Quchuma biifisa, hasiissannota safote latishshuwa halashshanna co’ichimmasi agaranna deerrasi agarino garinni lossa agarranni. Xaa yannara gobbankera duuchante qooxeessubbara afantanno quchumma deerransa agadhitino garinni lophitanno gede illacha tunge loonsanni hee’noonni.
Tenne lamala wosinchinke Soojjaati Sidaami zoone Daayye quchumi gashshooti kantiiwa ikkinohu kalaa Maasreshsha Mengistu quchuma lossatenna heewisamaancho assate loossa laise qixxaawote kifilenke ledo keeshsho assino. Wosinchinke uynonkeha hala’lado xawishsha aananno garinni qineessine shiqinshoommo.
Bakkalcho:- Daayye quchumi safaminohu mamarooti? Quchumu gashshootinni massagama hanafinohuna?
Kalaa Maasreshsha:- Daayye quchumi umi yannara 1956M.D dagatenni xintamino. Xintamihunni hanafe daga uminsanni mine mi’nitanninna quchuma woyyeessitanni daggu gedensaanni 2008M.D quchumu gashshoote ikke umisinni amaalete mine kalaqi’re kantiiwunni massagama hanafino.
Quchumu sai diri albaanni 44 kume ikkitanno teessaano hanqafee keeshshinoha ikkanna; tayxe dirinni kayinni tantanote pilaane qixxeessinoonni. Konni kaiminni, olluubbanna dagate batinyeno lendeenna xaa yannara 102 kume lae ikkita teessaano giddosi hanqafe loosanni afamanno. Quchumu xaa yannara 12 olluubbanni tantaname mitto quchumu gashshootinna maazzagaajju hundaanni galanni no.
Bakkalcho:- Quchumaho xaa yannara hasiissannota safote latishshuwa halashshinoonni yine hendanni?
Kalaa Maasreshsha:- Mittichu quchumi gashshoote ikki gedensaanni daga hasidhannota dagoomittetenna miinju horo aannoha ikkanna; konnirano, daga hasidhannohu kaimunni safote latishshaati. Safote latishshuwa loossa mereerinni mittu way owaante shiqqooti. Xalalu anganni way owaante konni albaanni 20 kume ikkitanno daga hedote giddo worre ijaarroonni uurrinshanniiti daga owaante afidhanni keeshshitinohu.
Kunino, dagannita seeda yanna mitiimma tira dandiinokki daafira xaa yannara 450 miliyoone birri fulonni ijaarranni pirojekte ga’rafo fushshineenna xaa yannara ijaarshu loosi 87% iillino. Pirojektete ijaarshi loosi aananno mittu agani gedensaanni wo’munni wo’ma goofeenna dagate hasiissanno owaante aate tenne yannara hashsha barra sharro assinanni hee’noonni. Tini pirojekte 80 kume daga horaameeyye assitanno yine hendanni. Konni kaiminni, quchumaho way iillo 80% ale iillitanno yine hendanni.
Woleno, daga lowo geeshsha hasidhannoti dooggate latishshaati. Konni ragaanni lame haaro kolishsho (asfaaltete) doogga quchuminke giddoonni tayisse sa’annori xaa yannara loosantanni no. Mitte Daayyenni-Cirre-Naansabo doogote pirojekteeti. Layinkiti, Daayye-Hookko-Arooreessu pirojekteeti. Lamenti Asfaaltete doogga Federaalete mootimmanni loosantanni afantanno. Xaa yannara danchu garinni loosantanni afantanno. Woleno, quchuminke giddono seesallicho kincho karate loossa, haaro doogga fannanni kincho tunganni doogga no. Doogga hala’ladunni fannanni hee’noonniha ikkirono dagate hasattonna xa’mora wo’munni wo’ma dawaro qolle gundoonni yaa dikkino. Kayinnilla, yanna yannantenni quchumaho dooggate latishshi loosi lexxanni afamanno.
Caabbichu halashsho loossano la’nummoro dagate lophora, loosu kaayyo kalaqoranna miinju horora lowontanni hasiisannoha ikkasi kaiminni hasattono yanna yannantenni lexxitanni hadhanno. Mootimmate latisate dhukinna injo hattonni lexxanni daynoha ikkasi ledo amadisiisame baadiyyetenni quchuma higge hala’litanni noo qooxeessubbara caabbicho halashshate loosono illacha tunge loonsanni hee’noonni.
Hakkonni bikkinni quchumu mereerono handaarunni xaaddanno mitiimmuwa tirranni ha’nanni hee’noonniha ikkirono quchumu giddo caabbichu murmuramme dagate widoonni jawa koffeenya kalaqqanni noota la’noonni. Konne qarra tirateno mootimmate gede quchumaho mitticho caabbicho tuqinsanni mereersha (substation) ijaarsiisate ga’rafo fushshinoonni. Kuni mereershi ijaaramiro daganniha caabbichu qarra tiranno. Xaa geeshsha noohu kayinni dagate giddo caabbichu mitiimma tirantinokkita la’noonni.
Bakkalcho:- Quchumu Investimentete halashshora noosi kaayyo hiittoote? Xaa yannara addi addi Investimentete handaarranni bobbakkino dureeyye no?
Kalaa Maasreshsha:- Daayye quchumi Sidaami giddo noo quchummanni lowo geeshsha hala’ladonna Investimenteteno injiinoho. Babbaxxino miinjunni dukkisamino Bunu latishshi loossanninna hattono culkunna shiilo labbinori kalaqamu jiro qooxessaho noo quchuma ikkasi ledo amadisiisame gobbateno eo afisiisate hattono gobbaydi woxu soorro afisiisa dandiitanno laalchubba laashshinanni qooxeessa ikkasinni latate lowo geeshsha injo nooho.
Konne dagankeno kuri laalchubbanni afidhanno horonni miinjunni, daa’’attotenna woloottano babbaxxitino handaarranni afidhanno eo Daayye quchumi giddo abbite Investe assitannohu ledo amadisiisame handaarunni yanna yannantenni hasattono lexxitanni daggino. Konnirano, mootimmate gede injo kalanqanna miinju batinyino hala’lanna quchumuno hakko bikkinni hala’lanni nooha ikkasinni ledo amadisiisame kalaqamunna mannu loosino injubbano noota la’’a dandiinanni.
Kalaqamunni noo injo mereerinni Bo’noorunna Asaaro Foonchubba, Loggita Looje hattono babbaxxitinori kalaqamu injubbano afantanno. Woleno, mannu loosinoti Gata Looje, hattono Hoteellanna woloottuno injo kalaqqannori hala’ladunni loosantanni afantanno. Mootimmanniti jajjabba uurrinshubbano hakko bikkinni hala’litanni afantanno. Lawishshaho, Hawaasi Yuniversite Daayye kampaase, Pooli-Tekinikete Kolleejje, RTC Industirete paarke hattono woloottano jajjabba mootimmate uurrinshubba ijaarantanni afantanno. Kuri uurrinshubba ijaarama quchumu giddo mannu kiiro hala’litanno gede hattono daa’’attoteno injo kalaqantanni hattono Investimentete hasattono lowo geeshsha lexxitanni daggino.
Bakkalcho:- Quchumu teessaanote hee’ratenna loosi’rate injiinoha assate ragaanni loonsanni hee’noonni loossa hiittoonni xawisatto?
Kalaa Maasreshsha:- Quchuminke teessaanote hee’rate injiinoha assate illacha tunge safote latishshi loossa loonsanni hee’noonni. Ledoteno, quchumu co’ichimma agarsiisateno baxxino garinni illacha tunge loonsaniiti hee’noonnihu. Konninni, dagano hagiirraame ikkite qooxeessinsa, maatete hattono uuurrinshubbate co’ichimma agarsiisa dandaanno garinni loonsanni hee’noonni. Ninkeno quchumu gashshooti gede mitiinsannore hashsha barra yinummokkinni tirranni hee’noommo. Konni ragaanni yanna yannantenni dagganni noo soorrono danchate.
Bakkalcho:- Tayxe dirinni quchuma latisate mixi’noonni loossanna xaa geeshsha noo gumulsha hiittoonni xawisatto?
Kalaa Maasreshsha:- Konni dirinni quchuminkera hala’lado latishshu loossa loosate mixi’ne loosu giddora e’noommo. Konninni, illacha tungoommori mererinni mittu caabbicho diriirsate loosooti. Mittu mittunku qachira illacha tunge caabbichu xuruura diriirsa hasiissanno yaannohunni 15 qachubbara haaro caabbichu xuruura diriirsa dandiinoonni. Gobba caabbicho diriirsate ragaannino 1 kiilomeetire diriirsate mixi’ne baxxino garinni dagate beeqqo kaajjishatenni 6 kiilomeetire ale ikkannoha caabbichu xuruura diriirsa dandiinoonni. Saeno, 1km seesallicho kincho karate looso mixo amande 0.84km loosa dandiinoommo.
Dagoomitte handaarinni mittu rosu loosi tuqishshaati. Konnira, rosu minna gatamarsha lainohunnino konni albaanni rosaminokki garinni quchumu giddo noora baalanta rosu minna gatamarre maassiisate loosono illachunni loonsoommo. Umihunni, rosanna rosiisate injiitino base kalaqate ragaanni baalanta rosu minna woyyeessa dandiinoonni. Rosu minna eotenni woyyaabbinota assateno bilookgiraantete irko assinoonni. Rosu minna woyyeessate dagate beeqqono lossatenni rosu minna dagatewiinni woxe afidhanno injo kalanqeenna xaa yannara rosu minna woyyaabbanni daggino. Deerrano hakko bikkinni woyyeessate looso illachunni loonsanni hee’noonni.
Fayyimmate mereershanna fayyimmate keellubbano haaroonsate loosono lonsoommo. Konnia albaanni fayyimmate uurrinshubba giddo xagichu mitiimma xaaddannonka. Xagichu mitiimma xaaddannokki gede assate loosono loonsoommo.
Loosu kaayyo kalaqo lainohunnino wedellu mittu mereershi gatamarsha assatenni kontiinerubba qixxeessatenni loosu kaayyo kalanqoommo. Konneno Industirete, gibrinnunna owaantete handaarranni digiretenni dipiloomunni hattono 10kinna 12ki kifile ale guddino wedellira loosu kaayyo kalanqoonni. Konni diri hanaforano 1 kumenna 700 ale ikkitanno wedella fille loosu kaayyo kalaqate mixo amande hasattonsa kaima assatenni tantanne Daayye Pooli Tekinikete Kolleejje ledo halamatenni qajeelsha uyneenna wedelluno loosi’ne lophineemmo yitanno hedo amaddu gedensaanni liqoote injo kalanqoonni.
Wole widoonni, babbaxxitino mootimmate jajjabba uurrinshubbara, paarkubbate hattono hallanyu uurrinshubbara loosu kaayyo kalaqantinonsa. Xaa geeshshano diru mixo giddonni 95% ikkannorira loosu kaayyo kalanqoommo. Gattino yanna giddono mucci assine loosate illacha tunge loonsanni hee’noommo.
Woleno, gutu jireenya buuxisiisate loossano hakko bikkinni loonsanni woyyino gumi maareekkamanni no. Maatete jireenya halashsha lainohunnino quchumaho saadatenna qulxu’mete latishshi loossano xaa yannara loonsanni hee’noonni. Quchuminke giddo xaa yannara 50 qulxu’mete poonde umme qixxeessatenni qulxu’me ce’nanni gede assatenni dagate horo buuxisiisanno garinni loonsanni hee’noommo. Quchumu gibrinni loossano hakko bikkinni loonsanni hee’noonni.
Wolu garinni, daddalu amanyootino seeru garinni ikkanno gede assatenni daddalunni afi’nanni eo dagate horora hossanno gede quchumu giddo hala’lado latishshu loossa loonsanni gede assate illachunni loonsanni hee’noommo.
Afi’neemmo eono dagate latishshira hossanno gede assatenni womaashshu gashshootinke xawadimmanna xa’mamooshshu noo amanyootinni massagamanno gede kaajjishe loosatenni xaa yannara daganke kayissanno xa’muwara dawaro qolate assinanni hee’noonni sharro hala’ladote.
Bakkalcho:- Quchumunnita giddo eo lossate ragaanni daggino soorro hiittoote yaatto?
Kalaa Maasreshsha:- Quchuminkeha eo la’neemmo woyte sa’u sase dirra kawa lowo geeshsha lexxitanni daggino. Mootimmatenna hallanyuwinni afi’neemmo eo, kirunni afi’nanni eono illacha tunge loonsanni hee’noommoha ikkasinni tayxe dirinnino 100 miliyoone birra eo gamba assa dandiinoonni.
Konni garinni lamenna sase dirra gedensaanni giddo eonni giddo fulo diwa dandiinanni garinni murci’ne loonsanni hee’noommo.
Bakkalcho:- Quchumaho qansootu gallanni mini horaameeyye assate loonsoonniri no?
Kalaa Maasreshsha:- Quchumu giddo minnate amanyooti hala’lanninna teessaanote injaannoha ikka hasiissanno. Tennerano baattote xa’mo dagganno woyte babbaxxitinoti Liizete amanyooti wodhonna loossa agadhino garinni ga’rafo fushshinanni baatto sayinse uynanni harinsho no. Wole widoonni, maamarunni tantanante suuqidhino teessaanora baatto shiqishate loosono illacha tunge loonsanni hee’noommo.
Bakkalcho:- Quchumu yannitte pilaanenni massagamasi lophosira abbitino kaayyo hiittoote yite xawisatto?
Kalaa Maasreshsha:- Quchumu konni albaanni Istiraateejike pilaanenni galannohonkanni. Tayxe dirinni kayinni woyyeessine ‘structural plan’ qixxeessinoonni. Konne calla ikkikkinni, konni albaanni ijaaru gottinyi pilaane dinoonka. Baychu deerru pilaaneno dinoonka. Wirro gatamarate (NDP) pilaaneno diqixxaabbino. Kurinna woloottano quchuma woyyeessate injiitanno pilaane baala xaa yannara qixxaawo gunde amaalete mininni kaajjisha calla gattino yannaraati hee’noommohu. Amaalete mininni kaajjinshi gedensoonni loosu giddora e’nanniha ikkinohura aantetenni loosu aana hosiinsanniha ikkanno.
Konni albaanni noo pilaane garinni quchuma seerimale assootubbanni agarsiisate looso illachunni loonsanni hee’noommo.
Quchuminke gede konni albaanni baatto buuxisiisate kaadaasterete loossano loonse diegenninoonni. Xaa yannara kayinni kaadaasterete looso hanafisiinse hee’noommo. Konni dirinni 1000 paarsile gunde layinki doyichono 1000 paarsilera ga’rafo fushshine loossanno bissara sayinse uynoommo.
Bakkalcho:- Quchumaho hodhishshu bobbanke lifixa assatenna kaameelu hoowe garunni injeessatenna quchumu giddo millissanno yannara dano iillishshannokki gede hasiissannota qorophote malaatta worroonni gara hiittoonni xawisa dandiinanni?
Kalaa Maasreshsha:- Quchumu hala’lado ikkasi ledo amadisiisame kaameellanna woloottuno gongo’mishamaano haammatte leeltannoha ikkasi ledo amadisiinse mannu aana kaameelu dano iillitannokki gede assate raadootenna wolottano addi addi doogga horoonsi’ne rosicho uynanni hee’noonni. Ledoteno, lekkaasinu tayse sa’’anno doogga aana waajju kuuli malaate (zebra) loonsoonni. Konni dirinnino quchuminkera kaameelu dano diborreessantino.
Bakkalcho:- Daayye quchumi albillicho lophora ledotenni kaayyo ikkannosiri maati yite hedatto?
Kalaa Maasreshsha:- Quchuminke harancho yanna giddo lowo geeshsha lopho leellishanni nooho. Ikkeennano, xa ha’nanni hee’noommo harinsho ikkado ikkitinokkihura yannate ledo ha’rate kaa’litannonketi mitte doogo quchuma yannitte tekinoloje ledo qineessate. Tekinolojenniha assineemmo woyte “Smart City” yaamantanno hedo quchuminke giddo baatto kadisiisate uyneemmo owaante baalanta yannitte tekinolojenna ‘e-service’ widira soorrate hananfoommo loossa no.
Wole widoonni, quchumu akati soorramanno gede xaa yannara koriderete latishshi loossa pilaane qixxeessine dagate millimillonni harisate illacha tunge loonsanni hee’noommo.
Quchumaho xaa yannara dagate beeqqonni babbaxxitino qooxeessubba biifisatenna woyyeessate looso loonsanni hee’noommo. Ijaarubbate mittu dani kuula buuratenni, hakkonni bikkinni Investimentete injo kalaqatenna halashshate loonsanni hee’noonni loossa no. ‘Structural Plan’ qixxeessa umisenni quchumaho ga’a lophosira hedatenni ikkinohura quchuminke gobbate deerrinni afantanno quchummanni ledo heewisamaancho ikkanno gede, yannitte tekinolojenni massagamannoha hattono hee’ratenna loosi’rate injiinoha assate illacha tunge loonsanni hee’noommo. Albillicho woyyino quchuma ikkannota huluullo dinoe.
Bakkalcho:- Quchumaho dagatewiinni ka’annori danchu gashshooti qarrubba yine bandoonnirinna tirroonni hajubba no?
Kalaa Maasreshsha:- Quchumu giddo danchu gashshooti mitiimmuwa ikkitanno yine amandanniri doogonniti, way mitiimma, buusu xa’mo, seesallichu kinchi, du’namaanchu sa’’anno diichenna labbinori hala’lado xa’muwa danchu gashshooti qarrubba ikkite ka’anni keeshshitinore bande yannate shae qixxeessinanni tirate looso loonsanni hee’noonni.
Bakkalcho:- Quchumu lopho harancho yanna giddo buuxisiisate teessaanote (dagoomunna) hajo la’annonsa bissa qeechi maati yaatto?
Kalaa Maasreshsha:- Daayye quchumi daga mootimmateno hale ikkite loossannote. Woxu irko xa’mi’nanni yannarano woxensa fushshite aate hiittenne yannarano angansa badhera qoltannokki dagaati. Konni kaiminni, konni dirinni calla dagate beeqqonni hala’lado latishshu loossa loonsoommo.
Konni dirinni 65 kiilomeetire haaro doogga fannoommo. Fannummo yannara kaasa baantummokkinni daga uminsa fajjonni jajjansa murte hooltanna loonsoonniha ikkasinni ledo amadisiisame quchuminkera dagate beeqqo lowo geeshsha hagiirsiissannote. Dagate beeqqo lowontanni galata uynannite. Woloottano wuxu fushshaatora rosu minnara, fayyimmate uurrinshubba gatamarshira hattono xalalu anganni way uurrinshanna caabbichu halashshorano daga beeqqo assitanna loonsoommo. Poolisete borro mineno dagate beeqqonni minnoommo.
Ga’labbo agarsiisate loosi ragaannino quchuminkera daga uminsanniiti ga’labbonsa agarantanno gede loossanni afantannohu. Albillichono quchumu gashshooti waatira ikkite rosantino irkonsa assitanno gede sokka’ya sayiseemmo.
Bakkalcho:- Ledonke keeshsho assite oottonke xawishshi daafira wodaninni galanteemmo.
Kalaa Maasreshsha:- Anino galateemmo.
Amsaalu Felleqe
Bakkalcho Onkoleessa 14, 2017M.D
