Gibrinnu handaarinni woyyaawa guma abbatenna mereerima eo noonsa gobbuwa ledo diramate xaa yannara gobboomu deerrinni jawa illacha tunge loonsannni hee’noonni.
Gobbanke tonnu diri latishshu mixonni islanchimma noosihanna addaxxinanniha miinju lopho maareekkisiisate timo amadde loossanni afantanno. Gobboomunnita miinju lopho buuxisiisateno filloonniri onte taqqa mereerinni mittunna umihu gibrinnu handaaraati.
Handaarunni agarrranni guma maareekkisiisateno baxxinohunni Qamade labbinore gobbaydinni eessinanni laalcho gobbate giddo laashshatenni gobbate giddo laalchinni riqiwatenna kuri laalchubbara yanna yannantenni fulo ikkannoha luphiima woxu fulo gatisate illachinshoonni.
Sa’u seeda dirrara Itophiyunnihu gibrinnu poolise badheessunna goyirete yanna calla agarre laashshinannihonkanni. Sa’u sase dirra kawa kayinni, baxxinohunni Qamade dirunni yanna agare gananno xeeninni calla laashshate rosicho gatisatenni way doorshubba noowa baala gammoojje qooxeessubbarano arri yannara gorsa horoonsi’ne laashsha hananfoonni.
Gobba noosehu injiitanno diilallote akati, way doorshubba, yannitte gibrinnu loossara horoonsi’nanni tekinolojubba horoonsi’ratenni, hattono woyyaabbinonna laalcho leddanno sirchubba horoonsi’ra hananfi kawa albinni roore laalchimma lexxitanni daggino.
Sagaletenni umo dandaatenna gobbaydinni eessinanni laalcho gobbate giddo laalchinni riqiwate looso murci’ne loonsanni hee’noonni.
Duucha yannara diilallote akati soorrora reqeccaawanni keeshshinoha Itophiyu gibrinnu handaara woyyeessate sa’u sase dirra kawa illacha tunge loonsoonni loossanni handaarunni woyyaambe daggino. Mootimmano arri gorsu Qamade laashshate murcidhe loossanna xa’ne heedhurono laalchimmano lexxitanni no.
Lophitanni noo gobbara dagate kiirono hakko bikkinni lexxitanna hasattonna shiqqo taaltukkinni keeshshitino. Dagannita hasattonna shiqqo taaltanno gede assate laalcho batinyunni laashsha hasiissanno.
Qamadete laalchimma woyyeessa lainohunni tenne lamala wosinchu gafinkenni handaaru xiinxallaancho haa’ne shinqoommo. Gibrinnu rosi golinni umikki digirenni qajeele maassami gedensaanni umikki yannara Oromiyaho Baakko gibrinnu xiinxallo mereershira qaxarame owaata hanafi. Hakkiichonni loosanni hee’re layinki digiresino maassamino. Hakkonni gedensaanni kayinni sayikki digiresi (PhD) rose maatete giddo kalaqamino qarri kaiminni Baakkonni fule Wollaggu Yuniversitera qaxarame rosiisatenni lede hakkiichonni Gibrinnunna kalaqamu jiro kolleejje Diine ikkatenni boode yannara loosino. Aaneno Yuniversitete Akkadaame pirogiraame dayrekitere ikke owaati gedensaanni hakkiichonni Bizinesetenna Latishshu layinki pirezidaantichano ikke owaatino.
Techoohu wosinchinke Negaash Geleta (Dr) yaamamanno. Maassame fuli gedensaanni ogimatenni, rosiisatenninna massagaanchimmatenni owaati gedensaanni noosi egennonna loosu gade kaiminni roorenkanni xiinxallo harisate hasatto galtusi. Hasattosi kaiminnino babbaxxitino uurrinshuwara loosinota kulanno. Yuniversitete giddono ikko gibrinnu xiinxallo mereershubbara xiinxallote loossanni owaatino; owaatannino afamanno.
Xaa yannarano Itophiyu gibrinnu xiinxallo hundaanni Qulumsa gibrinnu xiinxallo mereershira Qamadete laalchimma woyyeesso xiinxallaanchonna gobboomu Qamadete xiinxallo qineessaancho ikke owaatanni afamanno. Tenne lamala wosinchinke Negaash Geleta (Dr.) ledo assinoommo keeshsho aananno garinni shiqinshoommo.
Bakkalcho:- Gobboomu deerrinni amandoonnita Qamadete laalchimma lossate mixo loosu aana hosiinsanni hee’noonni garanna gobbannita albillicho hexxo hiittoonni xawisatto?
Negaash (Dr):- Xaa yannara Qamadete laalchimma lossate jawa illacha tunge loonsanni hee’noonni. Mootimmate kakkayishshinnino, xiinxallotenni hattono wixa batissanno gibrinnu ekistenshiine qinaawatenni Qamadete laalchimma lossate illachunni loonsanni hee’noonni. Konni kaiminni, xaa yannara gobboomu deerrinni Qamadete laalchimma lexxitanni daggino. Albinni woyyaabbanni daggino.
Bakkalcho:- Xaa yannara roorenkanni laashshinanni hee’noonniti Qamadete dani hiikkonneeti?
Negaash (Dr):- Babbaxxitinoti Qamadete dani no. Roorenkanni kayinni Daabbote ikkitanno Qamadeeti hala’ladunni laashshinanni hee’noonnihu. Daabbonnita ikkiteno babbaxxitino sirchi noose. Alichaamete, gammoojjenna worichaame diilallote akati noowa laashshate ikkitannoti Qamadete dani no. Hakkiinni sae Mokoroonetenna Paastaho ikkitannoti Qamadete sirchi no.
Bakkalcho:- Gobboomu deerrinni hananfoonniha laalchimma lossate harinsho gufisannoha bushshu asiidetenni gawajjama gargaratenna xagisate loosi hiikko garinni loosamanni no?
Negaash (Dr):- Qamadete laalchonna laalchimma ajishshannori babbaxxitino korkaatta no. Waage lede babbaxxitinoti Qamade gawajjitanno Dhibbuwa no.
Saeno, baxxinohunni alichaame qooxeessubbara bushshu asiidetenni gawajjama laalchonna laalchimma ajishanno. Gammoojjaame qooxeessubbara kayinni moolle kalaqama laalchimmate aana lowo gawajjo iillishshanno. Laalchonna laalchimma ajishshannori baca korkaatta no. Dhibba dandaannore Qamadete sircho garunni horoonsi’ne laashsha hasiissanno. Hakkiinni saeno, dancha sircho ikke kayinnilla dhibbunni gawajjantannoha ikkiro dhibba gargaratanno kemikaalla horoonsi’ra hasiissanno. Bushshu asiidetenni gawajjama lainohunni baxxinohunni alichaame qooxeessubbara xeenu luphiimu garinni bati’rannowa bushshu asiidetenni gawajjamanno. Konninni laalchunna laalchimma ajjanno. Asiidetenni gawajjantino baatto woy bushsha kayinni babbaxxitino hayyonni xagisa hasiissanno. Noorunni xagisa hasiissanno. Asiidetenni gawajjantino baatto wirro xagisatenni laalcho uytanno gede assa dandiinanni. Konni garinniiti laalchimma lossa dandiinannihu.
Bakkalcho:- Qamade xaa yannara alichaamete calla ikkikkinni gammoojjaame qooxeessubarano laashsha hananfoonni; konninni albillicho noo hexxo hiittoonni xawisatto?
Negaash (Dr):- Konni albaanni Qamade alichaame qooxeessubbara calla laashshinanni dangoonni. Rosichunnino alichaame qooxeessira calla laashshinannihu gide assine la’nanniri noonkanni. Xaa yannara kayinni woyyeesso assineenna alichaame qooxeessubbara calla ikkikkinni gammoojjaameteno laaltannoti Qamadete sirchubba egennantanni daggino. Konnira, kalqoomu deerrinni ikko gobbankera tenne yannara gammoojjaame qooxeessubbara gorsa horoonsi’ratenni Qamade hala’ladunni laashshinanni hee’noonni. Kunino, gobbankera albillicho dancha hexxo aannoho. Adda coyi’rate, gammoojjaame qooxeessubara way doorshubba horoonsi’ne Qamade laashshate hananfoonni loossa lowontanni jawaachinshannite. Korkaatuno, gammoojjaame qooxeessubbara duucha hinge gide laashshinannikkihura baatto seeda yannara shiilose amadde keeshshitinote. Tenne baatto garunni horoonsi’ne laashsha dandaa sagaletenni meessaneete dandaate jawa hexxooti.
Layinkihunni, kuri qooxeessubbara wolootta gidu sircho laashshinannikki daafira Qamade hasidhannoha baattote shiilo heewisamannoseri dino. Lawishshaho, kalaqamu xeena calla agarre laashshinanniwa ikkiro sae sae xeenu bikki ajara woy batirara dandaanno daafira gidu aana gawajjo iillitaranna konninnino laalchimma ajjara dandiitanno. Gorsa horoonsi’ne laashshinanniha ikkiro kayinni meessi bikkinanni hayikkinsanni (dunnanni) waa ikkasinni; waa bikka dandiinannihura laalchimmate aana gawajjo dikalaqantanno; laalchimmano lexxitanno.
Gammoojjaame qooxeessubara gorsa horoonsi’nanni laashshate hananfoonni loosi gobbanniha Qamadete hasatto wonshate albillicho jawa hexxo aannoho. Gammoojjaame qooxeessubbara xaano iilline loonsonnikki bayichubbara yanna agarrenna baatto garunni qixxeessine hattono waa garunni horoonsi’nanni laashsha dandiiniro handaarunni laalchimma lossi’rate jawa injoo gede assine adha dandiinanni.
Bakkalcho:- Laalchonna laachimma lossi’ratenna sagalete wowe buuxisiisi’rate baatto loonse qixxeessatenni hanafe gide winxe laashshine gide gamba assate geeshsha noo harinshonni loosidhe galtinori yannitte hayyo horoonsidhanni noo gara woy tekinolojete reekko hiittoonni xawisatto?
Negaash (Dr):- Loosidhe baalunku galtinori woy taalo ikkino dhuki dinonsa. Kayinnilla, xaa yannara la’nanni hee’noonnihu Qamade albi gede sammi yine winxanniha ikkikkinni illacha tungoonni handaara ikkasinne qasiisotenni laashshinanni gede assinanniiti hee’noonnihu. Baxxinohunni, qasiisotenni loonsanni gede assa hananfi kawa loosidhe galtinori baattonsano mitteenni qixxeessidhanni, mitteenni wixxanni, yannitte hayyubbano (Tiraakere, babbaxxitino gibrinnu loosi maashinna wkl) mittimmatenni horoonsidhanni loosidhanni afantanno. Konni albaanni baatto loosi’rate gari mittu mittunku loosi’re galnohu hasatto garinni ikkinnina qasiisotenni halashshi’ne loosi’ranna maashiinna gutunni horoonsi’rate harinsho dirosantinonkanni. Qasiisotenni (kilaasteretenni) loosi’ra hanafa kayinni gibrinnu tekinoloojubba horoonsi’rate ragaanni jawa injoo kalaqqino. Qasiisotenni loosi’ranna gibirinnu Mekaanayzeeshiine horoonsi’ra laalchu hafanfarre ajishshanno; laalchimma leddanno. Konni kaiminni, xaa yannara gobbankera baatto qasiisotenni loosui’ratenna yannitte gibrinnu maashinna horoonsi’rate gari woyyaawanni dayno.
Baxxinohunni, hala’lado baatto aana yannitte gibrinnu hayyubba garunni horoonsi’ra hasiissanno. Konne assa dandiiniro harancho yanna giddo gobba hasidhanno laalchonna laalchimma lossi’ratenni sagalete wowe buuxisiisi’ra dandiineemmo yitanno ammano nooe.
Bakkalcho:- Ati qarunni massagattoti gibrinnu xiinxallo uurrinshara Qamadete laalchimma woyyeessate gobbaanni wolootta illachunni loonsanniri maati?
Negaash (Dr.):- Ani, Qamadete laalchimma woyyeesso xiinxallaanchi gede hattono gobboomu Qamadete laalchimma woyyeesso xiinxallo qineessaanchi gede gobbate giddo laalchimmansa woyyaabbinori babbaxxitino Qamadete sirchi hala’lannonna egennamanno gede; laalchimmano lexxitanno gede assinanniiti hee’noommohu.
Xaa yannara woyyeessinanni hee’noonniri Qamadete sirchubba dhibba dandiitanore ikkitannonna woyaawino laalcho uytannore; alichaamete ikko gammoojjaame qooxeessubbara diilallote akati ledo sumuu yitannore Federaaletenni ikko qoqqowubbate babbaxxitino gibrinnu xiinxallaanonni ledo qinaambe loonsanni hee’noommo.
Assinanni hee’noonni xiinxallubbanni yanna yannantenni woyyaabbinori Qamadete sirchubba afi’nanniiti hee’noommohu. Xiinxallotenni afi’noonnire woyyaabbinore Qamadete sirchubba kayinni wixa batissanno uurrinshuwara sonkeemmo. Wixa batissanno uurrinshuwano ninkewiinni adhitanni hala’ladunni batisse loosidhe galtinorira hattono Yuniyeenete hirtanno. Wixu yaa waacote; bushshu madaabbarinono loosidhe galtinorira waacote. Kuri loosidhe galtinorira hasiissanno waacubba hasiisanno garinni iillishanna shiqqo woyyeessa hoongiro laalchonna laalchimma lossi’ra didandiinanni. Konni kaiminni, ninketi gibrinnu xiinxallo uurrinsha laalchonna laalchimma leddanno handaarranna loossara jawa illacha tugge loossanni afantanno. Gibrinnu handaari laalchimma loossate loosi hojjinni loonsanniha dikkino; babbaxxitino bissanni ledo halammenna qinaambe loonsanniho. Federaaletenna qoqqowubbate handaarunni xiinxallote loosinni bobbakkino bissanni ledo mitteenni ikkine loonseemmo. Konninni, babbaxxitinoro woyyaabbino sirchubba fultanno gede assinanni hee’noommo.
Bakkalcho:- Qamade laashshate bushshu madaabbara horoonsi’rate gobbaanni wolootta laalchubbara horoonsi’nanninte gede kalaqamu harishsha horoonsi’ra didandiinanni?
Negaash (Dr):- Kalaqamu harishsha woy kompooste horoonsi’ra dandiinanni. Kayinnilla, kalaqamu harishsha (kompooste) umise kalaqamunni babbaxxitino waaco hasidhanno. Qamade haammata hekitaare baatto aanaati laashshinannihu. Lawishshaho, mitte hekitaare baatto aana laashshinanni Qamadera lowo toone kompooste hasiisanno. Ruukkado baatto aana laashshinannirira kompooste qixxeessinanni horoonsi’ra dandiinanni. Qamade laashshate kayinni lowo toone kompooste hasiisannohura hasi’nanni garinni horoonsi’rate lowonta qarrisanno.
Kompooste Qamadete laashshate horoonsi’ra hoongirono baattonke laalcho uytanno gede assate kayinni lowontanni hasiissannote. Kompooste woloottu kemikaale madaabbari ledo qineessine horoonsi’ra dandiiniro asiidetenni gawajjame laalcho aannokki bushsha (baatto) xagisa dandiinanni. Kompooste hiittenne yannarano ikkiro baattonkera lowontanni hasiissannonke. Kemikaalete madaabbara lowo yannara horoonsi’nanniha ikkiro baatto (bushshu) kemikaaletenni gawajjamannohura laalcho diuytanno. Konnira, kemikaalete madaabbara horoonsi’neemmo woyte kalaqamu harishshano ledo horoonsi’ratenni bushsha xagisanna laalcho aanno gede assa dandiinanni. Kalaqamu madaabbara hala’ladunni iillisha dandiiniro kemikaalete madaabbarinni ledo mitteenni horoonsi’ratenni bushsha xagisa dandiinanni. Ikkollana, Qamade miliyoonetenni hendanni hekitaare baatto aana laashshinanni daafira kageeshshi baattora ikkitanno Kompooste qixxeessine horoonsi’rate didandiinanni.
Bakkalcho:- Loosidhe galtinori handaaru ogeeyyenni uynanni amaalenna yannitte hayyubba garunni horoonsi’rate ragaanni xaaddinoti woy bandoonni foonqe no?
Negaash (Dr.):- Loosidhe galtinori noonsa dhukino annu annu garinni babbaxxanno. Mitu kiirotenni haammata saada noonsareeti. Mitu kayinni boode saada noonsareeti. Kompooste qixxeessate saada heera noose. Haammata saada noonsari hakko bikkinni lowo kompooste qixxeessi’ra dandiitanno. Woloottu kayinni bale unte babbaxxino ishine gamba assite qixxeessi’ra hasidhanno. Konni handaarinni loosidhe galtinori dhukinna egenno lowontanni hasiissannote. Babbaxxitino doogganni horoonsi’ne rosicho aanna afidhino egennonna rosicho garunni loosu aana hosiissanno gede assa agarranni.
Baattonsa danchu garinni amadooshshe assitannori heedhara dandiitanno. Afa hoongetenni kayinni baattonsa shaqqille garunni agartannokkiri heedhanno. Kalaqamu harishsha noose horo loosidhe galtinori affino. Kayinnilla, xaano ikkiro hiittoonni qixxeessitanninna hiittoonni horoonsidhanni baattonsa shaqqille agara dandiitannoronna laalchimmansa lossi’ra dandiitannoro duucha yannara rosiisanna kakkaysa hasiissanno.
Wolu kayinni, Qamade laashshinanni woyte duucha yannara qarrissannori ishinu no. Konnira, konne laalchu giddo ciiranno ishine gargarate kemikaale garunni horoonsi’nanni loosi’ra hasiissanno. Duucha yannara mittu dani wixa wixi’ra dihasiissanno; babbaxxino wixa winxummoha ikkiro baattote shaqqilleno agarreemmo; laalchimmano lophitanno gede assineemmo. Konnira, babbaxxitino hayyubba horoonsi’ra hasiissanno.
Bakkalcho:- Sa’u muli dirra kawa loonsoonnita Itophiyu Qamadete laalchimma seyoo hiittoonni keenatto?
Negaash (Dr):- Laalchimma xawisa dandiinannihu taje kaima assineeti. Kayinnilla, hedotennino xawinsanniri hee’ranno. Gobbankehu Qamadete laalchinna laalchimma albinni lexxitino. Adda coyi’rate, gobbate mootimma jawa illacha tuggino handaaraati. Konni albaanni Qamade gobbaydinni lowo baajeette gaamme eessinanninka. Lowo doolaarenni eessa calla ikkikkinni mito woyte hasi’noonni garinni afi’ra hoogate ikkito kalaqantanna keeshshinoonni. Lawishshaho, Koovidi fayya kalaqantu yannara gobbate giddora Qamade eessa didandiinoonnika.
Hattenne yannara kalaqantino shetto kaiminni mootimmanke gobbate giddo Qamadete laalchimmara uytino illachi lowontanni naandanniho. Manchi beettira heeshshote hasiisannori giddonni umiti sagalete. Konnira, sagaletenni umo dandaate kayinni kaajjine loosa agarranni. Mootimmano ikkito qansootu kaajjitenna illachunni loosidhe sagaletenni umonsa dandiituha ikkiro woloottu mootimmuwa (gobbuwa) anga la’ne heeratenni fulle umo dandiinanni. Sagaletenni umo dandaa hoongiro hiittenne yannarano gobbaydi gobbuwa hekkonni fula didandiinanni. Wole hasatto sagaletenni aante daggannote.
Konni daafira, anino ninkeno ikko loosu miilla’ya handaarunni xinxallo assatenninna woyyaawino laalchimma uytannota Qamadete sirchubba bandanni loosidhe galtinorira iillanno garinniiti loonseemmohu. Mootimmano jawu garinniiti konne looso irkissanni afantannohu. Laalchimma leddanno sircho bada calla ikkikkinni loosidhe galtinorino jawa illacha afi’ra dandiitino.
Bakkalcho:- Laalchimma lexxitino yinanna kayinni dikkote aana laalchu anje xaaddanno korkaati maati yaatto?
Negaash (Dr):- Xaa yannara Itophiyu giddo laashshatenni calla ikkikkinni loosidhe galtinoriwiinni laalcho gamba assitanni dikkote shiqishshannori haammata bissa kalaqantino. Babbaxxitino doogganni beeqqaano ikkitanni afantannori dallaalootu no. Laashshatenni calla tashshi yinanniha dikkino; daga laalcho danchu waaginni hidhite horoonsidhanno gede assatenniiti tashshi yinannihu. Kayinnilla, babbaxxitino korkaattanni; dallaalootu angansa wortanni dikkote aana laalchu anje kalaqantanno gede assitanno. Dallaalootu laashshitukkinni, daafurtukkinni, mittoreno loossukkinni woloottu daafurinni uminsa hasatto wonshi’ratenna doogimale jiro kalaqi’rate wo’naaltanno doogonniiti dikkoet laalchu anje kalaqantannohu. Babbaxxitino doogganni dallaalootu uminsa tirfe afi’rate calla hasidhannohura laalcho gamba assite maaxxanno. Gobbate ikko woloottaho leddanno tirfe dinona loossukkinni daafurte daffe loosidhino daga anganni shotu waaginni adhitanno; dikkoteno anje kalaqantanno gede korkaata ikkitanno. Kuni assooti digaraho.
Wolu garinni, qooxeessinkera afantannori qachu gobbuwa Qamade ninke gede laashshitannore dikkitino. Konni kaiminni, illacha tunge agara hoongiro daddalaanonna dallaalootu gobbate giddo laashshinoonni Qamade gamba assite maaxxe qachu gobbuwara fushshite hirtara dandiitanno. Babbaxxitino ragga widoonni gobbara fushshitara dandiitanno daafira gobbate giddo dikkote laalchu anje kalaqantannohura seekkine qorqora hasiissanno yitanno ammano nooe. Kurinna labbanno korkaatta kaiminni gobbate giddo Qamadete laalchi anje kalaqantanno ikkinnina xa loonsanni hee’noonni garinni laalchimma lexxitanniiti noohu.
Bakkalcho:- Yannakki fajjite ledonke assooto keeshshora wodaninni galanteemmo.
Negaash (Dr):- Anino galateemmo.
Amsaalu Felleqe
Bakkalcho Ammajje 28, 2016 M.D
