Baadiyyeteno ikko quchummate hiikkonne latishshano adda assatenna gutu lopho buuxisiisate dagoomu beeqqo noose qeechi luphiimaho.
Tenne lamala wosinchi gafinni Soojjaati Sidaami zoone Bansi woradi gashshooti qara gashshaancho ikkinohu kalaa Mesfin Ayyele ledo qixxaawote kifilenke keeshsho assitino. Wosinchinke kalaa Mesfini xaa yannara woradaho laalchonna laalchimma lossatenni hattono addi addi safote latishshuwa halashshatenni dagooma horaameeyye assate loossa gumullanni hee’noonni gara laise hala’lado hedubba kayisino. Dancha nabbawate yanna!
Bakkalcho:- Bansi woradi kalaqamu Buna hala’ladunni laashshinanniha ikkasi ledo amadisiisame handaarunni laalchimmanna isilanchimma lossate hayyo hiittoonni horoonsidhinanni heedhinoonni?
Kalaa Mesfin:- Woradinke gede hala’lado daga horaameeyye assitanno yine hendeemmoti wole Irshu hundaanni heedhanno paakeejubbaati. Konnira, qarunni Bunu paakeeje aanano hala’ladunniiti loonsanni hee’noommohu. Woradinkera 10 kume hektaare ale ikkitanno baatto galo Buninni amadantinote. Ledoteno, 4 kume hektaare ale ikkitanno baatto aana haaro Buna kaanse halashshate loonsanni hee’noommo. Qarunni Bunu diwatto haalshshate loosira illacha tunge loonsanni hee’noommo. Bansi Buni sai diro ‘Cup of Excellence’ umikki deerra amade fulino. Konnira, isilanchimmasinna laalchimmasino ledate jawa illacha tunge loonseemmo. Tayxe dirinni Bunu diwatto halashshate loosinni 1.57 miliyoone ale Bunu chigginye qixxeessine loosidhe galtinorira shiqinsheenna kaansoonni.
Bunu isilanchimmanna laalchimma ledate hasi’niha ikkiro qarunni kalaqamu harishsha (kompooste) qixxeessinanni garunni horoonsi’ra agarranni. Tennerano 245 kume 185 toone kalaqamu harishsha (kompooste) Bunu Industirraranna loosidhe galtinori gate qixxeessinoommotenni daganke horaameeyye ikkitanni afantanno.
Tayxe dirinnino noonke Bunu Industurra baalanti baxxino garinni deerra agarino garinni kompooste qixxeessitanni miillansara iillishshanno gede qinaambe kalanqoommo. Konninni, Bunu laalchimma albaanni noowiinni xaa yannara lexxitanni daggino.
Bakkalcho:- Woradaho Bunu Investimente loosinni bobbakkino dureeyye xaaddansara dandiitanno mitiimmubba tiratenni handaaru loosi gumaamo ikkanno gede woradu mootimma irko hiittoote yaatto?
Kalaa Mesfin:- Woradaho Bunu loosi handaarinni bobbakkanno dureeyye kiiro lossatenna loosi’rate qarra ikkannonsa yinannire badatenni qinaambe loonseemmo. Dureeyyenkeno yanna yannantenni woyyino laalcho afidhanni dikkoteno woyyino guma afidhanni daggino. Fajjo adhite Bunu loosinni bobbakkinori xaaddannonsa mitiimmubba shinqe tirranna hattono woloottuno fajjo hasidhannorira mootimma hasiissanno irko assitanno.
Woradaho noota Bunu jiro dhukanna hasatto kaima assino garinni qooxeessaho Buna laashshi’rate noo injo la’ne shiqqanno xa’mubbara yannatenni dawaro qollanni daafira danchu kakkaooshhsi noota la’noommo.
Bakkalcho:- Woradu daga laalchimma lossatenni horaameeyye assate harinsho hiittoonni xawisatto?
Kalaa Mesfin:- Woradaho laalchonna laalchimma lossatenni daganke horaameeyye assate baxxino illacha uyne loonsanni hee’noommo. Tennera kaima ikkannonkehu qoqqowinke mootimma 68 paakeejenna 8 inisheetive qixxeessite qooxeessu eltonna injo kaima assino garinni mixo qixxeessi’ne looso hananfoommo.
Kuri loossa hananfoommohu lamu garinniiti. Mitte, maatete jireenya buuxisiisate dandiisiissanno paakeejubba qooxeessu kalaqamu eltonna diilallote akata kaima assino garinni loosu giddora e’noommo. Maatete jireenya buuxisiinsanni paakeejubba loonsiha ikkiro gutu jireenyino qoteho loosama hasiissanno. Kuri lamente handaarranniiti diru giddo gumulate mixi’ne loosu giddora e’noommohu.
Konni kaiminni, maatete jireenya buuxisiisate loossanni noonketi qooxeessu injo maati yaannoha bande loosu giddora e’noommo. Konnira, mitte gibrinnu handaarinni noonke injooti. Lawishshaho, saadate latishshi handaarinni sase paakeejubba no. Umikkiti, saadate sircho woyyeessatenni adote laalchimma woyyeessate loossa loonsoommo. Konni dirinni xaphooma 5 kume ale ikkitanno saada sasente handaarranni sirchonsa woyyeessate hayyo horoonsi’ne ceidhe galtino dagara hala’ladunni iillishate looso loonsoommo.
Woyyaabbinota saadate sagaleno woradunni baajeette gaamme 600 hektaare ale ikkitanno baatto aana latisate loossa loonsoommo. Kittiwaatenna labbanno owaantubbano saadate iillitanno garinni loonsanni sa’noommo. Adote laalcho woyyeessineemmoha ikkiro saadate sagalimmara ikkannore batinyunni laashshanna shiqqo woyyeessa hasiissanno.
Layinkiti, Lukkuwu paakeejeeti. Xaa yannara baatto ruukkitanni afantannohura hala’lado daganke ruukkado baatto aana loosse lowo laalcho gamba assate kaayyo hala’lado nooha ikkasi kaiminni Lukkuwu ceatto looso danchu garinni loonsoommo. Konninni, 48 barri goodanna iillishate 1 barri caacurre lossa hasiissannohura woradinke giddo looso hasidhanno wedella addi addi maamarranni tantanne hallanya uurrinshanni baajeetteno injote gede horoonsi’ne tayxe dirinni 195 kumi ale 1 barri caacurre lossa dandiinoommo. Konninni, 285 kumenna 400 ikkanno Lukkuwa loosidhe galtinorira tantanotenni iillanno gede assinoommo.
Lukkuwu ceatto loossa qachunni tantanne ‘kaa’lammo inisheetive’ widoonni loosidhe galtinorira tuqisate looso loonsoommo. Lukkuwu mine minatenna sagalensa shiqqo woyyeessate hala’ladunni loonsoommo. Konni garinni Lukkuwu loosidhe galtinori haammata dagara iilla dandiino.
Sayikkiti, diidu ceatto paakeejeeti. Diidu latishshi paakeeje widoonni sasu dani diidu koshsha qixxeessinoommo. Yannicha, cafaqanna reekkote kosho yinanni sasu daninni xaa yannara 18 kume ale ikkitanno koshsha loosidhe galtinorira qachunni tantananteenna shiqisha dandiinoonni. Loosidhe galtino daganke horaameeyye assineemmo yine amandoommo paakeeje giddonni tinino jawa qeecha amadanno.
Daga qasiisotenni ceidhannonna loosidhanno gede assineemmo harinsho noo gedeenni heedheennanni amanna beetto yaamantanno Kaarramaarra Ilaallara wedella tantanneenna diida ce’anno gede assatenni ‘Kaarramaarra biraand’ yaamamanno malawo laashshinanni shiqinsho yaannohunni wedella konni loosira eessate loonsanni hee’noommo. Konninni, woradinkera diidu turizime kalaqate mixi’ne loonsanni hee’noommo.
Bakkalcho:- Tayxe laalchu dirinni woradaho Irshu loossanni mageeshshi dagooma horaameeyye assate mixi’ne loonsanni hee’noonni?
Kalaa Mesfin:- Irshu handaarinni hala’lado loossa goyirete yannanni gumulantanno paakeeje ikkasenni tayxe baxxino garinni daga tantanotenni massagatenni laalchonna laalchimma lossate illacha tunge loonsanni dangoommo. Konninni, 4 kumenna 73.5 hektaare ale baatto goyrete loosinni wo’ma paakeeje horoonsi’ne latinse sa’noommo. Laalchonna laalchimma hendeemmoha ikkiro NPS, Yuriya horoonsi’ra, Noorunni baatto xagisa, baatto balanxe qixxeessine garunni wixa, hasiissanno harunso assatenni laalino gidi hafanfarikkinni gamba assa hasiissanno daafira balanxe dagate millimillote bare kalanqe looso hananfoommo. Konninni, sa’u goyirete latishshi yannara xaphooma 113 kume 850 kuntaala laalcho afi’ra dandiinoommo. Hayxu, Qamade hattono Gaashete laalchimma hektaaretenni lexxitanni dagginota la’noommo.
Gorsu yanna loosinnino lamente doyichonni 13 kume ale ikkitannori loosidhe galtino daga horaameeyye ikkite sa’ino. Xeena calla agarrikkinni loosa hasiissanno yaannohunni gorsu loosinni woradinkera 850 hektaare ikkitanno baatto umikki doycho gorsu losinni latinsoommo. Kuri lamente doyicho gorsu latishshi loosinni 1 kumenna 64 hektaare baatto wo’ma paakeeje horoonsi’ne latinsoommo. Gorsu loosinni calla 167 kumenna 77 kuntaala laalcho gamba assa dandiinoonni. Konninni, 4 kume 173 ikkitannori loosidhe galtino manni horaameeyye ikkitino.
Badheessu loosinnino badalatenna wahete gidinni calla 2 kumenna 400 hektaare baatto latinsoonni. Konni loosinni xaa yannara waacote shiqqo mitiimma nookkiha adhite horoonsidhino. Tayxe dirinni badalate laalcho mitte hektaarenni 65 kuntaali ale laalcho gamba assa noonke yine mixi’ne loonsanni hee’noommo.
Bakkalcho:- Weesete laalchimma lossate woradu uyno illachi megeeshshiho?
Kalaa Mesfin:- Woradaho 17 ale ikkitanno paakeejubba mereerinni mitte weesete latishshi paakeejeeti. Tayxe dirinni yannatenni sima dumbe hala’ladunni funta qixxeessinoommo. Konni garinni 10 miliyoone funta duwate qixxaambe hee’noommo. Dagankeno weese hala’ladunni latissanni afantanno. Weese hala’lado daga horaameeyye assitannote. Konninni, weesete kaashshono qasiisotenni latinsanni harinsho kalanqoonni.
Bakkalcho:- Woradaho hasiissannota safote latishshuwa halashshate ragaanni loonsoonni loossanni daggino soorro no?
Kalaa Mesfin:- Daganketa gutu jireenya buuxisiissannori safote latishshuwaati. Sagalete wowe buuxisiinsi gedensaanni gattinota dikko fushshatenni maatete jireenya buuxisiisate safote latishshi hala’la hasiissanno. Laashshinoonni laalchi dikko shiqannohu doogo heedhurooti. Tennera mootimmano jawa illacha uyte wortino ragi garinni olluubba xaadissannota tayxe dirinni 167.5km haaro doogga loonsoommo. Kuri loossa mootimmanna daga qinaabbe loossino. Wolu garinni, 82.8 km akkala doogga gatamarroonni. Doogga loonsi bikkinni buussano loonsanniha ikkasi kaiminni konni dirinni mootimmate irkonninna dagate beeqqonni haaro 35 buussa loonsoonni. Gatamarroonniri kayinni 61 buussaati.
Wolu kayinni daganke gutunni horoonsidhannohu waaho. Woradaho xalalu anganni way iillonna diwatto xaa yannara 54.5% iillinshoonni. Tennera irko ikkitannota qoqqowu mootimma irkonni lame jajjabba pirojektubba Hulluuqa Ejersa yinanniwanna Gamaccoho loonse daga horaameeyye ikkitanno gede assinoonni.
Woradu dhukinni kayinni daga addi addi maamarranni tantanne way uurrinshubba garunni awuuttanni gashshitannonna horoonsidhanno harinsho lainohunni gutunni sumuu yinummo gedensaanni horo aa uurrissinore 31 galo way uurrinshubba dagate beeqqonni wirro gatamarsha assinoonni.
Way iillinokkiwa kayinni woradunni 2 miliyoone ikkanno woxe baajeette gaamme 8 haaro bu’a loonsoonni.
Wole ragaanni, maazzagaajjunni massagantannori lame quchummanna woloottano shiimmaadda quchumma noonke. Konninni, lamunku maazzagaajjira 20 km ikkitannota giddo doogga dagate beeqqonni halashshate looso loonsoommo. Bansa Qawaadonna Hamashsho Boorana yaamantanno quchumma doogote latishsha afi’ra hasiissanno yaannohunni giddo doogga loonsoonni.
Wolu, doogote aani caabbicho halashshate loosooti. Lamunku maazzagaajjira mootimmatenni 2 miliyoone ale birra baajeette gaamme 3 kiilomeetire ale doogote aani caabbicho diriirsate looso lonsoommo. Quchumma tunsotenni fushshate mootimma dagatenni ledo halamatenni caabbicho halashshate looso loonsoommo.
Wole tayxe dirinni qoqqowu paartete borro mini worino ragi kaiminni miillate beeqqonni mitticho G+3 ijaara woradaho 66 miliyoone ale ikkino woxinni ijaarranni hee’noonni. Kuni ijaari xaa yannara danchu garinni ijaaramanni afamanno. Aananno Ella aganira maassamanno yine agarreemmo. Kunino, gutunni horaameeyye assitannonkeri safote latishshuwa pirojekte mereerinni mittoho.
Bakkalcho:- Dagoomitte owaantubba handaarranni baxxinohunni rosunna fayyimmate ragaanni dagooma horaameeyye assate loossa hiittoonni gumullanni hee’noonni?
Kalaa Mesfin:- Gutu jireenya buuxisiisate ragaanni wole rosu minna halashsho loosooti. Woradaho konni dirinni “40 rosu minna 40 barrubba giddo” yaanno adawarshinni rosatenna rosiisate injiitinore assate hattono rosu guma woyyeessate hendeenna kuri 40 rosu minna 40 barrubba giddo calla gatamarroonni. Kuri rosu minna qaaqquullu rosate hasidhe; rosiisaano kayinni rosiisate hasidhe dagganno gede biifado assinoommo.
Rosu minna biifado ikkituro rosatenna rosiisate loossara injiitanno. Rosanna rosiisate injiituro kayinni rosaanote rosu gumino woyyaawanno yaannohunni hashsha barra loonse rosu minna biifisate loossa loonse sa’nommo. Kuni loosi tayxe baajeettete dirinni loonsoommo loossa mereerinni jawa darga amadannoho. Qoqqowinke deerrinnino Hawaasi quchumano lendeenna zoonna dagge dancha rosicho adhite higgino loosooti. Rosu guma soorrateno luphiima qeecha afi’rino loosooti.
Xaa yannara kayinni 6ki, 8kina 12ki kifile illachishino garinni 40 barriha rosu guma woyyeessate gaado assinanni hee’noommo. Kuri 40 rosu minna 40 barrubba giddo deerransa woyyeessatenna rosanna rosiisate loossara injiitinore assate harinshonni daganke wolqatenni, woxunni hattono addi addi waaconni 40 miliyoone birrinni hendanni irko assitino. Konne looso mootimmano irko assiteenna loonse sa’noommo.
Baalanka jireenya abbate rossino daga hee’ra hasiissannonte gede fayyimmansano agarantino daga hee’ra hasiissanno. Fayyimmansa agarantino qansoota kalaqate fayyimmate uurrinshubba owaante uytannorira ikko owaante hasidhe martanno dagara biiffinorenna injiitinore ikka hassiissanno. Konni kaiminni, fayyimmate uurrinshubba haaroonshu loossa loonsoommo.
Woradaho xaphoomunni 25 fayyimmate uurrinshubba noonke. Kuri mereerinni 11 fayyimmate keelluba gatamarre 7 haaro loonsoommo. Xaphoomunni, konni dirinni 25 fayyimmate uurrinshubba 30 barrubba giddo calla woyyeessate loossa loonsoommo. Kuri loossano mootimmanna daga halamatenni loonsoommo.
Bakkalcho:- Qansootaho loosu kaayyo kalaqatenni horaameeyye assate uynoonni illachi maa lawanno?
Kalaa Mesfin:- Wedellaho loosu kaayyo kalaqa jawa hajooti. Konninni, yannatenni wedella fille qajeelsine; millimillono ikkadu garinni kalanqe sumuu yine loosu giddora e’noommo. Konninni, liqootenna liqooweelo xaphi assineenna konni dirinni calla 1 kume 887 wedella xaa yannara gobbate giddo loosiranna Baraawido hadhe loossanno gede qajeelsine bobbaasa dandiinoommo.
Gibrinnu, Industiretenna owaantete handaarranniiti roorenkanni loosu kaayyo kalanqoonnihu. Baxxinohunni, gibrinnu handaarinni bobbakkannorira baatto qixxeessate, hasiissanno waacubba shiqishate hattono woxu liqoo injeessatenni looso kalanqe wedella horaameeyye assa dandiinoommo.
Wedellu mittu mereershi owaante afidhanno ijaarshano deerrasi agadhinoha dijitaale hayyo horoonsi’ra dandiitannoha ijaarroommo. Woradinke gede tini haaro pirojekteeti. Tenne pirojektera 10 miliyoone ale ikkanno woxe fulo assine loonsoommo. Kuni mereershi wedellu dandootenna egennotenni angano buqqeensano tidhitanno baychooti. Tinino muli barrubba giddo maassiinseemmo pirojekteeti. Tini xaphooma woradinke wedellira gutu jirooti.
Bakkalcho:- Woradu daa’’attote (turizimete) handaarranni bobbahate hasidhannorira noosi kaayyonna elto hiittoote?
Kalaa Mesfin:- Woradinke daa’’attote ikkitanno elto noosiho. Haammata dagate kiironna ge’inoti ga’labbote akati noosi woradaati. Dayoe bushshu yine wosincho adhate amanyootino hala’ladoho.
Mittu kayinni jawa daa’’attote elto gede adhinannihu amanna beetto yinannire Kaarramaarra Ilaallaati. Konne gobbate deerrinnino maareekkisiisate millimillo assinanni hee’noommo. Kuni Ilaali dubbunni diwaminoha, hattono dubbu saada heedhannoha ikkasinni daa’’attote iillooti.
Albillichono Ilaalu aana diidu ceatto halashshatenni “Kaarramaarra Malawo” yaamamannoha kalaqanna laashsha dandiineemmo. Konninni, malawu turizime kalaqate hende loonsanni hee’noommo. Bununo hattonni horoonsi’ratenna eo abbate calla ikkikkinni turizimeteno ikkannoho. Woloottuno Foonchu, Ilaallanna godda noonke. Kuri baalu daa’’attote elto noonke daafira albillicho handaaru dancha kaayyo kalaqannota hendanni.
Bakkalcho:- Qixxaawote kifilenke ledo keeshsho assite oottonke hala’ladu xawishshi daafira wodaninni galanteemmo.
Kalaa Mesfin:- Anino galateemmo.
Amsaalu Felleqe
Bakkalcho Onkoleessa 28, 2017 M.D
