno. Xaphooma Yemi dagoomi budi garinni garete massagaano wi`late amanyootira kiiso gobbaanni wolootta geerru wi`late amanyootira hossanno uduunnubba ledo mitto labbannoreeti.
Nugussate assinanni wi`late amanyooti
Yemi dagoomi nugusansa “amno” yee woshshanno. Ledoteno nugusinsara noonsa ayirrinye, baxille, ammanama xawisate yee “kemni” yaatenni woshshitannoha ikkanna tirosino illenke yaate. Nugusinsa lubbotenni hee`reenna uyitanno ayirrinyenna baxille reyaanno woyteno diho`litanno.
Dagoomu budi garinni mittu nugusichi hedeweelcho reeyiro lamala barrubba ale reeshshu wudde ikkino hoccinna iibbado saadate goginni xaaxame madaaramikkinni keeshshanno gede assinanni. Korkaatuno tenne barrubba giddo “asteeserootu” nugusicha riqiwannoha oososi mereerinni haaro nugusa ikkannoha doortannonna qixxeessidhanno yanna ikkitinohuraati. Lamalki barra haaro doorroonni nugusicha nugusichu reeshshiwa abbatenni qaale eanno gede assinanni. Hakkiinnino nugusichu reeshsha nugussate maate madaarantanno mooggote basera madaarranni.
Nugusichu lubbotenni noo yannara horoonsirannonna baxannore mini uduunne ledosi madaarranni. Nugusichu reeshsha madaarrannihu fojotenni “zakineno” yinanni baseraati. Tini base xaa yannara Idiya yinanni ollii giddo afantanno. Nugusichu reeshsha madaarrihu gedensaanni mooggote aana hayisso ciirta geeshsha asteeserootu bayicho agartanno. Wi`late amanyooti goofa geeshsha 12 adde gorrite 12 magannara kakkalo shiqishshanno. Magannano Donokam, Gar-kam, Kulmena, Forbos, Bere-kam, Wilago-kaminna Karwa-kami yaamantanno.
Abbebech Maatewoos
Bakkalcho Onkoleessa 21, 2017 M.D
