Eote ministere gobbannita eote dhuka lossate giwiru amanyoote woyyeessatenninna seera agadhino garinni gamba assate loossanno. Sa’u yannara gobboomu deerrinni maakiro ikkonoomete woyyeesso assinoonnihuno gobbate giddo eo lossate hendeeti.
Gobbannita miinju woyyeesso guuta ikkino garinni loosu aana hosiisa hananfi kawa deerru deerrunkunni eote bikki lophanni daynota kullanni.
Maakiro ikkonoomete woyyeessohu qaru illachi gobbate giddo eo lossatenni gobboomu latishshu hasatto gobbate giddo dhukinni gumulate. Konni ragaanni miinju handaara massagganno uurrinshubba luphiima yawo noonsa. Qoqqowubbano hattonni giddo eonsa gamba assitanni gobboomu yawonsa fultanni afantanno.
Tenne hajo lainohunni Sidaamu qoqqowi mootimma Eote Biilloonyi qara adyrektericha ikkinohu kalaa Demisse Isaatu tenne lamala wosinchonke ikke qixxaawote kifilenke ledo keeshsho assino.
Xaa yannara qoqqowunnita giddo eo lossatenni hasiisanno illachiranna dagoomu latishsha halashshate loonsanni hee’noonni loossa lainohunni lamalate wosinchinke uynonke xawishsha aananno garinni qineessine niwaawete shiqinshoommo. Dancha nabbawate yanna!
Bakkalcho:- Qoqqowoho tenne yannara deerru deerrunkunni afantannori giwiru baataano kiiro mageeshshite?
Kalaa Demisse:- Qoqqowinkera TOTni maareekkantinori giwiru baataano lainohunni deerra ‘A’ 3 kume 290 ikkitannori no. Deerra ‘B’ giwiru baataano kiiro 4 kume ikkitanno. Qoqqowinkera deerra ‘C’ lede xaphoomunni 45 kume ikkitanno daddalaano giwiru baataano afantanno.
Bakkalcho:- Tayxe baajeettete dirinni qoqqowoho giddo eo gamba assate mixo mageeshshite? Xaa geeshsha noohu mixote gumulshi mageeshshiho yaatto?
Kalaa Demisse:- Tayxe baajeettete dirinni ganyete eonni 13 biliyoone 676 miliyoone birra eo gamba assateeti mixi’noonnihu. Konni giddonni sa’u tonne aganna mixo 10 biliyoonenna 57 miliyoone birraati. Tenne mixonni gamba assa dandiinoonnihu 8 biliyoone ale birraati.
Bakkalcho:- Eote bikki sai diri labbanno yannanni ledo heewisiinsiro mageeshshi lexxo noosi?
Kalaa Demisse:- Sa’u tonne aganna giddo gamba assinoonnihu eote bikki sai 2016 baajeettete diri labbanno yanna eonni ledo heewisiinsiro 2.2 biliyoone birrinni roorre leellishino. Eote lophono 35.1% ikkitino.
Maazzagaajju eono la’nummoro diru giddo gamba assate mixi’noonnihu 1 biliyoone 642 miliyoone birraati. Sa’u tonne aganna mixo 1 biliyoone 233 miliyoone 500 kume birraati. Tenne mixonni sa’u tonne agannara gamba assa dandiinoonnihu 845 miliyoone 348 kume 967 birraati. Kunino, sai 2016 baajeettete diri eonni ledo heewisiinsiro 168 miliyoone 318 kume 188 birri roorre noosi.
Ganyetenna maazzagaajju minna eo mitteenni xaphi assine la’nummoro diru giddo 15 biliyoone 318 miliyoone birra eo gamba assate mixi’noonniha ikkanna; konni giddonni sa’u honse aganna giddo 11 biliyoone 488 miliyoone 500 kume birra gamba assate hende 9 biliyoone 647 miliyoone 68 kume 397 birra gamba assa dandiinoonni. Konneno sai diri labbanno eote yannanni ledo heewisiinsiro 2.4 biliyoone birrinni roorre leellishino.
Komaandi postenniti sa’u tonne aganna mixote gumulshi ripoorte xaphi yite shiqa hooggurono ganyetenna maazzagaajju mixo gumulshi sa’u tonne agannahu 11 biliyoone 33 miliyoone 827 kume 783 birraati. Kunino, sa’u tonne aganna mixote gumulshi 86.4% ikkanno. Diru mixo kaiminni keenniro xaa yannara gumulshu 72% ikkanno.
Tonne aganna eo sai 2016 baajeettete diri labbanno yanna eonni ledo heewisiinsiro 2 biliyoone 718 miliyoone 819 kume 834 birrinni roorre leellishanno. Eote lophono 32.7% ikkinota leellishanno.
Bakkalcho:- Qoqqowu dagoomita latatenna lophate hasatto wonshate dandiisiissannota giddo eo hasi’nanni garinni burqisate loossa hiikko garinni gumullanni hee’noonni?
Kalaa Demisse:- Sidaamu qoqqowi safami yannara 2012 baajeettete dirinni 2.3 biliyoone birra eo gamba assinoonninkanni. Hakkonni kawa qoqqowu eo diru dirunkunni lexxitanni daggino. Konni ragaanni la’nummoro xaa yannara giddo eo garunni gamba assinanni fulo diwate ragaanni gumulshinke 63% iillino. Qoqqowu mootimma diru dirunkunni lophitanni dagginota eote doorshubba kaayyote gede horoonsi’ratenni dagoomunnita latate xa’mo yaano rosu, fayyimmate owaantubba hattono anganni way dooggatenna woloottano safote latishshubba loonsanniiti hee’noonnihu.
Gobboomu deerrinni worroonni raga kaima assatennino maakiro ikkonoomete ragaanni assinoonni woyyeesso qoqqowoho giddo eo lophora mitto doorsha ikkinonke.
Eo gamba assate loossano yannite tekinolojenni irkisantinota assatenni sai 2016 baajeettete dirinni hananfe 13 uurrinshubba giwirensa Teele-birrinni baattanno gede assinoommo.
Hawaasi quchumiranna qoqqowu mereershira shallagote qorqoshu (odiitete) looso “sized tax” hayyonni harisa hananfoommo. Aananno 2018 giwiru eo dirira ‘e-fiding’ hattono ‘e-payment’ hanafateno hajo la’annonsa bissara balaxote qajeelsha uynanni hee’noommo.
Mooranna baincho assootubba yannitte hayyonni horoonsi’ne gargarate duuchu gari sharro assinoonni. Danchu gashshootinna lifixxino owaante mixo qixxeessine loosu giddora e’noonni.
Baxxinohunni, moorunni huluullammannire eo gamba assitanno loosaasine base soorratenni adhinoonni qaafonni masillu kalaqamino daafira tenne doogonni eo gamba assate loosinke woyyaawinohanna eonke lexxitanno gede mittichu dooshi gede kaa’linonke. Qoqqowunni zoonnate, quchummatenna woraddate geeshsha noori mootimmate uurrinshubba qinaabbe eo gamba assate loossa massagganno daafira qoqqowinke eo yanna yannantenni lophitanni daggino.
Bakkalcho:- Sidaamu qoqqowo ikke tantanami kawa giddo eo lopho leellishshanni daggino gara hiittoonni xawisatto?
Kalaa Demisse:- Qoqqowo ikkineenna umikki yannara qoqqowu amaale mini songo harinsi yannara qixxeessine shiqinshoonniti eote mixo 2.3 biliyoone birraatinkanni. Gamba assinoonnihuno mixote amandoonniho. Hakkonni gedensaanni kayinni qoqqowunniti giddo eo diru dirunkunni lexxitanni daggino. Aantanno 10 dirra mixo gedensaannino 20.1 biliyoone birra eo gamba assate mixi’noonninka. Eote lophono diru dirunkunni 24.5% ikkanno gede hendeeti. Kunino, giddoydita woxu fulo 50% giddoydi eonni diwate dandiinanni yineeti mixi’noonnihu.
Ikkollana, ninke kayinni duucha doogga horoonsi’ne eote hayyo woyyeesso harisatenni massagooshshu, loossate hayyo hattono hajo la’annonsa bissanni ledo noonke qinaambe kaajjishatenni yanna yannantenni giwiru seeranna rifoorme gobboomu deerrinni worroonni ragi garinni massaga dandiinoommo daafira mixonkeno ikkito eonke diru dirunkunni lexxitanni daggino.
Ganyetenna maazzagaajjunnita lede sai 2012M.D 3.2 biliyoone birra eo gamba assate mixi’neenna gumulshu kayinni 2.3 biliyoone birra ikkeeti kaimu yannara hanafaminohu.
Hakkiinnino, 2013M.D 3.8 biliyoone birra eo gamba assate mixi’neenna 4.029 biliyoone birra eo gamba assa dandiinoonni. Konni dirinni eote lophono 69.9% ikkinonkanni. 2014M.D kayinni 5.3 biliyoone birra eo gamba assate mixi’neenna 6.6 biliyoone birra eo gamba assa dandiinoonni. Lopho 49% ikkitinonkanni. 2015M.D kayinni 10.9 biliyoone birra eo gamba assate mixi’ne 8 biliyoone birra gamba assa dandiinoonni. Konni diri eote lopho 34.7% ikkitino. Aanino 2016M.D kayinni 13.1 biliyoone birra eo gamba assate 10 biliyoobe birra gamba assinoonni. Lophosino 24.6% ikkitino. Tayxe 2017M.D mixonni xaa geeshshano eote lopho 32% ikkitinota la’noonni.
Eote bikki diru dirunkunni tonne agannanni gamba assate amandoonni timo garinni heewisiinse la’neemmo woyte eonke 45.5% lossa dandiinoommo. Tini jawa soorrooti. Eote bikki sufino garinni lexxanni ha’ranno gede gobboomu deerrinni Eote ministere loosu mini taaksete woyyeesso assino kaiminni addi addi hayyo horoonsi’nanni loonsanni hee’noommo.
Maakiro ikkonoomete woyyeesso assatenni worroonni ragi kaiminni hattono wolootta giwiru eo doorshubba horoonsi’ratenni ledotenni kaajjado sharro assinummoro mixonke garunni gumula dandiineemmo. Qoqqowu mootimmano eo garunni gamba assineenna dagoomunnita latate xa’mo dawarate harinsho suffinota ikkitanno yine hendeeti loonsanni hee’noommohu.
Bakkalcho:- Qoqqowoho afantannori giwiru baataano taaksete seera ayirrissanni giwirensa maaxxukkinni ammanamatenni baattanni noo harinsho hiittoonni xawisatto? Baata hasiissannonsahunni ajishshe baattannori aana adhinoonniti taashshote qaafona heedhanno?
Kalaa Demisse:- Qoqqowoho taaksete seera ayirrisiisate harinsho lainohunni umi deerrinni daddalaanote huwanyoote kalaqate qajeelsha uyneemmo. Noonke zoonnanna woraddate tantanora hattono Hawaasi quchuma lede baxxinohunni deerra ‘A’ na ‘B’ giwiru baataano ikkitino daddalaano gamba assine huwanyoote kalanqoommo. Konni garinni ammante taaksete seera agadhitinokkire badatenni qorqorshu amanyoote kaajjishatenni owaatamaanote darrasanya uytannokkire harunsine qoqqowoho 180 ale daddalaano qorichinshoonni.
Konninni, rosicho afidhe seera agadha hoogginore ledotenni xiinxallonna harunso assine Federaalete Eote ministere Hawaasi quchumi sini ledo qinaawatenni sase doyicho qorqorshu looso loonsoommo. Sasente doyicho qorqorshunna harunsote loossa 30 uurrinshubba aanaati loonsoommohu. Lame doyichonni qorqorshu looso Hawaasi quchumi giddo loonsoommo. Hawaasi quchumira lame doyichonni harinsoommo qorqorshinni umi doyichonni 10 uurrinshubbara hende gumulloommo. Layinki doyichonni 10 uurrinshubbara hende 9 uurrinshubbara gumulloommo. Sayikki doyichonni Alatta wondi quchumiraati qorqorshunna harunsote looso loonsoommohu. Konni quchumira 10 uurrinshubbara hende 8 uurrinshubbara gumulloonni. Xaphoomunni, taaksete seera agarsiisate mixonkenni 90% ikkanno looso gumula dandiinoommo.
Konni kaiminni, 30 uurrinshubba aana qorqorshunna harunsote loossa gumulloommo. Assinoommo qorqorshinnino 27 uurrinshubba amada dandiinoommo. Tini yanna tekinolojennita ikkase kaiminnino mashalaqqe addi addi tuqu xaadooshshubba widoonni saysa dandiinoommo daafira ninke iilline loonsoommokki uurrinshubbano afidhino mashalaqqe garinni darrasanya uytanni noota la’noonni. Kunino, yanna yannantenni taaksete eonke lossanni noota la’noonni. Tittirotenni la’nanni woyteno ‘TOT’ eo lexxitanni daggino. ‘VAT’ eono hakko bikkinni lexxitanni dagginota la’noommo. Daddalu tirfeno tayxe lamenna sase dirrara albaanni noowinni woyyaabbanni daggino. Kurinna labbino hajubbanni taaksete seeranna amanyoote ayirrisiisate, shallagote qorqorsha (odiite) assate, qorqorsha assinoonni uurrinshubbano garunni shiqqe agarranninsa giwire yannatenni baattanno gede assate loosi baxxinohunni daddalaano taaksete seera garunni ayirrissannonna gadachonsa garunni fultanno gede huwanyoote kalaqatenna seera agarsiisate amaalate, qorqorate hattono seera agadhitinokkire xa’misiisate loossa qineessine loonsanni hee’noommo daafira konni ragaannino yanna yannantenni woyyaambe noota keena dandiinoonni.
Bakkalcho:- Giwire gamba assate harinsho muishshunninna hafanfarretenni co’itte assate loossa maa labbanno?
Kalaa Demisse:- Giwire gamba assate looso mussinnunna mooru assootinni gargarate umihunni loossate hayyo woyyeessatenniiti gatisa dandiinannihu. Loossate hayyonke kaajjado assatenni seeru aliidimma ayirrisiisate handaaru loosaasine qajeelsatenni qoqqowunni woraddate tantano geeshsha gutu uurrinsha amandoonni.
Handaarunnita loossate hayyo yannitte hayyonni massagantanno gede assateno tekinolojubba horoonsi’nanni hee’noommo.
Amandoommo 2017 baajeettete giwire gamba assinummo yannarano noonke uurrinshubba mereerinni 13 ikkitannore Teele-birrinni giwirensa baattanno gede assinoommo. Hawaasi quchumira haammata daddalaano nooha ikkasinni shallagote qorqorshi (odiitete) loossa ‘sized tax’ widira soorrinoommo. Aanteteno ‘e-finding’ hattono e-payment’ loossa hanafisiisate hende loonsanni hee’noommo. Kuri loossate harinsho noo gedeenni heedheennanni kaajjado qorqorshanna harunsono assinanni hee’noonni.
Qoqqowoho Daddalu Baanke afantanno qooxeessubba baalantera noori giwiru baataano uurrinshubba woraqatu birrinni kikkisamatenni co’icha ikkino garinni woxe Baankete eessatenni agarranninsaha giwiru asale qorqorshu ripoorte, minu kirinni afi’nanni eonni baantanni giwire, rosu owaante afi’noonnihunni baantanni giwirinni, baattote hattono Liizetenna addi addi baatooshshe Baankete widoonni baatte daarrasanya calla abbite shallagidhanno gede assinanni hee’noonni.
Yannitte tekinoloje horoonsi’ra lainohunni sa’u 2012M.D, 2013M.D hattono 2014M.D noo foonqubba tirranninna xaa yannara ajinshanni dangoonni. Dagoomuno darrasanya adhikkinni woxe baatannokki harinsho kalaqantino. Ninke uurrinshubba loosaasineno hedeweelcho dago horoonsidhe hojjinni marte uurrinshubbate ledo xaadde hasaawissannonsa yannarano giwiru baataano amadde Eote biilloonyi loosu minira sayisse uytanno harinsho kalaqantino. Baincho assootubba gumulate millissannore giwire gamba assitanno ogeeyye heedhanno yannara deerru deerrunkunni afantanno hajo la’annonsa bissara dagoomu sayise aannonsa daafira qoropho assitanni afantanno. Tini harinshono eote biilloonyi mootimmate bissarano dancha dago ikkitinohura hajo la’annonsa bissanni ledo qinaawatenni hunaano seerunni xa’misiisate looso kaajjinshe sifisiinsanni hee’noommo.
Baxxinohunni, eote giwire gamba assate amanyooti hattono shallago (odiitetenna) gumulo aate harinsho ledo xaadinohunniiiti qarrubba xaaddannohu. Konni ragaanni xaaddanni keeshshitino qarrubbano loossate hayyubba woyyeessatenni tira dandiinoommo daafira woyyaawa soorro dagganni no.
Bakkalcho:- Qoqqowunniti eote bue maati?
Kalaa Demisse:- Qoqqowunniti eote bue umihunni daddalu tirfeeti. Layinkiti, ‘VAT’ ledo amadisiisante dagganno eooti. Minu kirinni, caatete giwiri afi’nanni eono garunni gamba assinanni. Maazzagaajju widoonni Liizete baatooshsheno gamba assinanni. Loosaasinetewinni afi’nannihu loosu eo giwiri no. Hallanya uurrinshubbanni gamba assinanni giwiri no. Quchumaho baattote kirinni afi’nanni giwiri no. baadiyyete kayinni loosidhe galtinori baatto horoonsidhinohanna Irshu kirinni baattanno giwiri no. Qaraxo lede woloottuno eote buenkeeti.
Bakkalcho:- Qoqqowoho ammanantino giwiru baataanora afansha uynanni jawaachishatenna kiironsa lossate harinsho no?
Kalaa Demisse:- Ammanantinore giwiru baataano jawaachishate ragaanni diru dirunkunni afanshanna baraarsha uynanni dangoommo. Daddalaano afansha uynansara hasidhanno. Mite mite giwiru baataanora haanja kaarde uynoonninsa. Haanja kaarde uyninsaro qoqqowoho hiikkurino hajo la’annonsa massagaano hasidhanno yannara balaxotenni owaante afidhanno harinsho kalanqanni. Ammanantino giwiru baataano addita owaante afi’rate hayyo kalanqe loonsanni hee’noommo.
2017M.D songo harisateno balaxote qixxaawo gunde hee’noommo. Xaa geeshsha noo harinshonni daddalaanote ledo sumimmete iilline diru dirunkunni baraarshanna afansha uyinanni dangoommo harinsho noo daafira eo gamba assitanno uurrinshubbanna giwiru baataano dagoomi mereero danchu xaadooshshi kalaqamino.
Bakkalcho:- Dagoomunna hajo la’annonsa bissawinni agarranni qeechi maati yaatto?
Kalaa Demisse:- Umihunni. Deerru deerrunkunni noori eote uurrinshubba massagaanonna ogeeyye handaarunni owaante aate ledo xaadinohunni kalaqantanno qarrubba tirate mootimma wortino faasho garinni loosu yanna garunni horoonsidhe owaatamaano tultaabbannokki gede lifixa, hattono moorunninna muishshunni co’itte ikkitino owaante aa noonsa. Layinkihu, daddalaano dikki’rate amanyootinni owaatamaanote darrasanya garunni uytanni mootimma lallawunni uytinonsaha qansichimmate yawo garunni fulatenni xa’mamaanchimmatenni umonsa gatisa noonsa.
Qoqqowu dagoomino dikkidhanno yannara darrasanya xa’mite adhatenni mootimma latishsha halashshate assitanno millimillora agarranninsa irko assa noonsa. Xaphoomunni, dagoomu agarranninsaha giwiru asale garunninna yannatenni baata noonsa. Qoqqowoho harisannita latishshu loossa irkisa noonsa. Deerru deerrunkunni afantannori ga’labbote bissanno eo gamba assate amanyooti ledo xaadinohunni kalaqantanno qarrubbanna seerimale assootubba Eote biilloonyi ledo qinaabbe tirate duuchanka woyte qixxaabbinore ikka noonsa.
Bakkalcho:- Yannakki fajjite oottonke hala’ladu xawishshi daafira wodaninni galanteemmo.
Kalaa Demisse:- Anino galateemmo.
Amsaalu Felleqe
Bakkalcho Onkoleessa 7, 2017 M.D
